Ons Erfdeel. Jaargang 11

Willem Walraven.

Willem Walraven werd op 7 juni 1887 geboren te Dirksland op het eiland Flakkee als zoon van de plaatselijke kruidenier, die, als we de latere opmerkingen van de zoon mogen geloven, in niet geringe mate leed aan de mentaliteit, die de volksmond kruideniers pleegt toe te rekenen. Een aardje naar zijn vaartje had de zoon bepaald niet. Het nuchtere, fantazieloze en koudzakelijke van Vader Walraven was Willem jr. volkomen vreemd. De jonge Walraven had zelfs een levendige belangstelling juist voor de zaken ‘waar de bakker geen brood op geeft’, zoals zijn vader dat uitdrukte. Die karaktertegenstellingen en Willems verzet tegen het volgens hem bekrompen dorpsmilieu veroorzaakten een spanning die in 1909 zo ondraaglijk bleek, dat Willem het besluit nam naar Kanada te trekken, waar hij een boerenbedrijf hoopte op te bouwen. Zijn agrarische talenten bleken daartoe echter te beperkt en er volgde een periode, waarin hij de spreekwoordelijke twaalf ambachten beoefende, met de even spreekwoordelijke dertien ongelukken als gevolg. Toch kon hij later met dankbaarheid op deze tijd terugzien, want hij kreeg toen de gelegenheid om zich een verbazingwekkende belezenheid te verwerven.

In 1914 keerde hij terug naar Dirksland, waar men zich echter aan een maatschappelijke mislukkeling als hij weinig gelegen liet liggen. Het duurde dan ook niet lang of hij nam dienst bij het Indische leger, dat hem op West-Java plaatste. Zijn administratieve kwaliteiten vielen al gauw op en Walraven kreeg een bureaubaan, die zijn militaire leven heel wat minder zwaar maakte. Van de aanwezigheid van een biblioteek, gevestigd in het Christelijk Militair Tehuis, profiteerde hij gretig. Zijn veelvuldige bezoeken aan dit tehuis bezorgden hem zowaar de naam een man te zijn, die zich meer met vrome zaken dan met vrouwen bezighield. Maar van weinig zaken had Walraven een grotere afkeer dan van vrome en het was juist hier dat hij het meisje Itih leerde kennen, dat niet veel later zijn vrouw zou worden. Nadat Walraven de militaire dienst had verlaten, werkte hij een tijdlang als assistent-boekhouder en iets later als boekhouder op suikerondernemingen. Uit die tijd dateren zijn oudst bewaarde brieven, die de inzet vormen van de lijvige verzameling, die onder de eenvoudige titel Brieven onlangs het licht heeft gezien. Ze zijn gericht aan Walravens broer Jaap te Dirksland en barsten bijna van de rankunes tegen Dirksland, tegen de kalvinistisch-bekrompen ouders met hun verstarde normen en evenzeer tegen Indië met zijn afschuwelijk klimaat en tegen zowel de Europese als Inlandse bevolking van het land. Zowel Nederland als Indië worden verafschuwd, en toch kon Walraven van geen van beide loskomen. Allerlei mensen uit zijn familie haatte hij, maar hij kon niet nalaten brieven aan hen te schrijven of bij Jaap naar hen te informeren. Hij kon er zich bijzonder over opwinden als Jaap niet naar voldoening op al die vragen antwoordde. Dit soort ambivalentie kenmerkt Walravens gehele persoon en ook zijn gehele werk. Hij distancieerde zich van de kleurloze massa, de domme wereld, de kliekvorming de clangeest, het grauwe konformisme en hij stelde zich erboven. Maar tegelijk kon hij hartgrondig klagen over zijn eenzaamheid en over zijn

[p. 166]

isolement. Even paradoksaal waren de verhoudingen in zijn gezin. Hij was gehuwd met een Inlandse en bij alle liefde die hij haar toedroeg, was er toch steeds weer sprake van wederzijds onbegrip, waaraan slechts met grote moeite en liefdevolle toewijding iets te verhelpen viel en dan nog niet eens veel. Dat onbegrip, dat ook de verhouding tot de kinderen uit dit huwelijk steeds vertroebeld heeft, kwam voort uit het verschil in de kulturele achtergrond van man en vrouw, dat onophoudelijk van zich deed spreken. Dat heeft niets te maken met rassenhaat, maar wel met verschil in ras, een verschil dat hier nu eenmaal onloochenbaar was.

