Het Offer des Heeren

§ ^*Na de wijse: De Mey staet nv in zijnen tijt.

⁺ DRoefheyt wil ick nv laten staen

En singen met verblijden

* [n^o. 3.] ¹⁾

1) De terechtstelling dezer beide vrouwen heeft dadelijk veler aandacht getrokken, zeker vooral door het ongewone geval dat hier personen van adel ter zake van haar anabaptiste ketterij den dood leden. De ridderschap van Overijsel had zich met de zaak bemoeid, de landvoogdes er over geschreven (Inventaris Amsterdamsch doopsgezind archief, I, no. 282, 291; en reeds in 1545 - 13 November 1544 waren zij verbrand - verscheen Ein New Lied, von zweien Jungkfrawen, vom Adell zu Delden, drey meil von Deventer verbranth, Jm Thone, Ein newes liedt wir heben an (‘Nun lasst uns frölich heben an’), zonder naam van plaats of drukker, maar spoedig daarop te Neurenberg en te Zurich herdrukt en door Rabus in zijne Historien. Der .. Gottes Zeugen .. u. Martyrern u.s.w., Der Dritte Theil, 1559, opgenomen. Een ander gedicht, ‘Allhie will ich übersummen, Was ich in kurtz hab vernumen’, is eveneens door Rabus afgedrukt. Zie verder Bibliographie, I, p. 647; II, p. 552-559. Rabus verzoekt ieder, die over deze of over andere historiën uitvoeriger bescheid weet, hem dit mede te deelen of het zelf uit te geven. In 't nederlandsch bestaat behalve het hier voorkomende ‘Droefheyt wil ick nu laten staen’ (ook in vele latere bundels; vertaald in den Auszbundt: ‘Das 17te Lied. Ein ander schön Lied u. wunderwürdige Geschicht von zweyen Weibsbildern, bey welchen Gottes Liebe über alle Ding stärcker dann der Todt gewesen. Geht in der Toler Melodey, zu Delden im Niederland geschehen: ‘Trawren will ich stehn lassen’) nog een ander op beide vrouwen: ‘Ick heb droefheyt vernomen’, reeds in de Veelderhande Liedekens van 1559 en in tal van latere liedboeken (zie Wieder), ook in Ein schon Gesangbüchlein, 1565-69, ‘Ach Gott, ich mag wohl trawren’ (zie Wolkan).
Voorzoover ik zien kan, zijn uitsluitend aan den inhoud van deze liederen alle berichten over Maria en Ursula ontleend. Men vindt ze bij Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Groningen enz. II, bl. 14 tot 17, en de daar opgegeven schrijvers. Ursula, de vrouw van Jan van Beckum (bij Delden), was eene freule von Werdum-Gödens, eene familie, die te Werdum bij Esens in Oostfriesland haar stamslot bezat. Volgens de duitsche liederen herhaalde zich aan beide vrouwen het wonder van Frans van Bolsward (zie aanteekening 2 op fol. 5 ro): de lijken bleven op den brandstapel ongedeerd, zij werden spoedig door vrome Christenen toegedekt. De hollandsche liederen zwijgen daarvan. Maar het Groot Offerboek van 1617 brengt, bl. 842, een ander bericht, in de volgende drukken en ook door Van Braght overgenomen. Twee ‘trouwe broeders’, Bartel en Gerrit, hadden 't bijgewoond, dat Maria van Beckum met hare schoonzuster op het huis te Delden was geofferd. Zij hadden toen Maria hooren zeggen: de paal, waaraan ik gebonden ben, zal later nog groenen ten bewijze dat ik om de waarheid lijd. En inderdaad, toen zij een poos later weder eens naar de gerechtsplaats gingen, zagen zij aan den paal groene loten. Beiden woonden later te Antwerpen en vertelden daar dit geval aan den oudste Hendrick van Arnhem, die hun bedaard antwoordde: ‘Ik soude ulieden sulcks niet durven na segghen.’ Bartel is c. 1550 te Berchem bij Antwerpen onthoofd; Gerrit naar Amsterdam getrokken, waar hij ook is overleden.
Prof. De Hoop Scheffer heeft het eerst, geloof ik, de meening uitgesproken en daaraan algemeenen ingang verschaft, dat beide vrouwen Davidjoristen waren. Ik wil het wel gelooven: juist in het Overijselsche ontbraken in die jaren dezen niet; maar waaruit mijn leermeester die zienswijze heeft afgeleid, weet ik niet en kan ik niet gissen. Toch niet uit haar verlangen naar het martelaarsschap? Dat reeds no. 1, 1563 van het Lietboecxken aan een lied op haar eene plaats gaf; dat dit en het andere lied, boven vermeld, in oude doopsgezinde kringen populair zijn geweest; dat de genoemde Bartel en Gerrit dat verhaal over haar als over hunne geloofsgenooten deden: dit alles pleit zeker meer er voor haar voor Doopsgezinden te houden. In 1545 waren er onder dezen nog van zeer onderscheiden soort en richting; en waren, 't blijkt uit den strijd tusschen Menno en David Jorisz. juist toen en kort daarop gevoerd, de grenzen nog niet scherp afgebakend, die de aanhangers van den een van die des anderen scheidden.

