Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 48]

irma stern 1894-1966
coba van heerden ● pretoria

Op 15 April 1967 het die herdenkingstentoonstelling van die Suid-Afrikaanse kunstenares, Irma Stern, by die Grosvenor-kunslokaal in Londen gesluit. Ongeveer 'n jaar gelede het 'n direkteur van hierdie kunslokaal besoek aan Suid-Afrika gebring. Onderhandelings is met Irma Stern gevoer oor die aanbieding van 'n oorsigtiglike tentoonstelling bestaande uit sleutelwerke verteenwoordigend van haar ontwikkeling en die verskeidenheid media waarin sy haar kunsuiting gevind het. In haar een-en-sewentigste lewensjaar het Irma Stern se gesondheid veel te wense oorgelaat, en na enkele dae in 'n Kaapstadse verpleeginrigting is sy op 23 Augustus 1966, oorlede.

Dat Irma Stern vandag aanvaar word as een van die mees belangrike kunstenaresse wat ons geken het in die kort bestek van die Suid-Afrikaanse kunsgeskiedenis, is nie aan te twyfel nie. In 1920 toe sy as jong meisie uit Europa na haar vaderland teruggekeer het,

[p. 49]

‘Water uit die put’ deur Irma Stern.

[p. 51]

vol selfvertroue en geesdrif oor haar toekomstige kunsloopbaan, het sy 'n sterk konserwatiewe milieu beland wat heeltemaal onryp was om die sogenaamde nuwerwetse kunsbegrippe van Europa te aanvaar. Moeilike jare het voorgelê, jare van harde werk wat ontbreek het aan die nodige aanmoediging van 'n kunswaarderende publiek. Die kunskritici van die plaaslike Kaapse koerante het met mening hul afkeur oor die ‘moderne’ kunswerke uitgespreek. Ten spyte van die teenstand het Irma Stern gereeld haar skilderye en tekeninge in die openbaar vertoon en met draadkrag en vertroue in haar eie siening volgehou.

Haar kinderjare het Irma Stern in die ryk landboustreek van die Wes-Transvaal deurgebring. Tydens die Eerste Vryheidsoorlog is haar vader deur die Engelse gevangene geneem en sy en haar moeder het tot 1903 in Duitsland by familie tuisgegaan. Toevallig

[p. 52]

was die Stern gesin weer eens in Berlyn op besoek toe die Eerste Wêreldoorlog uitgebreek het, wat meegebring het dat hulle tot 1919 in Duitsland vertoef het. Na 'n studietydperk in Berlyn het Irma Stern haar kunsstudies in Weimar aan die Kunsakademie en later die Bauhaus voortgesit. Teen 1916 het sy in die persoon van Max Pechstein, die bekende Duitse Ekspressionis, 'n sielsgenoot gevind. Pechstein het 'n bron van inspirasie geword en het haar siening beslis beïnvloed. Verder het sy ook sekere eienskappe van die Duitse Ekspressionisme as breë kunsrigting oorgeneem. Hierby het sy egter 'n eie, besonder persoonlike stempel bygevoeg wat tot haar individuele krag en stylaard bygedra het.

Gepaard met haar geweldige vitaliteit as kunsskilder het sy 'n rusteloosheid openbaar wat haar uitgebreide reise laat onderneem het. Tot in die diepste ziel van Afrika het sy in die vroeë veertigerjare onder die moeilikste omstandighede en op eie houtjie die wilde

[p. 53]

‘Aartappel-oesters’ deur Irma Stern.

[p. 55]

woesterny ingevaar in haar soektog na die skilderagtige tonele en die kleurryke inboorlinge wat in hierdie ongerepte natuurschoon 'n bestaan gevoer het. Hierdie reise in die Kongo, aan die ooskus van Afrika in Zanzibar, tot by Dakar en Tunisië, het uitdrukking gevind in talryke eksotiese olieverfskilderye en tekeninge wat vandag as een van die belangrikste dele van haar nalatenskap beskou word. Hierby sluit ook aan die twee reisboeke Congo en Zanzibar, waarin sy van die verskillende volksstamme vertel. Beide hierdie boeke is ryklik geïllustreer met afdrukke van haar skilderye en tekeninge.

