Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 6]

geyl als historikus
prof. dr. a.j.p. taylor ● londen

Het is bijzonder gepast dat Geyl als historikus herdacht wordt in Antwerpen. Geyl bewees de Vlaamse zaak in deze stad en in de Zuidelijke Nederlanden grote diensten, maar het is ook zo dat de Zuidelijke Nederlanden een grote invloed uitoefenden op Geyl. Inderdaad, in zeker opzicht hebben zij hem als historikus geschapen en zijn speciaal karakter gegeven. Had hij in zijn vroege jaren de Vlaamse problematiek, zoals die veertig jaar geleden bestond, niet persoonlijk ervaren, dan zou zijn persoonlijkheid, geloof ik, zich niet in al haar verdraagzaamheid en veelzijdigheid ontwikkeld hebben.

Historici proberen vaak hun beroep goed te praten door te beweren dat ze door het verleden het heden leren begrijpen. Ik heb daar nooit in geloofd. Geyl is een frappant voorbeeld van het tegenovergestelde. Hij leerde door het heden het verleden begrijpen. Door zijn eigentijdse bevindingen hier in de Zuidelijke Nederlanden kwam hij ertoe terug te schouwen in de geschiedenis van de Verenigde Nederlanden in de 16e eeuw en erna, en zette hij zich er toe op een totaal nieuwe manier de geschiedenis van de Nederlandssprekende volkeren te verhalen, een levenswerk dat hij niet voltooide. Ik geloof dat zijn andere aktiviteiten zo fascinerend bleken te zijn dat hij het niet betreurde zich niet gehouden te hebben aan de eerste taak die hij voor zichzelf uitgestippeld had. Het is moeilijk voor ieder van ons, en ik bedoel niet alleen de Nederlandssprekenden, maar de historici in het algemeen, nu nog te beseffen welk een nieuw opzienbarend werk Geyl leverde toen hij voor het eerst de 16e eeuw benaderde. Want inderdaad, ruim honderd jaar lang, sedert de wetenschappelijke geschiedschrijving zich ontwikkelde, hadden de historici als één man, of ze nu in het Nederlands, in het Frans of zoals Motley in het Engels over de opstandige Nederlanden schreven, een uitgebreid samenstel van verklaringen van de splitsing van de Verenigde Nederlanden, de 17 Provinciën, in de 16e eeuw opgebouwd. Ze legden er allen eenstemmig de nadruk op dat er hier twee kulturen waren, in het noorden een specifiek Hollandse die sedert de vroege Middeleeuwen had bestaan, in het zuiden een specifiek Belgische, die zowel in taal als in geest van elkaar verschilden. De Hollanders schenen van nature Protestants te zijn, de Belgen van nature Rooms-katoliek, de Hollanders van nature op de zee gericht, de Belgen van nature op industrie of op iets dergelijks. In elk geval ontdekten ze allemaal een absolute zekerheid en verklaarden ze op dergelijke diepgaande gronden de grote scheidingslijn. U weet wel dat historici dat altijd willen doen en zich nooit met eenvoudige verklaringen gelukkig voelen. Als per slot van rekening alle

[p. 7]

verklaringen eenvoudig waren, dan zou er niet veel geschiedenis te schrijven zijn. Uit hoofde van hun beroep doen historici er dus verstandig aan die berg van diepgaande kulturele verklaringen te kreëren: verschil in religie, nationaal karakter, historische achtergrond. Omdat hij er zich van bewust was dat de politieke scheidingslijn, zoals die in de 16e eeuw en ook nog in het begin der 20e eeuw bestond, in werkelijkheid niet korrespondeerde met de dieper liggende gemeenschap van kultuur, hield Geyl zich opnieuw bezig met de geschiedenis van de 16e eeuw en deed hij een simpele vernietigende ontdekking, nl. dat de scheiding tussen de Verenigde Provinciën en de Spaanse Nederlanden veroorzaakt was door oorlogsfaktoren, door het verschil tussen Spanje als landmacht en de Verenigde Provinciën als zeemacht. Ze was niet door het nationaal karakter bepaald, maar gewoon door grotere macht aan de ene en de andere kant. Deze eenvoudige vaststelling, die ons nu allemaal onomkeerbaar lijkt, vernietigde de gehele analyse van de geschiedenis der Nederlanden zoals die door de historici opgediend was, niet alleen voor de 16e eeuw, maar ook voor de tijd daarvóór, waar ze op zoek gegaan waren naar een zelfstandig België en een zelfstandig Holland in de mist der Middeleeuwen, een periode waarin men met een beetje goede wil alles kan ontdekken.