+ Van twe Joffrouwen van Beckom, genaemt Mari ende Vrsel, te Delden verbrandt, Int Jaer. 1544. in Nouember.

[p. 510]

 

Van Mary van Beckom hef ick aen

 

Die om Gods woort moest lijden

 

Haer moeder dreefse ten huyse wt

 

Het quam int sticht van Vtrecht ouerluyt

 

Den Stadthouder ginckment vermonden

 

Dus heeft hy na haer gesonden.

 

Gosen van Raesvelt quam gedraeft

 

Om dees Jonckvrouwe te vangen

 

^* Met veel mannen gestoct gestaeft

 

En grooten prael behangen

 

Op Beckoms huys daer Mary was

 

Sy moest opstaen vant bedde seer ras

 

En met Raesvelt heen trecken

 

^‡ Sy was bereyt sonder schrecken.

 

Sy siende daer menich man subijt

 

Sprack aen haer broeders vrouwe

 

Wilt ghy mede reysen nv ter tijt

 

En my geselschap houwen

 

Vrsel daer op antwoorde vry

 

Ick wil geern trecken met dy

 

Wil Jan van Beckom dat lijden

 

Wy willen ^† in den Heere verblijden.

 

Als Mary dat van haer broeder begeert

 

Gaf hy consent in desen

* Mat.26.e.46.

‡ Act.21.b.13.

† Phil.4.a.4.

[p. 511]

 

Dus heeft Vrsel die vrouwe weert

 

⁺ Trou aen haer suster bewesen

 

Hier was de liefde int herte groot

 

^* Stercker dan die bitter doot

 

Ja vaster dan die Helle

 

O lieffelijck versellen.

 

Haer moeder tot haer gecomen was

 

Wt Vrieslant ¹⁾ seer verre gelegen

 

Met hare susters op dat pas

 

Dit en mocht haer niet bewegen

 

Sy heeft genomen haer afscheyt

 

Van haer moeder sonder verbeyt

 

^† Sy vercoos ongemack te lijden

 

En tooch met haer suster ten strijde.

 

Sy zijn geuoert na Deuenter waert

 

Voor de blinde Sophisten

 

Smenschen geset na haerder aert

 

Brachten sy voort met listen

 

Wy houden aen Gods woort met vliet

 

Op sPaus geset achten wy niet

 

Want daer door (sonder falen)

 

Die gantsche werelt dwalen.

 

Broer grouwel ²⁾ is ooc gehaelt daer by

 

Hy wildese vele leeren

 

Maer na tbetaem en conde hy

 

Tzijn niet schriftelijck beweeren

 

Doen hyse niet ouerwinnen en cont

 

^‡ De Duyuel spreect wt uwen mont

 

Sprack hy ter seluer vre

 

Heen wech, heen wech na den vuyre.

