Het Offer des Heeren

[p. 628]

^{+ *} Eene Brief van Hendrick Verstralen, gheschreuen inder gheuanckenisse tot Rijpermonde aen zijn Huysurouwe, in't Jaer 1571. Ende heeft aldaer om den name des Heeren zijn leuen ghelaten ¹⁾.

DE oueruloedige groote genade Gods, die ons coemt vanden vader, door Christum zijnen eenigen sone, ende de ongemeten

+ Fol. 263 r^o.

* [n^o. 1.]

1) Hendrick Verstralen heeft met Mayken Deynoots, blijkbaar lid van dezelfde gemeente als die waartoe hij behoorde, te Rupelmonde gevangen gelegen, ‘met boeyen aen mijn beenen’, fol. 269 v^o. De datum van hun dood is niet bekend, evenmin de wijze waarop zij zijn geëxecuteerd. Hendrick had - in 1571 - wel van de scheuringen in de broederschap gehoord, fol. 263 v^o; intusschen was men te Antwerpen en te Gent eendrachtig. Van de (plaatselijke?) gemeente vertrouwt hij, dat zij na zijn dood voor de zijnen zorgen zal, fol. 269 r^o. Zijne brieven vloeien over van droefheid over de scheiding van vrouw en kinderen. Zonderling is 't, zoo dikwijls als hij bij zijne echtgenoote er op aandringt dat zij toch niet zal hertrouwen, fol. 265 v^o en elders; en dit wel vooral wegens 't gevaar van dan afvallig te worden, fol. 268 v^o, maar toch niet daarom alleen. Had hij zich tegenover haar iets te verwijten? Zie fol. 265 v^o, 267 v^o, 268 r^o. Eigenaardige denkbeelden vind ik bij hem niet, of 't zou moeten zijn de hoop, in zijn lied uitgesproken, dat de vromen in des Heeren dag wegens hun leed viervoudig wraak zullen nemen op hunne tegenstanders, fol. 272 v^o. De juichtoon over den aanstaanden marteldood ontbreekt. De menschwordingsleer komt niet voor: wat intusschen toevallig kan zijn. Teekenend is Hendrick's eigen verhaal, hoe hij zich voor de rechters dom heeft gehouden om daardoor gelegenheid te krijgen Mayken te spreken. Bijzonder talent van schrijven toont hij niet. Integendeel; zijn stijl is tamelijk verward.
De eerste van zijne brieven is de éénige mij bekende martelaarsbrief, waarin de schrijver zich eenmaal van wartaal bedient, zeker afgesproken woorden, alleen voor den geadresseerde verstaanbaar: ‘Serres, ghij gebroken beens hooft’, fol. 265 v^o. Een enkelen keer is ook wel bij eene onduidelijke plaats in een brief van een ander het vermoeden bij mij gerezen, dat wij met opzet hebben te doen. En 't is zeker niet vreemd, dat de gevangenen, hoe vrij het briefverkeer van en naar hunne gevangenis was, toch wel eens het briefgeheim niet al te veilig achtten en daartegen maatregelen namen. Men moet zich zelfs verwonderen, dat dit niet meer voorkomt, ten minste niet meer tot onze kennis is gekomen. Maar misschien waren reeds al die voorletters, o.a. achteraan Hendrick's brieven, alleen voor bekenden te begrijpen. In een anderen van Jan van Haesbroeck, 24 Mei 1569 te Antwerpen levend verbrand, schrijft deze aan zijne vrouw ‘toch voorsichtich te wesen: want wij hebben seer benaeuwt geweest om een brief die van buyten inquam:.. dese brief quam in des supiers handen;.. daerom soo gij desen brief van my ontfangen hebt en my een anderen send, soo stelt dit teecken onder uwen brief, dat onder desen staen sal, daeraen sal ick bekennen, dat gij mijn brief ontfangen hebt’: Van Braght, II, 421. En Jan Wouters van Cuyck, 28 Maart 1572 te Dordrecht verbrand, schrijft (Sommighe Belijdinghen, 1579, fol. F r^o): ‘is 't dat iemant de liefde drinct om een weynich te schrijven,.. doeter wat verwe in, bemorsseltet wat, te min sal men 'tmercken’. ‘Schrijft gij my een weynich.., sentet met verf of wat cruijts enz.’
De brieven van Hendrick met die van Maeyken zijn afzonderlijk uitgegeven waarschijnlijk 1571, zeker 1577 en 1579 (zie hierboven bl. 622): Twee schone Brieven, geschreven door Hendrick Verstralen enz. In deze uitgaaf heeft de eerste brief niet meer dan één tekst op den rand, de druk in het Offer des Heeren twee, en deze bieden niets bijzonders; in de beide andere brieven zijn de randen vol teksten. In Twee schone Brieven volgen op de brieven een drietal liederen, naar den titel ‘by denseluen Hendrick Verstralen gemaect’. Het eerste daarvan heeft in het Lietboecxken eene plaats erlangd en wordt dan ook hierachter afgedrukt: het komt nog in het Hoorns Liedtboeck van 1630 voor. Wackernagel heeft alle drie liederen opgenomen.
In de uitgaaf der Twee schone Brieven van 1577 staat bijna doorloopend ‘die’ voor ‘de’ en ‘deur’ voor ‘door’. Het begin van den eersten brief is daar zoo gespeld: ‘Die oueruloedighe grote genade Gods die ons compt vanden Vader deur Christum zijnen eenigen Sone, ende die.. Gheests, daer deur.. gheslachte, desen eenighen eeuwighen Godt alder ghenaden, die beware u, mijn vlees, mijn been, die.. voor die Heeren bekent, al ware die gantse werelt mijne, die gaue ick.. met goede conscientie..’.
De hier gevolgde uitgaaf, n^o. 6, 1578 b spelt zoowel in deze brieven als in de liederen uit het Lietboecxken in den regel ‘Gent’, ‘gegeuen’, ‘'twelck’, ‘nat’, ‘sy’; 'tgeen in de latere drukken in ‘Ghent’, ‘ghegeuen’, ‘'t welck’, ‘na 't’, ‘zij’ is veranderd.

[p. 629]

rijckdom des heyligen geests, daer door wy nu bewaert worden tot den eeuwigen leuen onder dit erch ende verkeert geslachte, desen eenigen eewigen God alder genaden, die beware v mijn alderliefste huysurouwe, ende suster in den Heere, mijn vleesch, mijn been, de liefste onder alle creatueren op aerden, want dat hebbe ick meer als eens voor de heeren bekent, al ware de gant// ⁺sche werelt mijne, die gaue ic daerom, dat ic mijne vrouwe ende kinderkens mochte behouden met goeder conscientien, maer om des Heeren wille moet ic nu al verlaten tegen natuere, de geest moet vleesch ouerwinnen. Och mijn Janneken, mijn schaep, hoe swaer valt my dat scheyden, van v ende de kinderen, och hoe diep ligt ghy my in mijnder herten gegrauen, dwelc my nv eenen grooten strijt is, de Heere help my doch totter ouerwinninge te comen, op dat my de croone des leuens mach bereyt worden, met allen wtuercoren Gods heyligen, diet al achter gelaten hebben om des Heeren wille, och mijn lieue huysurouwe, mijn schaep, mijn lief, ick bedancke v wt het diepste mijnder sielen, van uwen troostelijcken brief die ghi my gesonden hebt, ende alle die daer raet oft daet toe ghegeuen hebben, dien moet de Heere zijn eewige

+ Fol. 263 v^o.