Sinds 1931 was Walraven werkzaam als journalist op free-lance basis en daarbij slaagde hij erin een verbijsterende werkkracht te ontplooien. Dat moest ook wel, gezien het grote gezin dat hij te onderhouden had. Hoewel in zijn brieven vaak gesproken wordt over de moeilijkheid om de eindjes aan elkaar te blijven knopen, moet het voornaamste kenmerk van zijn financieel beleid zorgeloosheid en gebrek aan zuinigheid zijn geweest.

Een tragische allure krijgt zijn situatie als we zijn diepe verlangen om ooit nog eens naar West-Europa terug te keren vernemen. Aan dit verlangen zou echter nooit kunnen worden voldaan. Juist dat grote gezin, waarmee hij dan wel vaak overhoop lag, maar dat hij toch niet kon missen, maakte de overtocht onbetaalbaar.

Een verlichting van Walravens geïsoleerde positie vormden de bezoeken van zijn neef Frans Schamhardt. Deze figuur, die immers wel afkomstig was uit hetzelfde kulturele klimaat als Walraven zelf, betekende voor Walraven meer dan zijn eigen zoons. Alles wat hij aan vaderlijke genegenheid en bezorgdheid bezat, richtte zich op deze varende neef, aangezien hij het binnen zijn eigen gezin nauwelijks kwijt kon. Maar ook in dit geval zaten hem de omstandigheden niet mee. De kontakten bleven tamelijk zeldzaam en waren steeds kort, tot de oorlog er twee jaar na de eerste ontmoeting een definitief einde aan maakte. Die twee jaren zijn eigenlijk tamelijk gelukkige jaren voor Walraven geweest. Want behalve door de komst van zijn neef werd zijn isolement ook enigszins doorbroken door de kontakten met de kring rond Du Perron en de tijdschriften Kritiek en Opbouw en De Fakkel. Zijn kwaliteiten werden erkend door mensen, die Walraven zelf bewonderde: Du Perron vooral, maar ook Nieuwenhuys, Veenstra, Koch, Beb Vuyk en Greshoff. Walraven kreeg het gevoel geaksepteerd te worden en ‘ergens bij te horen’.

Maar wat het begin van een literaire karrière leek, werd wreed afgebroken door de Japanse inval. Walraven en zijn zoons werden naar het koncentratiekamp Kesilir overgebracht, waar Walraven terstond verviel in een toestand van volslagen lusteloosheid en apatie. Begreep hij, dat dit het begin van het einde was? Of was het tegelijk met de mogelijkheid tot schrijven ook zijn levensdrift afgesneden? Want schrijven was voor deze man een dwingende behoefte, een noodzakelijke levensvoorwaarde. Een groot deel van zijn werk en met name zijn vroege



journalistiek mag dan minder waardevol zijn, de persoonlijke inzet ontbrak nooit.

In de laatste jaren van zijn leven heeft Walraven enige journalistieke feuilletons omgewerkt tot een vijftal aangrijpende novellen, die uitmunten door een sobere stijl, waarmee op uiterst suggestieve wijze een beeld wordt geschetst van Walravens Indië. Zijn eigen situatie tekende hij haarscherp door een van die verhalen de titel Op de grens te geven (al is in het verhaal zelf die beschrijving van toepassing op de Inlandse weduwe van een Europeaan). Met het vermelden van deze titel kom ik op een van de opmerkelijkste trekken van de letterkunde van Nederlands-Indië. Die trek zal overigens geen enkele koloniale literatuur

[p. 167]

vreemd zijn, veronderstel ik. Ik bedoel de tragische tweestrijdigheid van de gelijktijdige verbondenheid aan twee landen: de kolonie en het moederland. Die innerlijke verdeeldheid uit zich in veel geschriften en blijkt soms alleen al uit de titels. Ik noemde reeds Walravens Op de grens en kan er, kiezend uit een lijstje van aanzienlijke lengte bijvoorbeeld Du Perrons Land van Herkomst en de dichtbundels Op de breuklijn van G.J. Resink en Tussen steen en bamboe van W. Brandt aan toevoegen. Deze paradoks komt ook in Walravens overige werk naar voren, zoals ik al even heb aangeduid.