Niet veel mensen kunnen zeggen dat ze, op betrekkelijk jonge leeftijd en zonder werkelijk vast daartoe besloten te zijn, een revolutie ontketend hebben op een bepaald onderdeel van het menselijk denken. Geyl deed dit. Hij veranderde daarmee volkomen ons beeld van de Nederlandse geschiedenis, en in een zeker opzicht, zou men kunnen zeggen, ook ons beeld van de gehele nieuwe geschiedenis sedert de 16e eeuw. Immers met deze gewijzigde faktor waren ook andere stellingen (zoals bv. voor de 19e eeuw) veranderd. Indien de geschiedenis van de Nederlanden in de 16e eeuw inderdaad anders dan vroeger voorgesteld was, dan diende ons oordeel over bv. het werk van het Kongres van Wenen eveneens anders te zijn. Wij, jonge historici, de generatie die na Geyl kwam, aanvaardden zijn werk. Het is, denk ik, algemeen en overal in de leerboeken opgenomen. Men kan nauwelijks iets noemen, dat tot op zekere hoogte zo definitief is. Dan is wel het laatste woord over een historikus gevallen: als zijn werk in de leerboeken staat, dan weet men dat het niet meer provoceert. Wij vinden Geyl aanvaardbaar, maar dat was hij niet voor hen wier werk hij bestreden en teniet gedaan had.

Een van zijn beminnelijkste eigenschappen was zijn onvermogen zich te realizeren dat, wanneer men een algemeen aanvaarde opvatting ontwricht heeft, zij die deze opvatting tot op dat ogenblik klakkeloos herhaalden, nogal geschokt en boos zijn. Ik geloof dat Geyl een konservatief man was, van nature, in zijn smaak en vooral in zijn voorkeuren. Wie hem op straat zag, dacht onmiddellijk: dat is een degelijk man, hoffelijk en konservatief in zijn levenswandel. Maar de frisheid van zijn intellektuele aanpak doemde hem ook een radikaal en een beeldstormer te zijn. Ik heb hem bij veel gelegenheden, als hij een bewonderenswaardige wetenschappelijke bijdrage geschreven had over een bepaalde historische kwestie, hoofdschuddend, horen zeggen: ‘Ik ben bang dat dit veel verworven waarheden omverwerpt’. Ik ben ervan overtuigd dat hij veel liever aan die verworven waarheden had willen vasthouden, als hij niet die absolute eerbied voor de wetenschappelijke waarheid had gehad. Dit onderscheid gaf hem bij zijn leven een eerste plaats onder de Europese historici en het rechtvaardigde alles wat hij schreef.

Maar er waren ook verzoekingen naar de andere kant; soms lijkt het alsof hij graag gezegd zou hebben wat instemming kon vinden en aanvaardbaar was, maar zich dan toch aan de historische waarheid verplicht achtte het anders te schrijven. Hij koesterde het verlangen, en terecht, een belangrijke literaire figuur te zijn. In de 19e eeuw was het iets gewoons dat een historikus ook literator was. In Engeland zei Macauley dat het zijn ambitie was de laatste roman van de toilettafel van de dames te verdringen, en hij zag er niets verkeerds in dat zijn eigen geschiedeniswerk beter verkocht werd dan een roman. Geyl behoorde tot deze traditie. In zijn essays kunnen we vaststellen hoe hij Macauley zijn sukses benijdde (als de uitdrukking niet te sterk is), hoe hij het politieke en literaire vermogen van Carlyle bewonderde, en, om het in andere bewoordingen te zeggen, hoe hij met nog grotere bewondering opkeek naar de Franse historici, die niet alleen grote geleerden waren, maar tevens vooraanstaande leden van de Académie Française. Het beeld van de historikus dat hij in zich droeg, was dat van een man die ook een kunstenaar met woorden was. Gedurende zijn gevangenschap in Duitsland hield hij zich, bij wijze van intellektuele ontspanning, bezig met de grote Franse literaire historici van de 19e eeuw, om na te gaan hoe zij Napoleon beoordeelden, in eerste instantie eigenlijk om de verschillende voorstellingen die zij van Napoleon opgehangen hebben, bijeen te garen. Ook hier