[p. 630]

leuen geuen, de brief heeft my meer swaricheyt van mijnder herten wech genomen, dan alle het goet weert is dat op den aertbodem is, och hoe goet ist den geuangenen te gedencken, hoe wel quam my dien Abacuc ¹⁾ te passe, die my arme geuangen hier in den Leeuwencuyl gespijst heeft aen mijner sielen, want een cleyn beetken dat van buyten coemt, sterckt my thienmael meer, dan dat ick by my hebbe. Och mijn lieue huysurouwe ende Suster in den Heere, dit bidde ick v om des Heeren wille, ick die nv ghebonden ben om des Heeren wille, houdet v doch byde waerheyt, ghelijck de ghemeynte staet tot Antwerpen ende Gent ²⁾, ende oftmen siet datter eenige schueren coemt, hout v by de rechte Godtureesende, so sal de Godt alles troosts met v zijn, ia Godt ende zijn heylige gemeynte sullen v ende mijn ionghe schaepkens voeden, daer en twijfel ick // ⁺ niet aen, blijft ghy in des Heeren vreese, ende worpt alle v sorge op hem, al zijt ghy nv wel arm mijn suster ende beminde wijf, ghy sult veel goets hebben so ghy Godt vreest, ende de sonde mijdet, gelijc ic v betrouwe, noch bidde ic v mijn alderliefste vrouwe, draecht doch sorge so lange als ghy leeft voor mijn ionghe schaepkens, mijn Susanneken, mijn Abrahamken, ende mijn Isaacxken, dat sy doch inde vreese Gods mogen op geuoedet worden, och met hoe heete tranen bidde ick tot God mijnen God, dat hijse inde vreese Gods wil laten op wassen, oft in haerder iuecht haer halen tot hem, och mijn alderliefste lief op aerden, Janneken Verstralen, cust my mijn kinderkens altemet eens voor my, ende segt mijn Susanneken, dat haer vaerken begeert dat sy haer moerken gehoorsaem sy inder vreese Gods, ende leere neerstich zijn om haer moerken te helpen, haer broerkens den cost te winnen, ende ghy mijn Janneken, mijn lief, ghedenct doch my, uwen geuangen man, ende gebonden om de eewige waerheyt, ende ghetuygenisse Jesu wille in v gebet, daer bidde ick v ende alle Godtureesende Broeders ende Susters om, dat ghy ons helpt bidden tot God, dat wy de ouerwinninge mogen behouden eens cuyschen ³⁾ camps, dat God nu wil leeren mijn vingeren crijgen, ende mijnen arm den stalen boge spannen, dat

1) Een of ander goed vriend, misschien ook een der cipiersknechts, die Hendrick aan eene verkwikking had geholpen. Die benaming voor een brenger van goede gaven aan gevangenen is ontleend aan een verhaal uit de Apocriefe boeken: zie bl. 214, aanteekening 6.

2) Er zijn dus ook gemeenten, waar 't anders gesteld is en waar scheuringen bestaan (tusschen Vlamingen en Vriezen of tusschen deze beiden en de Waterlanders). - In Zuid-Nederland is, voor zoover mij bekend is, de eene noch de andere verdeeldheid, die trouwens buiten een groot deel der broederschap omgingen, voorgekomen.

+ Fol. 264 r^o.

3) In ruimen zin: rein, onbesmet, eerlijk.

[p. 631]

ic deurt gelooue het crijschuolck in tween mach smijten, ende also met mijnen God ouer de mueren springen, op dat wy met Paulo mogen seggen, de strijt is gestreden, de loop volent, de croone des leuens is ons behouden, Mayken ende ic hebben der moet toe om sulcken gewelt om Gods rijcke te doen, dat het vleesch ende bloet aen de posten, staeck sal blijuen hangen ¹⁾, wy en mogen by een niet sitten, dan wy hebben driemael by een geweest // ⁺ doch met subtijlheyt deerste reyse, doen de disputeerder van Gent gecomen was, doen quamen de Heeren altemael mede, doen begonde ic de Heeren aen te spreken met wat ongeluc dat sy souden gestraft worden, die haer handen nu aen het bloet der onnoselen slaen, doen sagen sy slecht voor haer, maer een pluymstrijcker begonde te spreken, seggende: ick hadde de Heeren alle hoochlijc beschuldicht, somma ic voelde dat hy de gene was, die tegen my disputeren soude, so hebbe ic my ten laetsten vreemt gehouden, al ²⁾ hadde ick my niet connen weeren, ende ick sprac vriendelijck tot de Heeren, ende begeerde, sy souden doch Mayken laten hooren ³⁾, want ick sie dat ghy neerstich zijt om my te helpen, seyde ic, ende so salt met een moyte door gaen, so ghi deen helpt so helpt ghyse beyde, so consenteerden zyt, doen begonden wy den schilt tegen de speere te setten ⁴⁾, en wert lanck na noene, na den eten quamen wy weder by een, maer Mayken mochte niet by my comen, maersus ⁵⁾ begonden wy seer scherpe woorden te crijghen, so sloeghen sy het blat om, ende begonden vriendelijck te spreken, seggende ⁶⁾, oft ic niet en soude doruen doen,

1) Zie fol. 273 r^o: ‘Wy moeten dringen also stijf’ (door de enge poort om in de zaligheid te komen) ‘Dat aen de posten van de dueren Sal moeten blijuen onser beyder lijf’.

+ Fol. 264 v^o.

2) ‘Al’ wordt door elkaâr gebezigd met ‘als’ voor ‘alsof’. Verwijs en Verdam, I, bl. 328.

3) Verhooren.

4) Ons te verdedigen tegen elkaârs aanvallen.

5) ‘Zus’; hetzelfde als ‘zoo’.

6) De gedachtengang van de volgende regels is deze: of ik niet (soms iets) zou durven doen tegen mijne overtuiging (in; b.v. even) als Paulus Timotheus laten besnijden of mij het hoofd laten scheeren. [Beide heeft Paulus volgens Hand. 16 en 18 tegen zijne eigene overtuiging in gedaan, zich daarin naar de eischen der joodsche kerk geschikt eenvoudig om vrede met andersdenkenden te kunnen houden.] Ja, zeide hij, of ik het niet (casu quo) zou wagen heimelijk evenals (de zoo luid geprezene) Judith (met vriendelijke woorden een) Holofernes (te naderen en hem) het hoofd af te slaan; (of ik niet allerlei zou durven toestemmen) ofschoon het niet waar zou zijn dat ik alles wat ik beloofde ook volbracht; of het niet dezelfde God is (die eertijds dat gedrag van heilige personen, Paulus en Judith, heeft goedgekeurd, en die tegenwoordig niet anders van de Zijnen zal eischen); of men dus niet tegenwoordig even goed liegen (of instemming met de heerschende kerk en leer voorwenden) mag als toen ter tijd.