 

Sy hebben haer hoochlijck ^† verblijt

 

Dat sy weerdich waren beuonden

 

Te lijden met Christo gebenedijt

 

Sy loofden Godt ten dien stonden

 

Seggende: Nv is ons geschiet

 

Dat sy van Christo hebben bediet

 

^† Hy moest een inhebber wesen

 

Des duyuels, so wy lesen.

+ Fol. 6 r^o.

* Cant.8.a.6.

1) Dit is dus de moeder van Ursula; niet die, van welke in het eerste couplet wordt gesproken. Friesland is Oostfriesland; van het slot te Werdum bij Esens.

† Heb.11.c.25.

2) Bernard Grouwell of Gruwel, prior van het convent der Predikheeren (Dominikanen) te Zwolle. Het uitvoerigst handelt over hem Dr. C. Hille Ris Lambers, De Kerkhervorming op de Veluwe, 1890.

‡ Joan.8.e.48.

† Act.5.e.42.

† Joan.8.e.48.

[p. 512]

 

Daer na brachtmense op dat huys

 

Te Delden hooge van mueren

 

⁺ Om af te trecken met confuys

 

Bedreuen sy veel cueren ¹⁾

 

Dies hadden sy seer cleynen lof

 

Sy deden wt tBorgoensche Hof ²⁾

 

Een Commissarius daer comen

 

Om die vrouwen te ontvromen ³⁾.

 

Doen hy gecomen was daer by

 

Dede hy voort seer schoone

 

Maer dopgeproncte cremery

 

Mocht gelden niet een boone

 

Van Missen was zijn fondament

 

Des Paus statuyten sonder ent

 

Daer mede cond hy niet halen

 

Tegens de Schrift, hy moeste falen.

 

Voort heeft hy haer geuraget snel

 

Oft sy wederdoopers weeren

 

Neen seyden sy, wy zijn eens wel

 

Gedoopt na Christus leeren

 

^‡ Want den geloouigen de Heer

 

Dat beuolen heeft na en veer

 

^* So deden dApostelen hier op aerden

 

Na tbeuel Christi van waerden.

 

Daer mach maer zijn ^† een doope recht

 

Als de schrift ons tuycht seer schoone

 

So wie hier mede is beweecht

 

^‡ Heeft aengedaen Christum ydoone ⁴⁾

 

Onstraffelijck in leuen en leer

 

Door den heyligen Geest van den Heer

 

^* Dits haer consciency een vast verbonde

 

Waer door sy staen op Christus gronde.

 

Hy vraechde oft sy int Sacrament

 

Oock eten Godt geheele

 

Hoe moecht ghy vragen doch so blent

 

^† Vant Auontmael houden wy vele

 

^‡ God en wil hebben geen gelijck

+ Fol. 6 v^o.

1) Om haar van haar geloof afvallig te maken wendden zij veel zorg aan, maar met (d.i. tot) hunne eigene verwarring, beschaming.

2) Uit Brussel dus.

3) Den moed te doen verliezen.

‡ Mat.16.c.16.

* Act.2.c.41. 8.d.37.

† Eph.4.a.5.

‡ Gala.3.c.27.

4) Stopwoord om 't rijm; eigenlijk geschikt, bekwaam, schoon.

* 1.Pet.3.c.21.

† Mat.26.c.25.

‡ Exo.20.a.4.

[p. 513]

 

Op aerden noch in hemelrijck

 

^* Ick bent, ick bent, anders geen meere

 

Spreeckt hy door des Propheten leere.

 

Oock vinden wy beschreuen fijn

 

⁺ Hoe Christus heeft nagelaten

 

Tot gedenck zijns doots, broot ende wijn

 

Dat hy gaf zijn vleys tot onser baten

 

^‡ So vaeck wy willen breken dit broot

 

Sullen wy spreken van zijnen doot

 

So ons tuycht Paulus leere

 

Tot dat coemt Christus de Heere.