Haar reise was egter nie beperk tot die vasteland van Afrika nie; sy het telkens ook die suidelike Europese lande besoek, veral Spanje, Italië en die Franse Riviera. Op haar doeke verskyn daar pragtige, kleurvolle landskapstonele asook vertolkings van die mense wat sy in die verskillende landsdele teëgekom het. Na 'n besoek aan Madeira in 1965

[p. 56]

het sy as volg aan 'n skrywer vertel: ‘Ek wil 'n gevoel vir die grond en die water en die mens se verbintenis daarmee weergee. Daar is patos en waardigheid in die leefwyse van mense wat in noue kontak met die elemente leef. Hulle het eerbied vir die grond. Hulle is produktief en nie vernielsugtig nie. Hul gesigte is nie maskers nie. Dit weerspieël hul innerlike. Hulle vertel nie leuens nie. By hierdie mense dring 'n mens deur tot iets wesenliks, iets essentieels.’ Hierdie eenvoudige stelling verduidelik die essentie van haar werk en dit kan in alle periodes van haar kunsontwikkeling toegepas word.

In haar leeftyd het Irma Stern seker twee keer, indien nie meer nie, soveel werke as ander kunstenaars gelewer. Sy het met 'n ongeëwenaarde werklus haar dae gevul. Dit was die manier waarop sy geluk en tevredenheid uit die lewe geput het. Ten spyte van die afname in haar liggaamlike kragte het sy nog in die laaste jare van haar lewe met ongekende

[p. 57]

‘Hoender-verkoopster’ deur Irma Stern.

[p. 59]

ratsheid en selfversekering elke kwashaal op die doek aangebring. Sy het nie getalm nie, met 'n swaar belaaide kwas of paletmes het sy met sekerheid spontaan die doek met kleuvlakke en lyne bedek. Dit was 'n lus om haar werkswyse gade te slaan.

In die Suid-Afrikaanse kunskringe het Irma Stern gedurende haar lewe 'n mite geword - 'n persoonlikheid wat met sy sterkte en wilskrag almal beïndruk het - 'n persoon wat mens lief gehad het óf gehaat óf gevrees het. Oor haar het daar talle verhale die rondte gedoen, haar eksentrisiteite, haar gewoontes, haar leefwyse - 'n karakter oor wie daar al te graag gesels is. Kieskeurig in haar smaak - vandat jy jou voet oor die drumpel van die egte Zanzibar-voordeur geplaas het, dwarsdeur ‘The Firs’ - het daar voorwerpe gestaan wat getuig het van haar uitmuntende kennis en goeie smaak van die antieke. 'n Versameling Afrika-maskers soos daar slegs in enkele museums in Europa opgeneem is - om nie eens

[p. 60]

te praat van die Asteekse en ander kosbare kunsvoorwerpe nie, het haar woning versier. In die ruim ateljee waar daar 'n keur van hierdie kunsskatte gehuisves is, was daar ook altyd 'n rangskikking of selfs 'n enkel takkie van die mooiste en soms mees eksotiese blomsoorte te sien. Party van hierdie dinge het op een of ander stadium in die samestelling van 'n stillewe te voorskyn gekom. Irma Stern se persoonlikheid het uiting gevind in alles waarmee sy haarself omring het.

Daar is nog nie naastenby 'n finale waardebepaling van die diverse kunsvorms wat Irma Stern se oeuvre behels, gemaak nie - 'n taak wat veel geestelike verryking en vergoeding inhou. Dit is reeds duidelik dat Irma Stern een van die grootste geeste in die kunsgeskiedenis van Suid-Afrika was en aan haar nagedagtenis kan ons met volkome eerlikheid vandag hulde bring. Haar nalatenskap is groot en ryk van omvang en sal ook in die toekoms met groot respek en waardering aanvaar word.

[p. 61]

‘Funchal, 'n hawetoneel’ deur Irma Stern.