[p. 632]

als Paulus ^* thegen mijn verstant, Timotheum laten besnijden, mijn hooft laten bescheeren, Ja al heymelijck, seyde hy, oft ¹⁾ ic met Judith Holofernes zijn hooft niet af smijten en dorste, oft schoon de waerheyt niet en ware, dat ic al doen soude dat ick belouen soude, oft niet de selue Godt en was, oftmen nu niet also wel lieghen en mochte als doen ter tijt om beters wille, want daer staet, seyde hy, ^† hout vrede met alle menschen ist mogelijck, Daer op begeerde ic my te bedencken, so ²⁾ ickt met waerheyt ende met goeder conscientien doen conde, doen scheyden wy, ende sy en begeerden anders niet, // ⁺ seyden sy. Op een ander tijt quamen sy wederom, ende vraechden hoe ick my bedocht hadde, ende ick sochte altijt om by Mayken te wesen, dan het en woude niet wel zijn ³⁾, doen seyde ick, laet ons by een comen, ick hope altijt te doen wat mogelijck is: doen is Mayken by my gecomen, doen stelde ic Mayken voor, gelijck sy my gedaen hadden, doen seyde Mayken, hoe soude dat toegaen, soude de hont weder op eten, dat hy wtgespogen heeft? Doen seyde ic, sy souden my met Mayken alleen laten spreken: sy lietent toe. Doe seyde ic tot Mayken, alle die leuen en souden my dat niet wijs maken, dat de Papen dingen recht is ⁴⁾, sy wetent wel seyde ic, maer sy soecken ons ontslagen te zijn, dan wy willen metten anderen leuen ende steruen. Dus hebben wy geseyt: wy souden ons beraden, sy waren te vreden. So op een ander tijt namen sy Mayken alleen, doch sy deden my oock comen, doen ic quam, ende ic was daer, merckte ic dat sy ons groote vrientschap bewesen ende veele beloefden, ons also vry te leueren op de straet als wy oyt gheweest hadden, daer wouden sy haer sielen voor stellen, so wert ick ten laetsten verschrickt duchtende door schoone spreken verleyt te worden, sy hadden oock meer moets om my te winnen, dan om Mayken, so viel ic op mijn knien ende ick badt haer, sy en souden gheen moyte meer doen om ons, want ic hebbe mijnen Godt met veel tranen gebeden dach ende nacht, dat hy my in zijn waerheyt wilde bewaren, dus wilde ick met den Heere leuen oft steruen, doen spranck Mayken op van blijschap, want sy meynde dat ickt hadde laten liggen,

* Act.18.3.

1) Zie aanteekening 6 op de vorige bladzijde.

† Rom.12.18.

2) ‘Mij bedenken, indien ik 't doen kon’. Nu had moeten volgen: ‘dan zou ik het doen’; 'tgeen weggelaten werd, omdat de schrijver zich het voorafgaande als afhankelijk van ‘bedenken’ dacht. Of schreef hij ‘so’ voor ons ‘of’?

+ Fol. 265 r^o.

3) ‘Maar het wilde niet gelukken.’

4) Zoo alle uitgaven, ook de Groote Offerboeken. Van Braght: ‘dat der Papen dingen recht zijn’ (en iets later: ‘van ons ontslagen’). De schrijver zal echter wel bedoeld hebben: ‘dat der papen dingen datgeen zijn wat het recht is, wat als recht moet gelden’.

[p. 633]

want ic was met een bedroeft aensicht in gecomen, nu ben ic blijde seyde sy, want ick meynde, soude ic alleen moeten steruen, seyde sy, maar // ⁺ doen ick dat mercte, dat Mayken dat na bedencken ¹⁾ hadde ouer my, viel ic op mijn knien ende seyde, dats my ymmers leet, so gauen wy malcanderen de hant ende mont, ende waren seer vrolijc metten anderen, ende onse partie wort also seer bedroeft, ic woude den handel al wel net geschreuen hebben, maer ic en can my met dese ghereetschap niet wel behelpen. Voorder mijn alderliefste huysurouwe, mijn schaep, mijn lief, laet ic uwer liefden ²⁾ weten, hoe dat ic in mijnder conscientien weynich beswaringe hebbe, de Heere hebbe eeuwich lof daer van, dan alle mijn truericheyt is ons bitter scheyden, dan mijn lieue schaep, dat soude ic v wel willen bidden, om dat ghy so goeden natuere hebt, dat ghy v wel cont houden sonder man, dat ghi nu voort alleen blijft by mijn kinderen, want doort herhouwen dickwils groote droefheyt coemt, ende waer in ick v oyt bedroeft hebbe door mijn swackheyt, daer van bidde ic v vergiffenisse om des Heeren diepe wonden, ende onschuldigen doots wille. Groet my alle de Godureesende seer, met den vrede des Heeren, ende de suygelingen ³⁾, die aen Sions borsten liggen, Serres, ghy gebroken beens hooft, ende J. van G. helpt toch sorgen voor mijn arme weduwe ende weeskens, wetende dat ghy niet den menschen, maer Godt daer in dienen sult H. C. M. ende A. ende L. ende C. doe ic alle seer groeten. Och hoe wel wilde ic degelijc ⁴⁾ schrijuen, hadde ic goede gereetschap. Adieu mijn vleesch ende bloet, cust my Susanneken. Och voor my adieu, adieu, adieu mijn lieue huysurouwe. Bidt onsen lieuen Heere voor my om een salich eynde.

+ Fol. 265 v^o.

1) ‘Vermoeden’ in ongunstige richting; argwaan, wantrouwen.

2) Dit ‘Uwer liefden’ is door n^o. 8, 1590 ingekort tot ‘u.l.’; nagedrukt in n^o. 10, 1595, n^o. 11, 1599. Het Groot Offerboek van 1615 verstond dit ‘u.l.’ niet meer en loste het op in ‘ulieden’, daarin door alle lateren gevolgd; het zette ook fol. 271 v^o en 274 v^o voor ‘uwer L.’ of ‘Liefden’, ‘u.l.’ in de plaats, terwijl n^o. 8 enz. ‘uwer Liefden’ nadrukten. Twee schone Brieven komt letterlijk met n^o. 6, 1578 b overeen; ook als hierin dezelfde persoon fol. 274 v^o als ‘uwer Liefden’, fol. 273 r^o als ‘u.l.’ wordt toegesproken. Dit bevestigt aanteek. 2 op blz. 462 hierboven.

3) Over deze afgesproken geheime taal zie aanteekening 1 op bl. 263 r^o.

4) Van Braght: ‘in 't perfect’.

^* Noch een Brief aen zijn Huysurouwe. //

⁺ OCh mijn alderliefste huysurouwe, mijn ^* vleesch, mijn been, mijn lieue vriendinne, mijn lief, mijn schaep, niet aen mijn herte,

* [n^o. 2.]

+ Fol. 266 r^o.

* Gen.2.12.