[p. 8]

leerde Geyl van zijn ervaringen en deze ervaringen beïnvloedden hem als historikus. Hij ontdekte dat deze grote literaire figuren, zo vaak hard werkende en gewetensvolle geleerden, als ze onbewust moesten kiezen tussen de historische waarheid en een schitterend letterkundig beeld, dikwijls het letterkundig beeld gekozen hadden. Geyls boek, bedoeld als letterkundige appreciatie, werd tenslotte grotendeels een historische veroordeling. Telkens opnieuw toonde Geyl in zijn uiteindelijke analyse aan hoe deze Franse historici hun plicht de waarheid na te streven ontlopen hadden, hoe ze zelf in de greep waren gekomen van de romantiek, de opwinding, de sensatie van Napoleons loopbaan. Geyl bevond zich, een beetje tegen zijn zin, aan de kant van de meer saaie akademici. De konkluzie van zijn boek als geheel was dat voor de historikus de waarheid op de eerste plaats moet komen, dat hij de waarheid moet dienen, en niets dan de waarheid. Dit is de les die hij herhaaldelijk en met steeds meer aandrang aan de Westerse kultuurwereld voorhield, vooral in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. En opnieuw lijkt zijn boodschap ons nu een gemeenplaats, grotendeels als gevolg van wat Geyl zelf verkondigde. Niemand, behalve misschien een beroepshistorikus, is verbaasd als hem gezegd wordt dat historici de waarheid moeten spreken, maar in wezen is dit een moderne ontdekking. Tot voor heel kort werd aangenomen dat historici een of andere zaak moesten dienen, een politieke zaak, een nationale (want men dacht dat ze de verdedigers en verheerlijkers van hun natie moesten zijn) of een godsdienstige. Geyl was een van de mensen die een volkomen wijziging brachten in de manier waarop de historici nu hun werk opvatten. Velen van ons zouden zich schamen als ons verteld werd dat we een vleiend beeld van ons eigen land gegeven hadden. Ik geloof niet dat er gevaar voor is dat men tot het andere uiterste gaat, ik geloof niet dat we veel tijd besteden aan het schrijven van boeken tegen ons eigen land of tegen onze eigen opvattingen, maar ik ben er zeker van dat, vergeleken met 30 of 50 jaar geleden, de historikus in de Westerse wereld zich oneindig meer bewust is van zijn verantwoordelijkheid om meer dan aan welk ander credo, partij, natie, geloof, trouw te zijn aan het geloof in de waarheid en de wetenschap. Geyls bijzondere bijdrage was dat hij in zijn eigen leven en daden aantoonde dat deze toewijding aan de waarheid de hoogste vorm van vaderlandsliefde was. Sommige hedendaagse historici verwerpen helemaal de idee van de nationale verscheidenheid. Ze behoren gewoonlijk tot een grote natie en denken vanzelfsprekend dat alle kleine naties eigenlijk maar moesten verdwijnen. Als Engelstalige in West-Europa (en dit geldt ook de Amerikanen, die nog altijd Engels spreken) vraagt men zich per slot van rekening al gauw af waarom men zich om andere talen zou bekommeren. En ik veronderstel dat ook een Rus in Oost-Europa iets dergelijks zegt: ‘Waarom nog Slavische dialekten als Tsjechisch en Pools? Waarom leren ze niet allemaal één grote beschaafde moedertaal?’ Geyl bewees duidelijk dat hij loyaal was tegenover een Europese kultuur met haar diepe wortels in het verleden. Hij was zich bewust, niet alleen van zijn Nederlanderschap, maar ook van de bijdrage van zijn eigen natie tot het groter Europese geheel. Wat ook voor andere beschavingen het geval moge zijn, hij hield terecht staande dat de Europese beschaving opgebouwd was uit de samenwerking van veel onafhankelijke nationale kulturen, en dat deze verscheidenheid essentieel was, wilde Europa in de toekomst zoals in het verleden kultureel blijven bestaan. Het is deze frappante kombinatie van bijna enge patriot en man van brede kultuur die Geyl zo reprezentatief deed zijn voor het beste wat Europa te bieden heeft. Hij schaamde zich er niet voor tot een kleine natie te behoren, hij schaamde zich niet te verzekeren dat deze kleine natie even essentieel was in Europa's geschiedenis als de grootste naties geweest waren, en terzelfdertijd nam hij anderen hun nationalisme niet kwalijk. Met het verstrijken der jaren kreeg hij geestelijk en in zijn historische aanpak een grotere verdraagzaamheid en begrip, en ik moet bekennen dat in tijden waarin ik soms een ongeduldig en onevenwichtig artikel wilde schrijven, de vrees dat Geyl het zou zien en mij dan zou gispen mij soms, maar niet altijd, tegengehouden heeft. En schreef ik het artikel toch, dan veegde hij mij behoorlijk de mantel uit.

