Het Offer des Heeren

[p. 578]

§ ^* Na de wijse: Op v betrou ick Heere.

⁺

EYlaes ick mach wel suchten

Dat nv buert so groot ellent

* [n^o. 18.] ¹⁾

1) Van dit gedicht van Adriaen Cornelisz. is reeds boven bll. 195, 206, 526 in de aanteekeningen melding gemaakt. Het Groot Offerboek van 1615 heeft er een verhaal uit opgesteld en er bijgevoegd, dat deze executie in 1550 heeft plaats gegrepen. Meer dan 'tgeen lied en randschrift bevatten wisten echter zijne verzamelaars van deze vier martelaars niet, ook niet b.v. de wijze, waarop zij ter dood gebracht waren; en hunne opgaaf van het jaartal is onjuist. Alle volgenden, ook Van Braght, hebben eenvoudig het Groot Offerboek nageschreven.
De vrienden van dit lied zijn echter in hetzelfde jaar gedood als de vijf leidsche martelaars uit no. 6 van dit Lietboecxken: in 1552. Dát is het jaar der vervolging voor de gemeente in die stad geweest. 't Blijkt uit het sententieboek, dat op het leidsch archief berust. Den 21sten Aug. werden als herdoopers veroordeeld: Marijtgen Jansdr. tot den brandstapel als zij persisteert, anders om gedolven te worden in eene put; Marijtgen Adriaensdr. en Dieuwertgen Jansdr. om gedolven te worden; Willem Matthijsz. om ‘geworcht ende mitten vure gebrandt te worden tot dat die doodt daer nae volcht’; Pieter Matthijsz., als hij berouw toont, tot het zwaard, anders tot den brandstapel; Jannetgen Matthijsdr. om verdronken te worden. Dit zijn de martelaars van ons lied, van ‘Eylaes ick mach wel suchten’. Die van no. 6, van ‘Ick mach wel droeflijck singen’, fol. 13 vo van dit Lietboecxken zijn op 24 November gevonnist. 't Zijn volgens het sententieboek: Annetgen Symonsdr. om verdronken te worden; Dirck Jansz van Bocholt, Adriaen Cornelisz van Schoonhoven, Heynric Dircsz. om als zij hardnekkig blijven verbrand, anders onthoofd te worden.
Men ziet, het sententieboek geeft op 21 Aug. twee veroordeelden meer, op 24 Nov. één minder op dan het Lietboecxken. 't Kan zijn, dat Pieter en Jannetgen Matthijsz. wel te gelijk met de vier anderen zijn gevonnist, maar iets later dan deze waren gevangen genomen en nog niet in den kerker zaten, toen Adriaen Cornelisz. ons lied, no. 18, op dat viertal dichtte. 't Mag eveneens wezen, dat Maritgen inderdaad volgens het lied no. 6 te gelijk met Annetgen Symonsdr. c.s. is geëxecuteerd, terwijl haar vonnis in het sententieboek op 21 Aug. en dus vroeger dan dat van dezen staat. De uitvoering daarvan is dan uitgesteld. Dat de dichters der liederen, die evenals de kring, voor welken zij dichtten, die gevangenen zoo goed kenden, zich hebben vergist, is niet aan te nemen. Eerder, dat de griffiers wel eens een onjuisten naam opgeven; terwijl het ook wel zal zijn voorgekomen, dat zij vonnissen eerst een poos nadat zij waren gewezen boekten.
Het randschrift geeft Adriaen Cornelisz. op als vervaardiger van dit lied, met verwijzing naar fol. 103 ro van het Offer des Heeren (bl. 296 boven). Daarin vindt men diens ‘belijdinghe’ en brieven. Hij was glazenmaker, te Schoonhoven geboren, had zich in Vlaanderen opgehouden en was thans te Delft gevestigd (t. a. p. bl. 205); blijkbaar een ijveraar voor de gemeente. De leidsche overheid had een vijftal brieven van hem in handen, benevens dit lied op ‘de vier vrienden’. 't Laatste, dat hem bij zijne gevangenneming was afgenomen, in schrift (t. a. p. bl. 207); waaruit men mag afleiden, dat die offerliederen toch niet altoos op losse blaadjes in druk verspreid, maar dikwijls alleen in geschreven exemplaren in omloop waren. Adriaen bekende, vermeldt het leidsche sententieboek, op 25 Oct. 1552, dat hij ‘op den dag als de laatste justicie van den herdoopers gebeurde, .. langs die straeten heeft lopen singen ende roepen .. tenderende tot seditie ende uploop, segghende .. gy stort het onnosel bloet..’ Hij heeft toen waarschijnlijk heel of half wederroepen, is alleen voor 15 jaren gebannen maar in de stad gebleven, weêr gegrepen en 24 Nov. geëxecuteerd. Uit de brieven in het Offer des Heeren blijkt zijne heftigheid maar ook (bl. 203 boven) zijne voorzichtigheid, op oneerlijkheid af, waarvoor hij niet schroomt ook tegenover zijne geloofsgenooten uit te komen. Deze maakten zich anders daaraan zelven weinig schuldig: ‘ick weet,’ zegt de schout (fol. 10 ro van dit Lietboecxken), ‘ghijlieden sult niet lieghen’.
Van Adriaen is het geheele lied; ook (anders Wieder, bl. 107) het laatste couplet, waarin gezegd wordt, niet dat hij in den dood, maar dat hij naar de gevangenis, op den lijdensweg de zijnen is gevolgd.
Het gedicht komt in het Nieu Liedenboeck van 1562 en later elders voor. Ook bij Wackernagel staat het afgedrukt.