[p. 634]

maer in mijnder herte, ende nu voortaen mijn arme weduwe, die ick verlaten moet, na Godts belieuen, goetheyt, wille ende raet, diet also gheuonden heeft, dat ick hierna zijn welbehagen ^† ghebonden ligghe, om zijnder eeuwiger waerheyt wille die ick hope (mijn lieue huysurouwe ende suster inden Heere) met mijnen doot te betuygen door Godts ghenade, de ghehoorsaemheyt die wy Godt schuldich zyn, nu te betalen, dat is de ^‡ versakinge ons selfs, dat wy bouen hem niet liefhebben en mogen Vader noch moeder, noch wijf, noch kint, noch ons eygen leuen, oft Godt dreycht ons met zijne eewige ordeel, ^* wie yet meer bemint dan mij, die en mach mijn discipel niet wesen, noch veel min zijn Sone, ende die gheen sonen en zijn, dat zijn ^* bastaerden, die met Godt geen deel noch erue hebben en sullen, ende dit is de oorsake mijn lieue huysurouwe, hoe wel dat ghy met mijn cleyne kinderkens so diep in mijnder herten ligt, dat ghy teghen mijn natuer moet daer wt gestooten worden, Want ghi en moecht my, oft ic v geenen afgodt zijn, so lief als wy onse ^† dier gecochte sielen hebben. So sult ghy door dit weten mijn alderliefste huysurouwe, dat ic v met mijn cleyne kinderkens dien grooten almachtighen eewighen Godt, die daer rijck van ^‡ bermherticheyt is, ouer alle die hem vreesen ende liefhebben, wil beuelen, dat hy v lieden door zijne goetheyt ende groote macht wil brenghen tot de eewighe ^* heerlijcke onbeulecte erffenisse onder alle die daer geheylicht zijn. De God alles troostes ende de Vader aller ghena// ⁺den, die daer de rechte vader is genoemt, oft heet in hemel oft op aerden, ^† die geue v mijn lieue huysurouwe, Janneken Verstralen, dat ghy door zijn ongrondelijcke bermherticheyt ende ongemeten goetheyt ende rijckdom zijnder genaden, door zijnen heyligen geest mocht sterck worden, aen den inwendigen mensche, ende dat Christus, zijne Sone ghepresen, doort gelooue mach ^† woonen in uwer herten, dat ghi mijn lief gecleet moecht zijn met den mantel der gerechticheyt, ende gegort metten gordel der waerheyt ende den bant der liefden, om de lendenen uwes gemoets, ia dat druyuen korfken ende dat busselken mirre mach hangen tusschen beyde uwe borsten, inne uwer herten, te weten Christus Jesus, daer door ghy bewaert moecht worden voor de pestilentie die int doncker sluypt, en pralen also met eenen eewighen crans, als een dochter die geboren zijt wten Conincklijcken zade, dat leuende woort Gods, ende behouden de ouerwinninghe eens cuysschen camps tot lof ende prijs des grootmachtigen Gods moet sulcx geschieden, ende tot uwer sielensalicheyt, Amen.

Dit seynt Hendrick Verstralen, uwen Man gebonden inden Heere om de eeuwige waerheyt wille, ende het ghetuygenisse Christi,

† Ephe.3.1.

‡ Luce.9.4. 14.26. 11.25. Mat.16.24. Mar.8.35. Joan.12.25.

* Luc.14.26.

* Mt.10.37. Heb.12.8.

† 1.Cor.6.10. 1.Pe.1.38. Act.20.28. Heb.9.12.

‡ Luc.2.46.

* 1.Pe.1.4.

+ Fol. 266 v^o.

† 1.Pe.5.10.

† 1.Cor.6.16. Heb.10.11. 2.Cor.5.4. Eph.6.14. Colo.3.14. Eph.4.31. Can.3.7. Can.4.15. Luc.12.35. Eph.6.14. Psal.61.6. Psal.34.6. 1.Pe.1.15. Jaco.1.18. Psa.28.5.

[p. 635]

mijn beminde Huysurouwe ende Suster inden Heere, tot eene groote ende goede wensche mijns herten, als voor mijn laetste Adieu, Adieu mijn liefste op aerden, adieu Suster inden Heer. O sterc is de waerheyt, sy verwint alle dinc. ⁺ O mijn eygen ribbe, ghy die zijt wt den middel mijns lijfs, hoe en soude ic v niet liefhebben, ghy mijn Huysurouwe, die mijn siele meer bemint als mijn lijf, als ic wt uwen brief verstae, dwelck my een groote vruechde is, een eeuwige troost, ic hebse met // ⁺ veel tranen gelesen. Ic bedancke v seer mijn schaep, van v groote neerstige sorge voor my, voort bidde ick v mijn lieve Huysurouwe, die ick so eerlijck voor Godt ende zijnder gemeynten getrout hebbe ¹⁾, en onse scheyden nv na by is gecomen, helpt doch ons met allen Godturuchtigen tot Godt bidden, ende smeken noch eenen cleynen tijt, tot dat Mayken onse lieue suster, ende ic uwen man, die nv noch staen in onsen meesten strijt, onder dat bloetuendel, dat Christus de Hertoch des gheloofs, ⁺ ende opperste veltHeere selfs gedragen heeft, onder ²⁾ het midden zijnder heyligen, dat wy met hem door onsen doot onse vianden mogen ouerwinnen, met onsen Godt het vaenken op den mastboom steken, ende met vrede ende ruste in onser cameren ³⁾ mogen comen, ende verbeyden de toecoemste des Heeren, die ons wter aerden weder opwecken sal ⁺ door zijn genade totten eewigen leuen, ende mijn lieue schaep, mijn vleesch, mijn bloet, zijt lijdtsaem in uwen druc, blijft toch nu met Judith ende Anna de propheterse gestadich int gebet, dienende dach ende nacht uwen God, int huys des Heeren, ⁺ dwelc zijn gemeynte is. Siet mijn lieue huysurouwe, ic hope dat ghi na Paulus raet doen sult, nv ghy onthouwet zijt ⁴⁾, ⁺ den Heere onuerhindert dienen sult, ende soecken den Heere te behagen, en heylich te zijn aen siele ende aen lijf, hoort toch mijn lieue Huysurouwe, mijn liefste lief op aerden, doet doch mijnen raet om des Heeren wille, gaet ende vercoopt al wat ghy deruen cont, dat weynich is, ende set v so cleyne als ghy cont, want een weduwe can haer met een cleynken behelpen, ⁺ Ende soect doch een eerlijcke stille dochter tot eenen maet, die met geen ionck gheselschap behanghen ⁵⁾ en is, ende vliedet de lusten der ionckheyt, ende doet met mijne cleyne

+ Gen.2.22.

+ Fol. 267 r^o.

1) Zie aanteekening 1 op bl. 127; ook bl. 157, 462 en elders.

+ Heb.12.5. Hebr.2.1.

2) Vermenging van ‘onder zijne heiligen’ en ‘in het midden van zijne heiligen’; eene vermenging, die meer voorkomt.

3) Graven. Kwam bij de nederlandsche Doopsgezinden de leer van den zieleslaap veel voor, dan zou men die ook hier vinden. Zie boven bl. 354 aant. 1 en bl. 362 aant. 2.

+ 1.Cor.15.24. Act.26.23. Gen.2.22. Judi.9.2.

+ Psa.112.2.

4) ‘Onthuwd’, van den huwelijksband losgemaakt; een woord, dat ik nergens vind en dat misschien door Hendrik zelven gesmeed is.

+ 1.Cor.7.2. 1.Cor.6.20. 1.Pet.1.17.

+ Job.3.13. Psal.26.4.

5) Bezwaard met den last of het gevaar van jong gezelschap.

