Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 28]

ik schrijf je neder op papier
hugo claus in het teken van ‘een vrouw’
eric standaert ● gent

In de bekende Elegie XIX ‘Going to Bed’, die begint met de volgende lokkende maar ook imperatieve verzen: ‘Come, Madam, come, all rest my powers defie, / Until I labour, I in labour lie’ - in dit erotiserend en prachtig gedicht nodigt de sprekende dichter John Donne lokkend soms en soms bevelend de geliefde uit haar kleren af te gooien om in ‘Full nakedness’ voor hem in bed te zijn: ‘O my America! my new-found-land, / My kingdome, safliest when with one man man'd...’

Alleen ‘overnaakt’ is volle vreugde mogelijk, want: ‘To teach thee, I am naked first; why than / What needst thou have more covering than a man.’ To teach thee: Om u te onderrichten, te beleren - belerend en pleitend is Donnes Elegie van het naar-bed-gaan; een speelse strekking van het gedicht als prikkelende initiatie wordt hier met de klemtoon van de drievoudige alliteratie letterlijk genoemd.

Dit emfatisch initiërende van de mannelijke eros en van een erotische poëzie, die daaruit ontstaat of ook manier kan zijn (typisch is immers de inwijdende lokroep in veel minnepoëzie), deze direkte initiatie is in wat men ietwat lichtvaardig de erotische poëzie van Hugo Claus zou kunnen noemen als zodanig praktisch afwezig. Waar ze evenwel toch optreedt en werkzaam is of wil worden (als initiatie en als gedicht...) is ze natuurlijk - in vergelijking met Donnes poëzie en in het kader van de nieuwe poëtica - krachtig beeld en beeldende uitdrukkingskracht geworden:

Waak over het lichaam niet meer
Door de tralies van je wimpers
Maar breek strandvrij aan verlost en overnaakt

Want zo bang zo geurend raken mij je splinters

(De moderne poëtica en de beeldende uitdrukkingskracht verhinderen hier echter niet, dat de initiërende en haast eisende klassieke lokroep in concreto om zo te zeggen dezelfde is als bij Donne: ook Donne vraagt het afleggen van de waakzaamheid over het lichaam en een bevrijde vitaliteit in ‘overnaaktheid’.)

Zeldzaam is dus bij Hugo Claus een dergelijke rechtstreekse aanspreking tot de anderein-dit-bedrijf; het moet derhalve niet verwonderen, dat de geciteerde verzen komen uit ‘Een huis dat tussen nacht en morgen staat’, geschreven op een ogenblik, dat de partner nog meer geliefde en bruid is dan ‘een vrouw’ - hoewel men het lentelijke van de ‘jonggoddelijke’ liefde tussen nacht en morgen beslist niet moet overdrijven: ook daar, in die vroege bundel, wordt ‘het seizoen der liefde vervuld’ met alle bittere kwalen die kanteling en val na het hoogtepunt met zich brengen, als daar is bijvoorbeeld ‘de wrede dooi van eenzaamheid’ in ‘een moede bloedende koning’. In een huis dat tussen nacht en morgen staat kan de eenzaamheid, het ‘bekoelen van de zomer’, echter (schijnbaar?) gemakkelijk overwonnen worden, ‘verdonkeremaand’, om het herbeginnen te bespoedigen, om in de zeestad Oostende de lichamen altijd opnieuw tegen en met elkaar laaiend te laten aanspoelen.

De bruid tussen nacht en morgen is in ‘De Oostakkerse Gedichten’ een vrouw geworden: de direkte aansporende initiëring ontbreekt nu helemaal. Hoe nabij ook, spreekt de dichter

[p. 29]

tot deze vrouw vanuit een onontkoombare distantie, vanuit een eigengereid kunstenaars-ik met zijn eigenste donkere belevingen in en na het bedrijf van de eros, vanuit een ik, dat weliswaar levensnoodzakelijk begaan is met dit bedrijf, maar dat vooral ervaart en gestalte geeft aan de bittere noodzaak van het kortstondige ikverlies in de wrede vermenging; hoe nabij ook, spreekt de dichter hier vanuit zijn eigenste keerkring, zich mengend, zich even verliezend misschien, maar de andere in haar keerkring nooit echt bereikend ‘door de geheime verbranding, de verblinde wandeling’. Claus initieert niet, maar drukt maximaal uit, is hijgende en emfatische ver-beelder van deze bitter(zoete) noodzaak en vooral ook van het dichtgroeien, van de nachtzwarte geïsoleerdheid na het bedrijf, na de beleving van wat beslist ‘geen madrigaal en geen genade’ is.