+ Van iiij. vrienden, genaemt Willem, Mariken, Dieuwercken, ende Mariken Jans opgeoffert te Leyden, welc liedeken Adriaen Cornelisz (so alst blijct) gemaect heft Leest zijn belijdinge. Fol. 103. Pag. 3. Reg. 29.

[p. 579]

 

Want Gods volc moet hier vluchten

 

Ofte lijden groot torment

 

Alsmen siet present

 

Binnen Leyden en ander landen

 

Geheel verblent // tegent woort bekent

 

So gaetmen nv Gods volck verbranden.

 

Willem seer ionck van dagen

 

Hebben sy eerst voort gebracht

 

Hy sprack sonder versagen

 

Wy lijden niet als dieuen met cracht

 

Wy zijn so niet bedacht

 

Al neemtmen hier ons leuen

 

Moordadich gheslacht // die een streng oordeel wacht

 

^* O Heer wilt dit haer vergeuen.

 

Mariken ionck van iaren

 

Brachten si ten anderen voort

 

Sy sprack: Heer wilt ons verclaren ¹⁾

 

Dit lijden wy om v woort

 

Als Petrus orboort ²⁾

 

Desen wech weynich na haken

 

Ick ben niet weerdich hoort // dat ick lydt om v accoort

 

Maer ghy Heer sult my weerdich maken.

 

Dieuwercken quam met luste

 

Singhende een nieuwe Liet

 

Wachtende beter ruste

 

Als Esdras ons claer bediet

 

Borgers wreeckt dit niet

 

Sprack sy, Heer wilt ons aenschouwen

 

Want ons dit gheschiet // om v Woort en anders niet

 

^{+ +} Op v alleen staet ons betrouwen.

 

Mariken Jans oock mede

 

Hebben sy ter doot geleyt

* Act.7.g.60.

1) Verlichten, met uwen geest beschijnen.

2) Eigenlijk gebruiken of zich met iets bezig houden.

+ Fol. 37 v^o.

+ Psal.7.a.2. 71.a.1.