In zijn verhalen en in de krant moest Walraven echter nog te zeer op zijn woorden passen. Pas zijn brieven maken het mogelijk ons een volledig beeld van hem te vormen. Zij waren immers niet voor publikatie bestemd en Walraven kon er ongeremd zijn gemoed in luchten. Geheel zijn ingewikkelde, tweestrijdige, innerlijk verscheurde karakter kon erin tot uitdrukking komen. Wat echter van de publikatie van deze persoonlijke dokumenten een literaire gebeurtenis van de eerste orde maakt, is de stijl van deze brieven. De lezer heeft het gevoel zelf de geadresseerde te zijn, de brief van een bekende in handen te hebben. Zijn schrijfwijze en zijn taal, verwant aan die van Multatuli (die Walraven trouwens zeer bewonderde) worden gekenmerkt door een direktheid die ons als het ware onmiddellijk bij zijn drama betrekt, die dat drama voor ons tot leven wekt. Eenmaal begonnen aan dit boek kan men er niet meer van loskomen.

De mens Walraven en zijn geschriften houden de lezer dan voortdurend bezig. Deze bundel Brieven geeft een onvergetelijke indruk van een eerlijk en openhartig man, die met zijn talloze fouten en tekortkomingen geprobeerd heeft een oprecht en liefdevol leven op te bouwen maar daarin niet is geslaagd, doordat de omstandigheden hem tegenzaten en doordat hem vanaf zijn jeugd een diepgeworteld wantrouwen en een bijna onoverwinnelijke afkeer van het merendeel der mensen is eigen geworden. Zijn innerlijke tweespalt is tragisch; zijn geschriften zijn meeslepend dank zij de volledige aanwezigheid van zijn fascinerende persoonlijkheid, en dank zij zijn persoonlijke, zeer direkte stijl.

Toen R. Nieuwenhuys in 1952 onder de titel Op de grens een bloemlezing uit Walravens werk publiceerde, gaf dat veel recensenten aanleiding tot een bespreking. Een kommercieel sukses is Op de grens echter zeker niet geworden. Tans, vijftien jaar later is de eerste druk nog steeds niet uitverkocht. Het lijkt erop dat het met Walravens Brieven wat dat betreft beter zal gaan. Wellicht is dat mede te danken aan het tijdschrift Tirade, dat zijn januari-aflevering van 1967 geheel aan Walraven gewijd heeft. Een goed artikel van J. de Kadt en een nieuwe selektie uit het journalistieke werk worden voorafgegaan door het al veel geprezen stuk Mijn vader, de bodemloze put en de wijnkan van de hand van Walravens zoon Willem. Vader en zoon Walraven blijken overeen te komen wat hun merkwaardig natuurlijk schrijftalent betreft. Het beeld dat Walraven sr. van zichzelf gegeven heeft in de brieven wordt door zijn zoon enigszins gekorrigeerd, in die zin, dat hier nu ook zijn eigen nadelige invloed op het gezinsleven naar voren komt. Het indrukwekkendste deel van het artikel is overigens de tweede helft, waarin de zeven maanden in het koncentratiekamp worden beschreven. Toen pas ontstond er enige verbondenheid in de verhouding tussen Walraven en zijn zoons. Wellicht kan men hierin een nieuw tragisch trekje zien: Walraven werd pas begrepen en kon zelf pas begrip opbrengen toen het eigenlijk te laat was.

Het artikel van Willem Walraven jr. is onmisbaar voor wie een scherp beeld wil krijgen van Walravens persoonlijkheid. Het schildert zijn figuur haarscherp af in de verhouding tot zijn gezin en in de trieste laatste maanden van zijn leven in het koncentrtiekamp.

De brieven laten zich lezen als een roman, en wat voor een roman. De hoofdpersoon erin is een oprecht en openhartig man, die een levenslange strijd heeft gevoerd tegen de omstandigheden, tegen de grauwe burgerlijkheid en het kleurloze konformisme, maar niet in de laatste plaats ook tegen zichzelf.

(W. Walraven: Brieven verscheen in 1966 bij G.A.v. Oorschot te Amsterdam, telt bijna 900 kompakt bedrukte pagina's en kost f 29, -.

W. Walraven: Op de grens (bloemlezing verzorgd door R. Nieuwenhuys) verscheen in 1952 eveneens bij G.A.v. Oorschot te Amsterdam en kost f 6,90.

Het Walravennummer van Tirade is nr. 121, jaargang 11, januari 1967. De uitgever is opnieuw G.A. van Oorschot te Amsterdam. Losse nummers van dit tijdschrift kosten f 3,90.)

Th. Herrman, Rotterdam