Op één punt was hij onverdraagzaam, en hij werd het, geloof ik, meer naarmate hij ouder werd. Hij was uitermate verstoord bij alles wat hij als een misbruik van de wetenschap beschouwde. Hij werd ongeduldiger tegenover historici die de geschiedenis gebruikten voor doeleinden die hij verkeerd vond. Het was gemakkelijk, en daarmee waren wij het allen eens, het was gemakkelijk destijds historici te veroordelen die de geschiedenis gebruikten voor patriottische doeleinden. Maar het lijkt moeilijker historici te laken die de geschiedenis gebruiken voor doeleinden die het algemeen welzijn schijnen te dienen. Niets mishaagde hem meer dan historici die uitsluitend over het algemeen welzijn van het mensdom schreven en de manier waarop alle mensen dienden samen te werken, zonder de historische verscheidenheid te onderkennen. Geyl kon er nooit toe komen te aanvaarden dat bv. de

[p. 9]

geschiedenis van Europa, in de laatste 400 of 500 jaar, en de geschiedenis van China, in dezelfde periode, even belangrijk waren. Hij vond, en naar mijn mening terecht, dat de kreatieve aktiviteiten van de wereld in die periode in Europa gekoncentreerd waren en dat het bedrog was het tegenovergestelde te beweren. Als historici maakten wij een zeer moeilijke tijd door na de oorlog, toen ons vaak verweten werd dat we parochiaal waren, dat het van geen betekenis was de geschiedenis van Nederland of zelfs van Engeland te bestuderen, in vergelijking met die van reusachtige rijken als China of de Verenigde Staten. En als we de toekomst wilden begrijpen (en dit is een der redenen waarom sommige mensen geschiedenis lezen, maar het zal hen niet baten), hadden we de plicht door de triestige archieven van de Mansjoes heen te ploeteren. Wel, nu blijkt alles maar vals alarm geweest te zijn en dat grote China, dat zo'n enorme rol zou gaan spelen in de geschiedenis van de 20e eeuw, is voor onze ogen aan het verbrokkelen. We hadden er beter aan gedaan onze tijd niet te verdoen met de bestudering van de ietwat onbeduidende Chinese dokumenten, zoals Geyl ons voorhield.