[p. 636]

kinderkens het beste, de // ⁺ Heere sal v wel besorgen, ⁺ die den wilden Esel als hy crijscht van dorste inder woestijne zijn voeder geeft, ende den iongen rauen spijst, ⁺ die tot Godt roepen, als Dauid seyt, die sal v ooc spijsen mijn lieve schaep, als ghi met mijn ionge weeskens, ghy mijn weduwe, mijn wtuercoren schaep tot Godt crijschen sult, ⁺ al vallen uwe tranen hier opter aerden, sy en sullen niet af laten voor dat sy door de wolcken dringen ende voor Godt verschijnen, dan sal v troost gebeuren, gelijc Dauid seyt, als de ellendige roept, seyt hy, dan hooret de Heere, ⁺ ende hy helptse wt allen haren nooden, ⁺ Ja de Enghel des Heeren legert hem rontom dien, ⁺ die hem van herten vreesen. O mijn lieue huysurouwe, denckt op Paulus woort, de tijt is cort, Ick soude v gheerne sparen, ⁺ seyt hi, die daer gehouwet zijn, moeten zijn oftse niet gehout en waren, aldus mijn lieue suster inden Heer, Janneken Verstralen, het eynde van allen dingen is nu na by gecomen, seyt Petrus, den Hemel sal in een gerolt worden, ende sal als eenen roock vergaen, de Elementen sullen van hitten smelten, ⁺ o hoe moet ghy dan geschickt zijn met een heylige cuysche wandelinge. ⁺ O mijn lieue Huysurouwe, dat woordeken ¹⁾ heeft my somtijts verschrict, ⁺ om mijn arch quaetwillich vleesch wille daer ic mede behangen ben, maer ick trooste my daer mede, dat my God door castijdinge louteren soude int vier der droeffenissen, ende also mijnder genadich zijn, ⁺ want ick hebbe zijne waerheyt also bemint, al heeft my swackheyt aenghehanghen, dus wil ick nu metten Propheet Michea ⁺ segghen: Ick wil gheerne des Heeren toorne draghen, ⁺ want ick hebbe my aen v besondicht, ende met Syrach: ⁺ Ick wil lieuer inde handen des Heeren vallen, dan inde // ⁺ handen der menschen, want zijn bermherticheyt is soo groot als hy selue is, hy vergheeft de sonden, ende hy helpt inder noot, ⁺ hieromme mijn lieue huysurouwe zijt doch lijdtsaem in onser beyder druck, wilt doch met Judith ⁺ bekennen dat onse straffinghe noch minder is, dan onse sonden, ⁺ ende hy helpt inder noot, want die hem voor den Heere verootmoedicht, zijn sonden bekent ende laet, die sal bermherticheyt vercrijgen, dan diese verbercht, dien en salt niet gelucken. Maer ist dat wy den Heere onse sonden bekennen, ⁺ so ist God diese ons vergeeft, want wy hebben een vry open fonteyne, als Sacharias seyt, teghen de sonde ende onreynicheyt, dats Christus Jesus, ⁺ die ons met zijnen dierbaren bloede gecocht heeft, want dat bloet ons liefs Heeren Jesu Christi, dat maect ons reyn van allen onsen sonden. Siet mijn

+ Fol. 267 v^o.

+ Psalm.30.

+ Psa.55.23.

+ Psa.77.2. Ecc.35.28.

+ Psal.77.2.

+ Psa.34.18.

+ Psa.51.19.

+ 1.Cor.7.29.

+ Hebr.1.11.

+ 2.Pet.3.11.

1) Het woordje ‘kuisch’? Slaat daarop het ‘kwaad willig vleesch’, waarmede hij behangen, d.i. bezwaard is, een regel verder? Zie aanteekening 1 op fol. 263 r^o.

+ Rom.8.28.

+ 1.Pet.4.12.

+ Mich.7.9.

+ Eccl.2.22.

+ Susa.25.

+ Fol. 268 r^o.

+ Jacob.5.

+ Jud.8.24.

+ Judith.7.

+ Sach.13.1.

+ 1.Joan.1.2, 1.Pet.1.18.

[p. 637]

alderliefste huysurouwe, al coemt dan nu des lijdens Christi veel ouerons, so coemt ons door Christum vele meer troostes, ⁺ dat wy door zijne onschuldige doot dat eewige leuen sullen hebben, so wy volstandich blijuen inde vreese Gods totden eynde toe, so ic door Gods genade hope te doene, ende bidde v ooc mijne J. V. mijn schaep, mijn lief, dat ghy ooc also doet, wilt blijven een eerbare weduwe int gebet, ende int smeken tot Godt, ende heylichmakinge, sonder welcke niemant den Heere sien en sal, tot dat ghy ooc wech genomen wert vanden Heere. Och mijn liefste lief op aerden, mijn vaderlijcke herte, uwes ende mijnder kinderkens, wensche ick so veele goets aender sielen, daer zijn drie van mijne schaepkens byden Heere, ick hope door Godts ghenade haest de vierde te zijne. Och mijn lieue Huysurouwe, oft ick voor v vieren, die daer noch achter blijuen // ⁺ moeten, door Gods genade ende cracht ⁺ mochte tweemael leuende inne eene pecktonne daer voor ¹⁾ verbrant worden, ende ghy nu met my byden Heere in rusten sout gaen. Wat vruecht waer mijn vaderlijcke herte gheschiet, dat ic uwer alder salicheyt gewis ware, geschreuen met veele heete tranen, ⁺ dat ic v bidde mijn alderliefste huysurouwe, dat ghy sout willen blijuen een eerbaer stille weduwe, dat en neemt my niet qualijc af, het is wel mijnen raet, dan daerom geen gebot, ⁺ dan om de meeste versekeringe van uwer salicheyt soecke ick. Och hoe veel isser sulcx wel ghebeurt, weduwen daer de mannen so vroom af voorgegaen waren, haer leuen so vroom voor de waerheyt gelaten hebben, dat de vrouwen haer seluen met herhouwen, onder vele smerte gewent hebben, een part int verderven gecomen, een part met grooter droefheyt daer henen gegaen al suchtende ouer die sy nu hebben, daeromme mijn lieue schaep segge ic noch eens, denct op des Apostels woort, de tijt is cort, ⁺ ic soude v geerne sparen, seyt hy, want hy hadde wel gewilt, dat alle menschen geweest hadden als hy, siende dat door thouwelijc veel verdriets coemt int vleesch, ⁺ dan een yder heeft zijn bysonder gratie, deen aldus, dander also, dan doet ghi dat ghy wilt, alleene dattet in den Heere gheschiet, dan ic hope ende betrouwe tot mijnen God, dat hy v vast houden sal met mijn vier schapen tsamen, ende v lieden bewaren, dat ghy lieden niet genomen en wort, ende v mijn alderliefste Huysurouwe niet en sal laten becoren bouen uwe vermogen, ⁺ want Godt weet de Godtsalighe wt becoringe te verlossen, maer den boosen ende Godtloosen te bewaren totten dach des oordeels, om te pijnighen, dus wil ick v mijn lieue schaep den Heere beuelen, onsen

+ 2.Cor.1.5. Psa.94.9. Mt.24.13. 1.Cor.7.12. 1.Tim.5.5.

+ Fol. 268 v^o.

+ 2.Mach.4.

1) N.l. voor ulieden: lijden, dat anderen verzoent en zaligmaakt.

+ Phil.3.18.

+ 1.Cor.7.32.

+ 1.Cor.7.32.

+ 1.Cor.7.7.

+ 1.Cor.10.13.