 

Als sy nv hielden voor kettery

 

Al dat Paus oyt in stelden

 

So is derthiene Nouembri

 

Die Banck gespannen tot Delden

 

Mary en Vrsel quamen saen

 

Voor Pilato ende Caypha staen

 

Daer sy ter doot werden verwesen

 

Maer sy verblijden haer in desen.

 

Nv geschiet ons na Christus leer

 

^‡ Dat die Discipel niet te bouen

 

Gaet zijn Meester, oft knecht de Heer

 

Dus gingen sy Godt louen

 

Alst volck haer bestandicheyt sach aen

 

Storten sy so menigen traen

 

Doenmense voerde na die staken

 

Songen sy met vruechden en spraken.

 

^* Screyt niet om tgeen datmen ons aendoet

 

Wy lijden niet als toueneeren

 

^‡ Of ander misdaders, sprac Mari vroet

 

Maer by Christum tzijn is ons begeeren

 

Gelooft sy Godt dat wy die stont

 

Beleeft hebben, seyden sy int ront

 

^‡ Bekeert v, blijft op Gods woort staende

 

So salt v eewich zijn wel gaende.

 

Doen nv die tijt des lijdens quam aen

 

Heeft Mari blijdlijck ontloken ¹⁾

 

Lieue suster den Hemel is opgedaen

 

^* Als Stephanus heeft gesproken

 

Dat wy nv lijden in ^† corter tijt

 

Dies sal ons siel eewich zijn verblijt

* Esa.43.b.11. 46.a.8.

+ Fol. 7 r^o.

‡ 1.Cor.11.c.25.

‡ Mat.10.c.24. Joan.13.b.16.

* Luce.23.c.27.

‡ 1.Pet.4.b.15.

‡ Eze.18.d.30.

1) Ontvouwen, betuigen.

* Acto.7.f.56.

† 1.Pe.1.a.6.

[p. 514]

 

En met Christo ons Bruygom leuen

 

^‡ Dus wil ick v de cus des vreeds gheuen.

 

⁺ Sy baden God inden hoogen Throen

 

^* Vergheeft haer doch de sonden

 

Want sy niet weten wat sy doen

 

Noch hoordemen haer vermonden

 

De werelt is nv seer doof en blint

 

Ontberm dy ouer dijn dochteren en kint

 

En laet ons niet van dy wijcken

 

Neemt ons siel in dijn eewich Rijcke.

 

Eerst namen sy Mary, die badt seer soet

 

Douerheyt sonder verdrieten

 

Dat sy doch dat onschuldich bloet

 

Niet meer souden vergieten

 

Sy viel op haer knyen ter neer

 

En sprack haer ghebedt al totten Heer

 

Vyerich in haren nooden

 

^† En bad noch voor die haer dooden.

 

Daer na spranc sy met vrijen moet

 

Op den houte met verblijden

 

Ick macht vertellen niet so soet

 

Als sy bereyt was te lijden

 

Dy Christo heb ick ouergegeuen my

 

En weet, dat ick eewich leuen sal met dy

 

^* O Vader in sHemels foreeste

 

In v handt beueel ick mijn geeste.

 

De Hencker vloecte met quaden moet

 

Die keten was niet na zijnen sinne

 

Och vrient, denct hoe qualijc dat ghy doet

 

Sprac sy wt vyeriger minne

 

Mijn lichaem en is des weerdich niet

 

Dat Christo daer ouer lastering geschiet

 

^‡ Betert v leuen tot deser stonde

 

Dat ghy niet brant in hellen gronde.

 

Die Predicant ¹⁾ was daer ontrent

 

Die een Leeraer is tot Delden

 

Hy heeft Vrsel omgewent

 

Maer sy keerde haer met gewelde

 

Laet my sien deynde myns susters soet

 

Sprack sy al wt een dringent gemoet

 

Want die heerlijcheyt daer sy sal ganghen

‡ 2.Cor.13.b.12.

+ Fol. 7 v^o.

* Luc.23.c.33. Acto.7.f.66.

† Acto.7.f.60.

* Luc.22.d.46. Acto.7.f.59.