John Donne en Hugo Claus: niet willekeurig worden ze hier naast elkaar geplaatst, natuurlijk ook niet op grond van de onbeduidende en zeer algemene parallel ‘full-nakedness / overnaakt’ en wat daarmee verband kan houden. Ze worden hier naast elkaar genoemd, omdat ze allebei een fase betekenen in de Westeuropese liefdespoëzie. Tussen beide dichterindividualiteiten liggen meer dan drie eeuwen, elk van hen is een apart poëtisch

[p. 30]

ik (en ergens eender) in twee wel zeer verschillende tijden en gewesten, elk van hen beleeft de eros natuurlijk anders (en ergens eender), beide dichters leven elk in een andere wereld van dichterlijke vormgeving met een eender basismedium, de taal.

Dit zijn natuurlijk zeer voor de hand liggende dingen, maar ze tonen aan wat in de literatuur kan scheiden en verbinden. Verbinden doet ook in de erotische poëzie een soort traditie van sporadisch ontvonkende verwoording: zo was Donne een verwerker van bepaalde elementen uit Horatius en uit Ovidius' Amores; zo is ook Claus op bepaalde plaatsen modern adept in de beeldende taal der klassieke erotiekliteratuur; deze poëzie is nog eens verwerkt tot hem gekomen bijvoorbeeld door zijn eigen Donne-lektuur of door de lektuur van Dylan Thomas, die zelf uiteraard een ingewijd Donne-lezer was. Dit verschijnsel van beslist niet te overdrijven aaneenschakeling, van terloopse inteelt, heeft geen essentieel belang - omdat ieder groot dichter bovenal met zijn eigenste stem spreekt - maar de wetenschap ervan kan bij de studie van de erotische literatuur soms even verhelderend werken. Bovendien verschaft deze wetenschap ook inzicht in het ontstaan van sommige verzen: hoe uit een bestaande vonk een prachtig ultranieuw vuurwerk kan ontstaan. Dit kreatief procédé is bekend en heeft met kunstdieverij natuurlijk niets te maken.

Aldus werd in dit opstel de klemtoon verschoven van de eros naar het gedicht als gedicht, als werkstuk zelfs; het spreekt vanzelf, dat dit het belangrijkst is: wat de dichter gemaakt heeft is een gedicht; wat tot de lezer komt is zeker niet in de eerste plaats Claus' eros, maar is het taalkunstwerk - nedergeschreven op papier.

‘Mijn vrouw mijn heidens altaar / ...Ik schrijf je neder op papier / Terwijl je als een boomgaard in Juli zwelt en bloeit.’ Met deze laatste twee verzen eindigt de eerste cyclus gedichten in ‘Een huis dat tussen nacht en morgen staat’. Ze zijn in deze materie, op het stuk dus van de autonomie van het taalkunstwerk - ondanks hun eenvoudig lyrisme - om zo te zeggen programmatisch belangrijk, en dit om twee redenen. Vooreerst omdat ze de formele bewogenheid van de dichter aantonen en ten tweede omdat ze de lezer er op wijzen, dat hij bovenal te doen heeft met wat daar is nedergeschreven op papier, het gedicht, het te maken en gemaakte ding, waarom Rilke smeekt in de Spanische Trilogie: ‘und mir, Herr: ein Ding zu machen...’⁽¹⁾

Denkend aan de centrale rol van de kreatieve noodzaak voor een kunstenaar, noemden wij John Donne in het begin van deze uiteenzetting met aandrang een sprekende dichter. Donne is in ‘Going to Bed’ niet alleen letterlijk en aanmanend donjuanesk sprekend tot zijn al dan niet - en dit is reeds symptomatisch - fiktieve speelgenote, hij is ook en bovenal emfatisch sprekend als dichter, als een tot vormgeving bewogen bouwer. ‘Spreken’ heet de eerste cyclus gedichten in Claus' Geverfde Ruiter; spreken - moeten spreken - niet kunnen zwijgen - tasten naar vormen - formeel bewogen zijn. Zo eindigt het derde gedicht van deze cyclus ‘Spreken’:

Hier, tussen vrienden, deugden, leugens

en het enkelvoudig wijf op aarde
leeft de lijfeigene 's morgens, 's avonds.

Hoor hem moeilijk zwijgen, eigengereid
en soms formeel bewogen.

Een emfatisch spreker is John Donne; emfatisch en hijgend soms is het unieke spreekritme in Claus' poëzie. En ook daarom worden Donne en Claus, deze twee fasen in de Westeuropese liefdeslyriek, hier samen genoemd. Formeel bewogen, vangen zij met klem te spreken aan.