[p. 638]

Godt ende noot// ⁺helper, ⁺ ende voort zijn heylige ghemeynte, die sullen tsamen haer vaderlijcke herte ontsluyten ouer v mijn arme weduwe ende ionge weeskens. Voort so begeere ick mijn lieue huysurouwe dat ghy doch de Godureesende B. ende S. waert te passe coemt seer groetet van mijnent wegen metten vrede des Heeren, ende segget haer, dat ict seer op haer allen begeere, dat sy ons doch gedenken, ⁺ wy arme geuangenen, als haer medebroeders, ende willen helpen bidden ende smeken tot God, dat wy doch mogen des Heeren orloge voeren, ende ons ooc helpen dat velt behouden, dat wyt mogen wtuoeren tot zijnen prijs, ende onser salicheyt, ende segtse ons altsamen adieu, op auontueren oft ic niet meer schrijuen en conde, ende v mijn lieue huysurouwe, mijn vleesch ende mijn bloet ⁺ wil ic ooc adieu seggen, adieu mijn bystandige noothelperse, adieu getrouwe vriendinne op aerden, de Heere sy geloeft ⁺ die v my gegeuen heeft, ghi mijn schaep, die my altijt inne mijnen druc troost bewesen hebt, adieu mijn Susanneken, mijn Abrahamken, mijn Isaacxken, adieu Janneken mijn liefste lief op aerden, die my sesse kinderkens gebaert hebt, met de dry hope ic haest in ruste te zijn. De almachtige Godt, die geen dinc onmogelijc en is, ⁺ in wiens vermogen dattet al staet, die bewaere v mijn wtuercoren huysurouwe, met de andere dry onnosele schaepkens tot zijn eewighe leuen. Och mijn schaep, mijn J. V. dat wil ons de almachtige God gunnen mijn lief, dat wy met onse kinderkens mogen comen byden Heere, om met malcanderen vrolijc te zijn, ⁺ voor den stoel des lams, ende de Maiesteyt ons Gods, Amen. ⁺ Der duyuen simpelheyt, der kinder onnoselheyt, des serpents voorsichticheyt, daer inne wil v God bewaren mijn lieve H. ¹⁾ ende brengen tot zijnder // ⁺ eeuwiger erffenisse, zijt den Heere beuolen ⁺ ende dat rijcke woort zijnder genaden. By my uwen man H. V. gebonden om de eewige waerheyt tot Rijpermonde, met boeyen aen mijn beenen. Maeyken doet v ende alle Godureesende seer groeten met den vrede des Heeren. ⁺ Och groet ons dat huysgesin seer, tot D. ick begeert seer vriendelijcken, de oude moeder met haer dochters gebeden te hebben, ⁺ dat sy terstont haer lendenen op schorten met het gordel der waerheyt, ⁺ ende de schoenen des Euangelijs aen, om te treden inden heyrleger Gods tot de gemeynte, ⁺ daermen nu des Heeren orloge voert, coemt doch terstont mijn lieue oude moeder, met uwe ionge dochters, om den tros te dragen vanden hertoge ons geloofs, te weten, dat pacxken der liefden, daer leyt eenen helm der salicheyt in, met een schoone pluymagie geheeten tgelooue ende vast be-

+ Fol. 269 r^o.

+ Act.20.32.

+ Hebr.13.3. Gene.18.3. 2.Thes.3.1. 1.Cor.15.17.

+ Gen.2.22.

+ Ecc.26.4.

+ Esa.45.18.

+ Luc.12.5.

+ Mt.10.16.

1) In de latere uitgaven: huysvrouwe.

+ Fol. 269 v^o.

+ Act.20.32.

+ 1.Cor.16.20.

+ 2.Joan.1.

+ 3.Joan.8.

+ Luc.12.35. Eph.6.14. Psa.12. Heb.12.13. Matt.5.6. Hebr.11.8.

[p. 639]

trouwen, hanget toch den mantel der gerechticheyt daer ouer, op dat de schoone helm der salicheyt niet en verroeste, ende de plumagie niet nat en worde, dat is, dat uwe gelooue ende betrouwen tot Godt niet en vergae, ⁺ ende metten versaechden ende vreesachtighen niet achter en blijft, al siet ghi dat alle tempeesten ende stormen ende plasregen ¹⁾ vallen op den gerechtigen, gedenct mijn lieue schaep, dat alle Godtureesende haer moeten laten inschrijuen, Soldaten worden, onder dat bloedige vendel, dat Christus Jesus onse opperste Veltheer gedragen heeft, ondertmiddel ²⁾ zijnder heyligen, ende onder wiens baniere ic door Gods genade nu stae, ende hope met hem Ridderlijck te strijden ende wettelijc te campen so lange als ic op mijn beenen gestaen can ^* ende adem in my is. Hier mede wil ic v mijn lieue vrienden D. ende P. metten dochters adieu seggen, ende God beuelen, ende dat woort zijnder genaden, op // ⁺ hope dat ghy lieden volgen sult. Adieu mijn lieue vrienden, aen wiens tafel ick het leste broot met vreuchden at, ende songen een liedeken ter eeren Gods. Adieu mijn lieue vrienden, op hope dat wi tsamen broot sullen eten int rijcke Gods, olie der vreuchden ende nieuwen wijn drincken. ⁺ By my H. V. in banden, om getuygenisse der waerheyt wille, op Palmsondach, Anno 1571.

+ Job.7.3. 1.Pet.2.11.

1) Zoo alle uitgaven, ook de Groote Offerboeken.

2) Zoo alle uitgaven. De Groote Offerboeken lezen: ‘onder 't midden’. Gelijk elders wordt hier ‘onder’ en ‘in 't midden van’ vermengd.

* 1.Tim.2.5. Act.23.2.

+ Fol. 270 r^o.

+ Mk.14.15.

^* Eene Brief van H. Verstralen, geschreuen aen zijn B. ende S.

ONse seer lieue hertgrondelijcke B. ende S. die inden Heere met ons in gelijcken gelooue staen, ende zijt wt Babel gescheyden, om niet meer aen te roeren dat onreyn is, noch geen iock meer aentrecken wilt metten ongeloouigen, maer zijt in Jerusalem gecomen, inde gemeynte des leuendighen Gods, om aldaer den Heere uwen Godt te dienen, rontom ³⁾ dat slachthuys, daer uwer sommige noch toe gespaert worden, als de Propheet Jeremias seyt, om gedoot te worden, wenschen wy geuangen ende

* [n^o. 2.]

3) Een tekst uit Jeremia, die dezen volzin toelichten zou, kan ik niet vinden. Bedoeld kan niet zijn, dat het dienen van den Heer rondom ‘het slachthuis’ plaats vindt. ‘Het slachthuis’ is de verzamelnaam voor de plaatsen waar vromen geëxecuteerd werden. Ik denk, dat Hendrick, die nu eenmaal een verwarden stijl schrijft, zeggen wil: ‘gij zijt in de gemeente gekomen om daar uwen God te dienen, terwijl overal rondom het slachthuis zich bevindt, waartoe enz.’.

[p. 640]

gebonden inden Heere, om de eeuwige waerheyts wille, H. V. ende M. D. uwer alderswacke B. ende S. inden Heere, veel troost, blijschap ende vreuchde, in uwer alder herten, van God onsen hemelschen vader, ende dat door Jesum Christum, zijnen eenigen eewigen geboren soon vol genaden ende waerheits door desen onsen ouersten priester ende stoel der genaden, die hem seluen God sijnen vader voor ons geoffert heeft aent hout des cruys, op dat hy ons door zijnen doot bereyden soude den inganc totten eewigen leuen, door dit onschuldich ende onbeuleckte lammeken, dat onse sonden wech genomen heeft, so buygen wy de knien ons herten, dach ende nacht voor God onsen Hemelschen Vader, dat hy zijnen vrede by v lieden verbreyden wil, als eenen waterstroom, ende be// ⁺crachtigen v lieden, mijn l. B. ende S. inden Heer met zijnen heyligen geest, op dat ghy lieden gesterct moecht worden aenden inwendigen mensche, ende behouden moecht de eenicheyt inden geest door den bant des vredes ende der liefden, Op dat wy mijn l. B. ende S. die ghecocht zijn ende verlost door dat edel dierbaer bloet ons Heeren Jesu Christi, tsamen den Heere dienen moghen in heylicheyt ende gerechticheyt die voor hem behaechlijcken is, so lange wy in deser hutten zijn, Amen.