‡ Mat.4.b.17. Mar.1.b.25.

1) Zie aanteekening 1 op fol. 4 r^o.

[p. 515]

 

⁺ Begeer ick van herten te ontfangen.

 

Sy quamen haer naerder by cant

 

En vraechden met practijcken

 

Haer suster was deerlijck verbrant

 

Oft sy niet wilde afwijcken

 

Neen, om den doot die ghy my aendoet

 

Wil ick niet ouergeuen deewich goet

 

Sout ghy my van de waerheyt drijuen

 

Neen, by Christum wil ick vroom blijuen.

 

Men wilde noch eeren ¹⁾ Vrsel soet

 

Brengende tsweert ter handen

 

Neen, sprack sy, mijn vleys is niet te goet

 

Om Christum te verbranden

 

Segt Jan van Beckom goede nacht

 

Heeft sy tot een van haer Meyers gesacht

 

^‡ Dat hy Godt diene sonder vresen

 

Ick sal Godt een offer wesen.

 

Als Vrsel quam den houte ontrent

 

Sloech sy hare handen te gare

 

^† Onse Vader die zijt in sHemels tent

 

Ja, sprac die Paep, daer vintmen voorware

 

Dat ²⁾ ick hem daer soeck in desen noot

 

Moet ick steruen den tijtlijcken doot

 

Woud ick hem int broot bekennen

 

Ick mocht mijn leuen verlengen.

 

Doen Vrsel trat opt houte vry

 

Ist haer onder die voet ontgleden

 

My dunct ick valle af, sprack sy

 

Seer ras hoorde die Tyran de reden

 

Hy riep, hout, sy afwijcken wil

 

Neen, dat block ontgaet my sonder geschil ³⁾

 

In Gods woort wil ick niet beswijcken

 

By Christum blijf ick stadelijcken.

 

Dus zijn dese Schaepkens totten ent

 

Beyde ^‡ volstandich gebleuen

 

En hebben met haer doot present

 

Gods woort een zegel gegeuen

 

Sy zijn met grooter lijdtsaemheyt

 

Door gestreden in vromicheyt

 

⁺ En hebben ons gelaten

+ Fol. 8 r^o.

1) Een minder smadelijken dood aandoen: onthoofden in plaats van verbranden.

‡ Luc.1.f.69.

† Mat.6.b.9.

2) Omdat.

3) Zonder twijfel.

‡ Mat.10.b.22.

+ Fol. 8 v^o.

[p. 516]

 

Een exempel, wilt dit vaten.

 

O Heer verhoort doch ons geclach

 

Wilt dese ^† dagen vercorten

 

^† En uwen Geest sonder verdrach ¹⁾

 

In onse herten storten

 

Geeft ons ooc stercheyt in der noot

 

Aldus te strijden totter doot

 

Dat wy met groot verlangen

 

^* Die croon met haer ontfangen.

† Mt.24.b.22

† Joan.15.c.26.

1) Zonder uitstel.

* 4.Esd.2.e.43.