Waar hij wel 't meest een hekel aan had, was de geschiedenis in een sisteem te zien dwingen. In zijn opvatting was de geschiedenis, omdat ze het verhaal van het mensdom is, onuitputtelijk, al kunnen we soms wel wat generaliseren. Hij wist dat deze veralgemeningen door latere ondervinding op losse schroeven zouden worden gezet, en dat de essentie van de geschiedenis, zoals hij het uitdrukt in een van zijn boeken, een nooit eindigende diskussie is. Omdat geschiedenis over het mensdom handelt, is ze van een oneindige fleksibiliteit. Dit is het wat hem in de sisteemmakers prikkelde. Het werd hem op latere leeftijd bijna een obsessie de dwalingen van Arnold Toynbee van het ene deel naar het andere na te jagen. Let wel, het was een belangrijke jacht: elf enorme delen pervers overladen met geleerdheid, die altijd zo gedraaid is, dat ze past in het Toynbee-sisteem. Ongetwijfeld voelde vrijwel elke historikus deze verleiding om het Toynbee-sisteem te vernietigen, maar het is zoals met elke verleiding: men moet er tenslotte aan weerstaan of men wordt er door verteerd. Geyl werd er bijna door verteerd, al verschafte het ons, al de anderen het grootste genoegen. Maar hij kon er niet toe komen te geloven dat iemand, gekonfronteerd met onthullend historisch feitenmateriaal, wat toch bij Toynbee het geval was, kon antwoorden door eenvoudig die feiten in hetzelfde sisteem in te passen.

Toen Toynbee zijn studie aanvatte, vertelde Geyl me eens, was het te verontschuldigen dat hij met een vooropgezette mening begon, maar het was niet goed te praten dat hij met een vooropgezette mening eindigde. Als hij werkelijk 20 of 40 jaar van zijn leven gewijd had aan de bestudering van de geschiedenis, dan zou hij minder vertrouwen moeten hebben dan voorheen, minder dogmatisch zijn, minder zeker in het beeld, dat hij van de geschiedenis gaf. De lezer zou na elf boekdelen moeten weggaan niet met scherp omlijnde antwoorden, maar met een besef van het veelzijdig karakter van de menselijke gedragingen. En het was omdat Geyl dit in Toynees werk niet terugvond dat hij hoopte (telkens opnieuw een uitzichtloze poging) niet alleen Toynbee te overtuigen, maar hem zelfs te bekeren, hem tenslotte tot skepticisme te bewegen. Hij slaagde daar niet in. Toynbee werd, naar mijn gevoel omdat hij zo eigenzinnig was, nooit op enige wijze door de kritiek van Geyl verontrust. Hij kon zeggen: ‘Haha, de ouwe jongen is weer aan het schrijven geslagen.’ En ik denk niet dat hij ooit begrepen heeft wat Geyl probeerde te zeggen. Toynbee bleef hem vriendelijk gezind. Ik zag Geyl voor het laatst in Londen, 's avonds laat op straat. Ik vroeg hem wat hij was komen doen. En hij zei: ‘Ik zit er erg over in, ik kom net van een diner ter ere van Toynbees 75e verjaardag. Wel, ik denk dat het verkeerd was, vind je niet? Ik had niet moeten komen. Ik had nooit moeten toegeven aan genegenheid voor een man die het zo mis heeft met de geschiedenis.’

Maar zoals u ziet, hij had toch toegegeven, en ik ben er heel zeker van dat Geyls klasse als historikus niet alleen berust op zijn integriteit als geleerde, niet alleen op zijn toewijding en vastberadenheid, of op zijn zeer aanzienlijke begaafdheid als schrijver, maar dat zij bovenal berust op zijn menselijkheid. Nooit vergat hij, als hij over geschiedenis schreef, dat hij schreef over mensen, over menselijke wezens. Hij probeerde hun sterkte met hen te delen, en hun zwakheid. Hij verlaagde hen nooit tot abstrakte krachten of kategorieën. Voor hem was er, achter en boven de gemeenschap, de natie, de klasse, altijd het individuele menselijke wezen, en het was omdat hij de menselijke wezens, de enkelingen toegewijd was, dat wij Geyl vandaag eren als een groot historikus.

(Dit is de tekst van de toespraak van Prof. Dr. A.J.P. Taylor op de Prof. Dr. P. Geyl-herdenking op 15 april 1967 in het A.M.V.C. te Antwerpen. De Nederlandse vertaling is van Jan Deloof.)