O Ghy heyrleger des Heeren, ghy stadt des leuenden Gods, de Heere beschicke v toch wachters ouer al op uwe mueren, die dach noch nacht en swijghen, maer dat uwe leeraers mogen (als Dauid seyt) met veel segens verciert worden, ende behouden de een ouerwinninghe na de ander, op dat de wijnberch des Heeren geplant worden mach, ende ghy Jerusalem ghetimmert mocht worden, ghy tempel des Heeren, hoe wel in commerlijcker tijt, een yder binde toch sijn sweert op zijn zijde, met de een hant timmert hy, ende met de ander hant hout hy de spiesse, opdat de vianden mogen ghekeert worden, die ons arbeyden wech nemen willen, op dat Sion alleene bereyt getoont mach worden. Och mijn l. B. ende S. dit wenschen wy v lieden van God, dat ghy lieden inden anderen mocht getimmert worden, tot een geestelijc huys, ende woonstadt Gods, dat Gods wet in uwer alder herten mach geschreuen, ende zijn gebot in uwen sinne mach zijn, ende also blijuende Godts sonen ende dochteren, daer God in wonen ende wandelen mach, v lieden bewaren wilt, dat ghy nimmermeer aen en roert dat onreyn is, maer v lieden bewijsen moecht in allen dingen als dienaers Gods, op dat de naem des // ⁺ Heeren mach gepresen worden, vanden opganc der sonnen totten nederganc toe. Och B. ende S. dat v licht op gaen mach als een morghen sterre, blijuende dat Coninclijcke Priesterschap, dat heylighe volck

+ Fol. 270 v^o.

+ Fol. 271 r^o.

[p. 641]

des eygendoms, op dat ghi lieue B. ende S. op alle plaetsen opheffen moecht heylighe handen tot God, hem offeren moecht de vrucht der lippen, de gheestelijcke offerhande, op dat de schale des Heeren vol ruecwercks worden mach, vanden gebeden der heyligen. O ghy bruyt des lams, die wt liefden ws bruydegoms Christi, totter doot yueren moet, ende baren de vrucht der gerechticheyt, met veel smerten ende weedoms, ende moeten ¹⁾ cranc liggen van zijner liefden, de Heere onse Godt legghe toch zijn slincke hant onder v hooft, ende met zijn rechte hant moet hy v omhelsen, ghy wederghebaerde Eua van Christum uwen man, door dat onuerganckelijcke saet des leuenden woort Gods, voortcomende wt dat vaderlijcke herte. O ghy schoone dochter des almachtigen vaders, die zijnen sone Jesum den Heere selfs vanden Hemel nu vertoont zijt ²⁾, ende duer tgelooue van hem hebben sult dat eewige leuen, de eeuwige almachtige vader stort ³⁾ zijnen seegen met cracht des heyligen geests rijckelijcken in v wt, ende make vlieden vruchtbaer, ende tot allen goeden wercken bequaem, op dat ghi zijnen sone Jesum veel sonen ende dochteren winnen moecht, dat zijn wijnperse doort getal zijnder heyligen haest vol worden mach, ende also te eer sien moecht den onderganc onser vianden, die ontallijcken veel zijn ende hebben onsen rugge gebogen, ende loopen ouer ons, als ouer een strate, ende schincken ons quaet voor goet, om dat si met ons niet timmeren en mogen aen tgeestelijcke huys des Heeren, ter wijlen dat si onbesneden zijn van herten, ende // ⁺ vleeschelijcken ⁴⁾ gesint zijn, voor dese onse vyanden wil ons ende v lieden, mijn lieue B. ende S. inden Heere, God aendoen de wapenen der gherechticheyt, gheschoeyt te zijne met den Euangelium des vredes, onse lendenen gegort metter waerheyt, hebbende altijt dat tweesnijdende sweert des geests aen v zijde, bewarende alsoo onsen helm der salicheyt, door den schilt des gheloofs, bewaren dat pacxken der liefden, ende treden also na onsen Hertoge des geloofs als Christelijcke ridders, voerende also vrijmoedich des Heeren orloge onder dat bloetdige vendel Christi, op dat wy onse lieue B. ende S. te samen door Gods genade mo-

1) Foutief voor ‘moet’ in alle uitgaven. Voor het volgende ‘cranc’ leest het Groot Offerboek van 1615 ‘craem’, alle volgenden weder ‘cranc’.

2) Als zijne bruid aan haren bruidegom.

3) In alle uitgaven. Het Groot Offerboek van 1615 en alle volgenden: ‘storte’.

+ Fol. 271 v^o.

4) In het nu volgende heb ik om het verstaanbaar te maken de leesteekens gewijzigd. In de hier nagedrukte uitgaaf staat: ‘..gesint zijn, voor dese onse vijanden, wil ons ende v lieden mijn lieve B. ende S. in den Heere God aendoen, de wapenen enz.’ Zoo ook de oudere Twee schone Brieven enz.

[p. 642]

gen behouden de ouerwinninge des cuyschen camps, ende Godtsaligen strijdts, mogen vercrijgen de croone des eewighen leuens, Amen.

Wy geuangenen inden Heere, ende gebonden om de eewige waerheyts wille, ende dat getuygenisse Jesu, Mayken Deynoots ende Hendrick Verstralen, groeten hier mede al onse B. ende S. inden Heer, ende seynden uwer L. dit weynich schrijuen, wten diepen gront ons herten, als voor ons laetste adieu, hier mede vriendelijcken orlof nemende, aen alle lieue broeders ende susters bysonder die ons bekent zijn, ende veel goets bewesen hebt in onsen druc, daer wy geuangen liggen, om de eewige waerheyts wille, door uwe troostelijcke vermaninge. Aldus bidden wy noch eens aen uwer alder liefden, die onsen Brief sien sult ofte hooren lesen, eer wy wten vleesche zijn, dat ghy ons den Heere toch hertelijcken wilt helpen bidden, dat wy toch mogen ouerwinnen tot inder doot toe, tot lof ende prijs des grootmachtigen Gods ende ons tot salicheyt, ende v lieden tot roem inden dach Christi toe. Adieu alle mijn lieue B. ende S. // ⁺ Adieu alle die den Heere ende zijne toecoemst lief hebben. Adieu H. P. H. de R. ende D. P. ende Adam met zijn huysurou, ende B. P. ende S. ende Jan van H. ons trouwe noothelpers. Adieu K. ende L. B. ende M. S. ende G. met haer suster, Jan. Lieue vrienden latet v ter herten gaen voor ons te bidden tot Godt, want het wort v van ons met tranen gebeden. H. de R. ick bidde v groet my toch seer met de vrede des Heeren, L. de C. ende tot eenen adieu, ende v maech ¹⁾, ende uwen maet C. alle mijn L. B. Och oft Godt gaue dat de twee Abrahams elc van haer Ribbe ²⁾ mochten een Sara maken, dat waer de wensch mijns herten, segtse my ooc adieu, Grietken ende Judith, adieu T. de S. ende L. v Huysurouwe, onse L. S. G. aen v mach ick stoutelic noemen mijn L. B. adieu mijn lieue maet, dan ic hope v noch te bedencken ³⁾ ist mogelijcken. Hout v toch vroom.