1) De terechtstelling dezer beide vrouwen heeft dadelijk veler aandacht getrokken, zeker vooral door het ongewone geval dat hier personen van adel ter zake van haar anabaptiste ketterij den dood leden. De ridderschap van Overijsel had zich met de zaak bemoeid, de landvoogdes er over geschreven (Inventaris Amsterdamsch doopsgezind archief, I, no. 282, 291; en reeds in 1545 - 13 November 1544 waren zij verbrand - verscheen Ein New Lied, von zweien Jungkfrawen, vom Adell zu Delden, drey meil von Deventer verbranth, Jm Thone, Ein newes liedt wir heben an (‘Nun lasst uns frölich heben an’), zonder naam van plaats of drukker, maar spoedig daarop te Neurenberg en te Zurich herdrukt en door Rabus in zijne Historien. Der .. Gottes Zeugen .. u. Martyrern u.s.w., Der Dritte Theil, 1559, opgenomen. Een ander gedicht, ‘Allhie will ich übersummen, Was ich in kurtz hab vernumen’, is eveneens door Rabus afgedrukt. Zie verder Bibliographie, I, p. 647; II, p. 552-559. Rabus verzoekt ieder, die over deze of over andere historiën uitvoeriger bescheid weet, hem dit mede te deelen of het zelf uit te geven. In 't nederlandsch bestaat behalve het hier voorkomende ‘Droefheyt wil ick nu laten staen’ (ook in vele latere bundels; vertaald in den Auszbundt: ‘Das 17te Lied. Ein ander schön Lied u. wunderwürdige Geschicht von zweyen Weibsbildern, bey welchen Gottes Liebe über alle Ding stärcker dann der Todt gewesen. Geht in der Toler Melodey, zu Delden im Niederland geschehen: ‘Trawren will ich stehn lassen’) nog een ander op beide vrouwen: ‘Ick heb droefheyt vernomen’, reeds in de Veelderhande Liedekens van 1559 en in tal van latere liedboeken (zie Wieder), ook in Ein schon Gesangbüchlein, 1565-69, ‘Ach Gott, ich mag wohl trawren’ (zie Wolkan).
Voorzoover ik zien kan, zijn uitsluitend aan den inhoud van deze liederen alle berichten over Maria en Ursula ontleend. Men vindt ze bij Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Groningen enz. II, bl. 14 tot 17, en de daar opgegeven schrijvers. Ursula, de vrouw van Jan van Beckum (bij Delden), was eene freule von Werdum-Gödens, eene familie, die te Werdum bij Esens in Oostfriesland haar stamslot bezat. Volgens de duitsche liederen herhaalde zich aan beide vrouwen het wonder van Frans van Bolsward (zie aanteekening 2 op fol. 5 ro): de lijken bleven op den brandstapel ongedeerd, zij werden spoedig door vrome Christenen toegedekt. De hollandsche liederen zwijgen daarvan. Maar het Groot Offerboek van 1617 brengt, bl. 842, een ander bericht, in de volgende drukken en ook door Van Braght overgenomen. Twee ‘trouwe broeders’, Bartel en Gerrit, hadden 't bijgewoond, dat Maria van Beckum met hare schoonzuster op het huis te Delden was geofferd. Zij hadden toen Maria hooren zeggen: de paal, waaraan ik gebonden ben, zal later nog groenen ten bewijze dat ik om de waarheid lijd. En inderdaad, toen zij een poos later weder eens naar de gerechtsplaats gingen, zagen zij aan den paal groene loten. Beiden woonden later te Antwerpen en vertelden daar dit geval aan den oudste Hendrick van Arnhem, die hun bedaard antwoordde: ‘Ik soude ulieden sulcks niet durven na segghen.’ Bartel is c. 1550 te Berchem bij Antwerpen onthoofd; Gerrit naar Amsterdam getrokken, waar hij ook is overleden.
Prof. De Hoop Scheffer heeft het eerst, geloof ik, de meening uitgesproken en daaraan algemeenen ingang verschaft, dat beide vrouwen Davidjoristen waren. Ik wil het wel gelooven: juist in het Overijselsche ontbraken in die jaren dezen niet; maar waaruit mijn leermeester die zienswijze heeft afgeleid, weet ik niet en kan ik niet gissen. Toch niet uit haar verlangen naar het martelaarsschap? Dat reeds no. 1, 1563 van het Lietboecxken aan een lied op haar eene plaats gaf; dat dit en het andere lied, boven vermeld, in oude doopsgezinde kringen populair zijn geweest; dat de genoemde Bartel en Gerrit dat verhaal over haar als over hunne geloofsgenooten deden: dit alles pleit zeker meer er voor haar voor Doopsgezinden te houden. In 1545 waren er onder dezen nog van zeer onderscheiden soort en richting; en waren, 't blijkt uit den strijd tusschen Menno en David Jorisz. juist toen en kort daarop gevoerd, de grenzen nog niet scherp afgebakend, die de aanhangers van den een van die des anderen scheidden.