[p. 580]

 

Sy ginck den ^† enghen pat treden

 

Die eens menschen voetstap is breyt

 

De rust is haer voorseyt

 

Sy sprack, hoort tsamen minst en meeste ¹⁾

 

Daer is gheen wech bereyt // anders tot salicheyt

 

^† O Heere ontfangt mijnen geeste.

 

Ghy Heeren wijs van rade

 

Besiet eens wat ghy doet

 

V siel doet ghy groot schade

 

Dat ghy stort onnoosel bloet

 

^* Doet oprechte boet

 

^† Als tvolck van Niniue dede

 

Haest v metter spoet // eer dat coemt de gloet

 

Betert v met Niniue de stede.

 

Daerom dat wy nv lijden

 

Ten is om gheene Sect ²⁾

 

Wy soecken niet te strijden

 

^‡ Dan met tsweert des geests perfect

 

Twelck is puer onbeulect

 

Wy soecken niemant te deeren

 

Alle die de valsche leer deckt // soo Petrus vertreckt ³⁾

 

^‡ Die lasteren den wech des Heeren.

 

Wilt al tsamen ^* niet vreesen

 

Spreect Christus, al lijdt ghy pijn

 

Want ghy sult ^† salich wesen

 

Als sy v verdruckende zijn

 

Om den Name mijn

 

Weet dat dit is voorsproken ⁴⁾

 

^‡ De draec schiet zijn fenijn // onder heylich schijn

 

Seer corts wertet van Godt gewroken.

 

Die dit eerst heeft gesongen

 

God heeft hem by gestaen

 

Hy was daer toe gedwongen

 

⁺ Om te doen een cleyn vermaen

 

Al vande rechte baen

 

Hy heeftse oock getreden

 

Als dees hebben gedaen // so is hy na gegaen

 

Om te leuen met God in vreden.

† 4.Es.7.a.8. Mac.7.b.13.

1) Klein en groot.

† Luc.23.e.46. Act.7.g.59.

* Mat.3.a.8.

† Jon.3.a.6.

2) Telkens keert de afwijzing terug van dit verwijt, als zouden zij zich van de Christenheid en haar geloof afzonderen: zij zoeken immers niet anders dan aansluiting bij alle echte Christenen en belijden juist het oude, bijbelsche Christendom.

‡ Eph.6.b.17.

3) Verhalen.

‡ 2.Pet.2.a.2.

* Mat.10.c.28.

† 1.Pet.4.c.14.

4) Voorzegd, in den zin van ‘beloofd’.

‡ Apo.12.d.20.

+ Fol. 38 r^o.

