Het Offer des Heeren

[p. 393]

⁺ Een Testament ghemaeckt Jan Geertsz, Gheuanghen wesende in s Grauen Haeghe, die welcke aldaer om het ghetuychenisse Jesu Christi, verbrandt is. Anno M. D.LXiiij. den. xv. December ¹⁾.

^* GHenade ende vrede van Godt den Hemelschen Vader, met zijnen Sone Jesu Christo sy met v, Amen.

Mijn hertgrontlijcke ende seer gelieuede broeders, ende susters

+ Fol. 226 v^o.

1) Jan Gheerts - bovenaan de bladzijden van den oudsten druk van zijn Testament, 1566, heet hij ook Geers of Geersen; de Offerboeken en Van Braght noemen hem Jan Gerritsz. - was van Delft afkomstig; daar had hij althans school gegaan, fol. 235 r^o; hij woonde sinds eenige jaren op Texel, was in 1559 gedoopt en ‘ketelaer’, koperslager van beroep. Evenals bij de aanduiding timmerman, metselaar, enz. hebben wij daarbij echter minder te denken aan een ambachtsman in onzen zin van het woord dan aan een persoon uit de kleine burgerij of zelfs den gezeten burgerstand. De ‘luthersche paep’, aan wien hij dien brief n^o. 2 in het Offer des Heeren schreef, had hem dan ook eenige schrifturen gezonden en hem meer dan eens bij zich aan huis ontvangen. Als Jan Gheerts den geestelijke verwijt dat deze op hem en andere doopsgezinde voorgangers uit de hoogte neerzag als op lieden, die geen A voor een B kenden, bewijst dit evenmin iets ten opzichte van eenige onheuschheid bij dien pastoor als van gemis aan ontwikkeling bij den gevangene; alleen, dat het dezen zelven aan de gewenschte billijkheid jegens den ander ontbrak. Hij verstond wel geen fransch, maar zoo goed als 't ging latijn (t.a.p.), 'tgeen ook blijkt uit het slot van zijn schrijven aan dien pastoor (welk slot in het Offer des Heeren ontbreekt, zie beneden): ‘Ten lesten bidde ick u: dat ghy mijn simpel schrijven ten goeden houden wilt: want het is Rusticus’ (boersch) ‘werck’. 't Is niet zonder eenige zelfverheffing, als Jan Gheerts zoo roemt dat hij niet op universiteiten heeft gestudeerd. Zoo is ook de grove toon, waarop en reeds de uitvoerigheid, waarmede hij den pastoor verwijt, dat deze hem ‘broeder’ heeft genoemd en eene vriendelijke groet heeft geschreven, bijzonder weinig aantrekkelijk. Daarentegen neemt de innigheid ons voor hem in, waarmede hij onder de folteringen, t.a.p., bidt: ‘bewaert, bewaert mijn schat’ en het hart overvol heeft van ‘het lijden ons Heeren’: ‘doen ic hinc ende die sware slagen ontfinc,.... zijn woort ende bitter lijden twelc hij voor ons arme sondaren geleden heeft, also in my was, dat ic anders niet en docht’, fol. 233 r^o. Naast onleesbaar lange volzinnen schrijft hij nu en dan in niet onvernuftigen stijl, ook in zijne polemiek van den brief n^o. 2. Opmerking verdient verder zijne afscheidsgift aan zijne vrienden, fol. 228 r^o, en de wijs waarop blijkbaar ‘Jesus Christus, sijn woord ende voorbeeld’ voor hem het een en al bevat.
Wie die ‘luthersche paep’ geweest is, weten wij niet. Zeker een man als b.v. Cooltuyn te Alkmaar (deze zelf was intusschen al in 1558 naar Emden gegaan) of Heer Andreas Dircks van Castricum, die toen nog pastoor aan St. Pancras te Enkhuizen was, waar hij, zooals Brandt vermeldt, in 1561 moeilijkheden had om zijne ketterij, en die in 1566 te Sneek als predikant heeft gewerkt. Zulke hervormingsgezinde geestelijken zullen er in Noord-Holland wel meer zijn geweest. In den volksmond heetten zij natuurlijk ‘Luthersch’. Hoe zou men hen ook anders hebben genoemd? 't Was in een roomsch land de eenige toen passende naam. Natuurlijk is van geestelijken bij eene specifiek luthersche gemeente geen sprake. Zulke gemeenten waren er hier vóór 1564 evenmin als gereformeerde of kalviniste, ook niet onder wat er van kruiskerken mag hebben bestaan. Daarentegen breidden de Doopsgezinden zich zeer uit, fol. 227 r^o; maar van dezen onderscheidden zich die Lutheranen, kerkelijken als zij waren, duidelijk genoeg. Texel, Jan Gheerts' woonplaats, was bij uitstek onzuiver op 't punt van 't roomsch geloof en de uitvoering van de plakkaten: Brandt, I, bl. 257.
Van de drie brieven, die in den tekst voorkomen, staat de derde voor het eerst in deze uitgaaf, n^o. 3, 1570. Zij zijn in alle verdere uitgaven, ook in Van Braght, weêr afgedrukt. De beide eerste zijn reeds 1566 uitgegeven in een afzonderlijk boekje in 16^o, dat verder nog de brieven van Mayken Boosers maar ook niets meer bevat, alles op 20 blaadjes, en dat bij het Offer des Heeren n^o. 2, 1566 is gebonden: zie mijne Inleiding bl. 9, 10. Dat boekje heeft (ook in dien bundel) denzelfden titel als het opschrift hierboven; daaronder: ‘Apo.3.b.10. Diewyle ghy beholden hebben dat woordt mynder lijdsaemheyt, soo wil ick v oock beholden voor die vre der tentacien, die daer komen sal, ouer die gantze Wereldt.’ Mayken Boosers wordt op dien titel niet genoemd. Vreemd, dat de uitgever juist van een haagschen en van eene doorniksche geloovige brieven in handen kreeg en die bijeenvoegde.
Met den tweeden brief, die aan den lutherschen paap, doet zich een zeer eigenaardig geval voor. Wat in het Offer des Heeren onder dat opschrift voorkomt is alleen de eerste helft van dat schrijven. Zooals ieder zien kan, eindigt dat stuk dan ook midden in eene redeneering. Toch staat er in n^o. 2, 1566 onder: ‘Eynde des Briefs’: 'tgeen eene bladvulling kan wezen, zooals die meer in het boek voorkomen; maar 'tgeen ook kan bedoelen den lezer te zeggen: ‘al eindigt dit stuk wonderlijk abrupt, 't is toch wel degelijk het slot van Jan Gheerts' schrijven.’ De uitgever heeft dan van dat schrijven alleen de eerste bladen binnen zijn bereik gehad.
De verdere bladen zijn in handen gekomen van de hoornsche verzamelaars van het Groot Offerboek van 1617 en door dezen op bl. 337 in doorloopenden druk aan het stuk uit het Offer des Heeren toegevoegd. Alweêr: ieder ziet, dat dit gedeelte zich volkomen juist aan het eerste aansluit. De redeneering loopt door. - Over de verwarring, die in geheel dit schrijven heerscht en over het slot daarvan zie de aanteekening op fol. 233 v^o.
Toen de uitgevers van genoemd Groot Offerboek van 1617 hun werk in 1626 opnieuw uitgaven, plaatsten zij daar, waar de tweede helft, door hen gevonden, aanvangt, op den rand: ‘Dit navolgende is oock Jan Gerritsz eyghen werck, al ist in de eerste boecken’ - de Offers des Heeren - ‘niet ghedruckt gheweest’.