Gheschreuen op Joris dach ⁴⁾, 1571.

+ Fol. 272 r^o.

1) Bloedverwant. N^o. 11, 1599 leest ‘maecht’. Met ‘tot eenen adieu’ kan ook ‘tot wederziens’ gemeend zijn.

2) Mochten die twee (die Abraham heetten) hunne nog ongeloovige vrouwen (Eva; uit Adams ribbe) bekeeren en zoo hunne woning op het geloovige huis van Abraham en Sara gaan gelijken. Of: mochten zij, thans ongehuwd, gelijk Adam Eva, eene Sara naast zich krijgen.

3) U nog een levensteeken te geven, een teeken dat ik u niet vergeet, b.v. door een brief.

4) 23 April. De brieven staan dus in tijdsorde: de vorige is van Palmzondag, in 1572 2 Maart.

[p. 643]

Een Liedeken van Hendrick Verstralen: Na de wijse, Swinters Somers euen groen.

O Heere Godt van grooter machte

Niemant en is doch uws gelijck
Ghy spant den Hemel wt met crachte
Ouer de gantsche werelt wijt
O schepper Godt van altemale ¹⁾
Voor v moeten buygen alle knien
Ontfermt v ouer Hendrick Verstralen
Door uwen geest laet hem troost geschien.

Al ligghe ick hier nu vertreden

Voor v o Heere ist naeckt ende bloot
Vwen naem hebbe ick beleden
Alle morgen wacht ick den doot
Sterckt my o Godt in dit benouwen
Dat bidde ick v wt liefden reen
⁺ Ick moet verlaten mijn huysurouwe
Om v waerheyt en anders geen.

Hierom wiltdoch bewijsen

V goetheyt Heer ghydoch wel weet
Mijn vrou en kinderkens te spijsen
Gelijck ghy de weduwe tot Sarepta deet
Bewaert mijn vrou ende kinderkens cleene
O Heer door uwen goeden raet
Op datter van mijnen bloede gheene
In v toecoemste verloren gaet.

Al moeten wy nu scheyden

Mijn lieue vrou met groot verdriet
Laet ons met lijdtsaemheyt verbeyden
Op de toecoemst des Heeren siet
Helpt my den Heere louen ende prijsen
Want wy en lijden niet als een dief
Wy sullen wederom verrijsen

1) Van alles te samen.

+ Fol. 272 v^o.

[p. 644]

 

Troost v hier me mijn schaep, mijn lief.

 

Al ben ick v nu ontnomen

 

Door de Tyrannen wreet ende stout

 

Wy hopen weder by een te comen

 

Als de Heere zijn ordeel hout

 

Dan sullen wy ons leedt met crachten ¹⁾

 

Vierdubbelt weder wreken, siet

 

Al die ons om de waerheyt nu verachten

 

Die waren beter geboren niet.

 

Al moeten wy nu trueren

 

Tensal niet lange dueren vry ²⁾

 

De Hemel die sal schueren

 

De dach der betaling is naby

 

De Heer coemt om Sion te wreken

 

Sijn sweert is droncken inden hemel nie ³⁾

 

Sijn vianden sal hy daer aen steken

 

Als asschen onder zijn voeten treen.

 

De beloften vol trouwen

 

Heeft Mayken Deynoots wel versint ⁴⁾

 

Sy wilde my geselschap houwen

 

Doe sy sach dat my de Schout vinck

 

Ick acht my seluen salich te wesen

 

⁺ Sprack onse suster tot my

 

Dat ick om het rijcke Gods gepresen

 

Met v nu mach steruen vry ⁵⁾.

 

Mayken onse Suster bequame

 

Hout haer aen de waerheyt cloec ende stijf

 

Sy wil om des Heeren name

 

Verlaten nu haer ionge lijf

 

Haer cleederen wil sy wasschen schoone

 

Int bloet des lammekens delicaet

 

De Heer salt haer wel weder loonen

 

Al die vroom voor de waerheyt staet.

 

Mayken haer Moeder seer beminde

 

Haer deerde seer den ouden stam;

 

Waert dat sy Gods geest versinde ⁶⁾

1) Hier en tien regels verder is de toon toch bedenkelijk: dat zwaard des Heeren, dat ‘nie droncken’, d.i. ‘nooit verzadigd’ is!

2) Eigenlijk: ‘ronduit’, ‘vrijmoedig’, n.l. zeg ik dit; ‘naar mijne meening’, ‘zeker’.

3) ‘Nie’ (nooit) staat in alle uitgaven, waarin dit lied voorkomt; ook in Twee schone Brieven; en dat, terwijl het toch op ‘treen’ moet rijmen.

4) In het oog gevat.

+ Fol. 273 r^o.

5) Edel, vroom sterven.

6) Ware het dat zij, n.l. die moeder van Mayken, zich door Gods geest liet gezeggen, op dien geest acht sloeg, zij zou thans niet verbitterd tegen Mayken zijn, maar tot haar komen, zooals de moeder der zeven zonen tot dezen kwam, en hare dochter nu moed inspreken, gelijk die moeder het haren kinderen heeft gedaan.

[p. 645]

 

Sy en soude nu niet wesen gram

 

Maer comen als de Moeder dede

 

So wy in Machabeen verstaen

 

Ende troosten haer dochter mede

 

Als sy haer seuen sonen heeft gedaen.

 

Mayken ende Hendrick Verstralen

 

Die geuoelen beyde wt Gods woort

 

Die de croon des leuens wil gaen halen

 

Die moeten door de enge poort

 

De wech is smal, en fijn ter kueren ¹⁾

 

Wy moeten dringen also stijf

 

Dat aen de posten van de dueren

 

Sal moeten blijuen onser beyder lijf.

 

Hier mede willen wy Godt beuelen

 

Mijn schaep, mijn alderliefste wijf

 

Wy sullen by den Heere singen ende spelen

 

Blijuen wy by de waerheyt stijf

 

Al liggen wy op aerden verbeten ²⁾

 

Wy sullen met de maechden wijs

 

Al van den houte des leuens eten

 

Midden inden Paradijs.

 

Adieu Janneken Verstralen reene

 

Adieu mijn vleesch en oock mijn bloet

 

Dient doch den Heere uwen God alleene

 

Ghelijck als dede Judith vroet

 

⁺ Blijft int gebet ende smecken mede

 

Gelijck als Paulus vermaent

 

Dach ende nacht met cuyschen seden

 

Gelijc een eerbaer weduwe betaemt.

 

Hier toe o Godt van Hemelrijcke

 

Bid ick v dach ende nacht

 

Bewaert mijn vier schaepkens gelijcke

 

Want het staet alleen in uwer macht

 

Om uwen naem moet ick laten mijn leuen

 

Dus bid ick v ghy hoochste Regent

 

Wilt Christum uwen sone geuen

 

Mijn huysurou tot een Testament.

1) Fijn van keur, ter keuze; uitnemend.

2) Gruwelijk mishandeld, doodgemaakt.

+ Fol. 273 v^o.