1) Van dit gedicht van Adriaen Cornelisz. is reeds boven bll. 195, 206, 526 in de aanteekeningen melding gemaakt. Het Groot Offerboek van 1615 heeft er een verhaal uit opgesteld en er bijgevoegd, dat deze executie in 1550 heeft plaats gegrepen. Meer dan 'tgeen lied en randschrift bevatten wisten echter zijne verzamelaars van deze vier martelaars niet, ook niet b.v. de wijze, waarop zij ter dood gebracht waren; en hunne opgaaf van het jaartal is onjuist. Alle volgenden, ook Van Braght, hebben eenvoudig het Groot Offerboek nageschreven.
De vrienden van dit lied zijn echter in hetzelfde jaar gedood als de vijf leidsche martelaars uit no. 6 van dit Lietboecxken: in 1552. Dát is het jaar der vervolging voor de gemeente in die stad geweest. 't Blijkt uit het sententieboek, dat op het leidsch archief berust. Den 21sten Aug. werden als herdoopers veroordeeld: Marijtgen Jansdr. tot den brandstapel als zij persisteert, anders om gedolven te worden in eene put; Marijtgen Adriaensdr. en Dieuwertgen Jansdr. om gedolven te worden; Willem Matthijsz. om ‘geworcht ende mitten vure gebrandt te worden tot dat die doodt daer nae volcht’; Pieter Matthijsz., als hij berouw toont, tot het zwaard, anders tot den brandstapel; Jannetgen Matthijsdr. om verdronken te worden. Dit zijn de martelaars van ons lied, van ‘Eylaes ick mach wel suchten’. Die van no. 6, van ‘Ick mach wel droeflijck singen’, fol. 13 vo van dit Lietboecxken zijn op 24 November gevonnist. 't Zijn volgens het sententieboek: Annetgen Symonsdr. om verdronken te worden; Dirck Jansz van Bocholt, Adriaen Cornelisz van Schoonhoven, Heynric Dircsz. om als zij hardnekkig blijven verbrand, anders onthoofd te worden.
Men ziet, het sententieboek geeft op 21 Aug. twee veroordeelden meer, op 24 Nov. één minder op dan het Lietboecxken. 't Kan zijn, dat Pieter en Jannetgen Matthijsz. wel te gelijk met de vier anderen zijn gevonnist, maar iets later dan deze waren gevangen genomen en nog niet in den kerker zaten, toen Adriaen Cornelisz. ons lied, no. 18, op dat viertal dichtte. 't Mag eveneens wezen, dat Maritgen inderdaad volgens het lied no. 6 te gelijk met Annetgen Symonsdr. c.s. is geëxecuteerd, terwijl haar vonnis in het sententieboek op 21 Aug. en dus vroeger dan dat van dezen staat. De uitvoering daarvan is dan uitgesteld. Dat de dichters der liederen, die evenals de kring, voor welken zij dichtten, die gevangenen zoo goed kenden, zich hebben vergist, is niet aan te nemen. Eerder, dat de griffiers wel eens een onjuisten naam opgeven; terwijl het ook wel zal zijn voorgekomen, dat zij vonnissen eerst een poos nadat zij waren gewezen boekten.
Het randschrift geeft Adriaen Cornelisz. op als vervaardiger van dit lied, met verwijzing naar fol. 103 ro van het Offer des Heeren (bl. 296 boven). Daarin vindt men diens ‘belijdinghe’ en brieven. Hij was glazenmaker, te Schoonhoven geboren, had zich in Vlaanderen opgehouden en was thans te Delft gevestigd (t. a. p. bl. 205); blijkbaar een ijveraar voor de gemeente. De leidsche overheid had een vijftal brieven van hem in handen, benevens dit lied op ‘de vier vrienden’. 't Laatste, dat hem bij zijne gevangenneming was afgenomen, in schrift (t. a. p. bl. 207); waaruit men mag afleiden, dat die offerliederen toch niet altoos op losse blaadjes in druk verspreid, maar dikwijls alleen in geschreven exemplaren in omloop waren. Adriaen bekende, vermeldt het leidsche sententieboek, op 25 Oct. 1552, dat hij ‘op den dag als de laatste justicie van den herdoopers gebeurde, .. langs die straeten heeft lopen singen ende roepen .. tenderende tot seditie ende uploop, segghende .. gy stort het onnosel bloet..’ Hij heeft toen waarschijnlijk heel of half wederroepen, is alleen voor 15 jaren gebannen maar in de stad gebleven, weêr gegrepen en 24 Nov. geëxecuteerd. Uit de brieven in het Offer des Heeren blijkt zijne heftigheid maar ook (bl. 203 boven) zijne voorzichtigheid, op oneerlijkheid af, waarvoor hij niet schroomt ook tegenover zijne geloofsgenooten uit te komen. Deze maakten zich anders daaraan zelven weinig schuldig: ‘ick weet,’ zegt de schout (fol. 10 ro van dit Lietboecxken), ‘ghijlieden sult niet lieghen’.
Van Adriaen is het geheele lied; ook (anders Wieder, bl. 107) het laatste couplet, waarin gezegd wordt, niet dat hij in den dood, maar dat hij naar de gevangenis, op den lijdensweg de zijnen is gevolgd.
Het gedicht komt in het Nieu Liedenboeck van 1562 en later elders voor. Ook bij Wackernagel staat het afgedrukt.