John Donne, de vorst van de geest - het is vooral de lektuur van de Donne-studie van J.B. Leishman, ‘The Monarch of Wit’, die onze aandacht vestigde op de artistieke autonomie van Donnes erotische poëzie. Volgens Leishman⁽²⁾, en hij kant zich daarbij tegen heel wat andere klassiek biografische opvattingen, is deze poëzie in de eerste plaats uiting van het dramatiserend verstand, van een soevereine, bouwende geest - van misschien een ‘koele minnaar’, wie weet? Deze primauteit van het folmeel vernuftig bewogen zijn verplaatst de dichter van zijn vitalistisch basisgegeven, de eros, in een andere dimensie, die van het erotisch gedicht als radiërende taalmagie. Aldus formeel bewogen is Donne een modern dichter, in de eerste plaats bouwend en beeldend, zij het dan niet met de impliciete beelden van de nieuwe poëtica.

Beeldend, ‘kruiswoordelijk’ werkend, ontzenuwt Claus het gemakkelijk sentiment ten voordele van het beeld:

(1) Vgl. E. Standaert: Openen woorden de beschouwing? (Studia Germanica Gandensia V, 1963, p. 127-136, vooral p. 131 en 135).

(2) Het is in deze kontekst van belang te weten, dat J.B. Leishman zeer bekend is als Engels Rilkevertaler. Want was ook niet Rilke een soeverein van de geest als bouwer en werker aan het gedicht? Over Rilke als bouwend en werkend dichter leze men vooral Herman Uyttersprot: Praags Cachet (Antwerpen 1963).

[p. 31]

 

Ha! Seele!

 

 

 

Omdat ik

 

geen beeld ben, maak ik een beeld. Meestal

 

zijn het dieren maar

 

soms ben jij het beeld.

 

Zoals de

 

wakkere hamster in de velden steelt

 

wat hij in zijn takken vergadert

 

en verdeelt wanneer het

 

dodelijk

 

ijs de wereld heelt, zo in de seizoenen waarin

 

je greint en speelt vergader

 

ik je splinters.

 

en tranen,

 

huid en eelt tot een onkuise, kinderlijke

 

teelt en in mijn kruiswoord

 

wordt mijn ellende gekeeld. Omdat

 

je een beeld

 

bent, maak ik een beeld.

 

(uit ‘een geverfde ruiter’)

Dit alles neemt nu natuurlijk niet weg, dat de lezer in bijvoorbeeld de cyclus ‘Een Vrouw’ uit de Oostakkerse gedichten met een heleboel feiten - laten we zeggen van psychologische aard! - gekonfronteerd wordt. Interpreterend - zoals dat hierboven min of meer gebeurde - in een diapason van ‘noodzakelijk ikverlies in de wrede vermenging’, van ‘omne animal post coitum triste’ enzovoorts, vergete de uitleggende lezer echter niet dat hij daar vooral te maken heeft met het tweede lid (en men vergeve de boutade) van deze Aristotelische naargeestigheid: ‘praeter gallum qui cantat...’. Het psychologisch beeld van de dichter als mens in zijn eros, dat de exegeet op grond van deze gedichten zou trachten te ontwerpen, is a priori gekonditioneerd door het feit dat hij inderdaad met cantare (carmina), met ver-beelding te doen heeft: welk groot belang kan deze secundaire psychologische waarheid (?) op zichzelf dan nog wel hebben? En hoeveel nieuwe dramatische en drastische waarheid is niet ontstaan al schrijvend, in funktie van het gedicht, nedergeschreven op papier, in formele bewogenheid dus?

Een eventueel onderzoek naar Claus in zijn eros moet eenzijdig en zelfs als niet ad rem uitvallen, wanneer het niet gebeurt en marge van een kreatief en artistiek aftasten van de radiërende beeldenwereld dezer teksten:

Met schaterend haar,
Met meeuwenogen, met een buidel op de buik,
Een moeder of een goede verrader,
Wie kent deze laaiende vrouw?

De verklarende lezer, die het ‘haar’ dezer vrouw niet ziet als een gouden schatering, een uitdaging, een schatering ook van bronst, hij die niet ziet hoe de klanken in deze verzen de beelden uitlokken en dragen, zodat ‘buidel’ daar voorrijmend staat in funktie van ‘buik’ en terzelfdertijd oproept: glanzend vel en glanzend veld en navel en moederschap (begint niet direkt daarna het derde vers letterlijk met het moederbeeld, dat nog weerklinkt in de oe van ‘goede’), de lezer, die niet zo het gedicht ondergaat en aftast, zal nooit begrijpen, waar de grote beeldende waarde van deze kunst ligt. Hij zal bovendien niet inzien hoe door de formele bewogenheid, door het neerschrijven op papier, het gedicht zich zelf schept in de schrijfdaad; hij zal nooit de ware afmetingen van het essentiële dichterschap van een Claus opvangen.

In geen geval ook zal een dergelijk lezer ooit kunnen antwoorden op de vraag, die Hugo Claus aldaar, óók aan de goegemeente van het intellekt, stelt:

Wie kent deze laaiende vrouw?