* [n^o. 1.]

[p. 394]

inden Heere, ick late v weten, als dat ic v scriften ontfanghen heb, die welcke ick met grooter blijschap hebbe doorlesen, want v

[p. 395]

scrijuen is ten eersten, tot een volstandicheyt des geloofs, ende tot een volcomen eynde, ende dat door Jesum Christum, tot welcke ick oock van gantscher herten ende gemoet, begeerende ben, van den hemelschen vader, niet alleene met my, maer dattet met alle goduresende, tot een oprecht eynde mach comen, na den wille Gods, gelijck ick hope, want slaghen ende groote smerte heb ick gheleden, ende dat na Joannis woorden ^‡ om de broederen, dat begeer ic niet alleene, maer ooc isset Gods wille, om zijnen naem, woort, ende waerheydt te steruen, het sy oock wat doot dattet zijn mach, want ic hadde niet gemeynt dattet dus lange soude geduert hebben, maer want daer my niet een hayr gecrenct mach worden, ⁺ sonder des Heeren toelaten, soo begheer ick dat eynde met hem te verwachten, lijdtsamelijck met // ⁺ gedult, gelijck een Christen toebehoort.

Dus mijn seer ghelieuede B. ende S. staet mijn hertelijcke bede aen v, ende aen alle Goduresende, dat ghy doch den Heere voor my uwen swacken broeder bidden wilt, ⁺op dat ic dat eynde mijns gheloofs hier af brenghen mach, want dat gebet der gerechtiger vermach veel, ende is crachtich, oock doen sy alle listicheyt, om my den schonen schat te benemen, ⁺ welcke ic van God ontfangen hebbe, mer ic betrouwe my den Heere dat hy my wel bewaren sal.

Ten tweeden lieue B. soo ist my met den Heere een groote blijschap, dat ick verneme dat den wijnberch des Heeren groot wort, ende zijn rancxkens haer wijt wtspreyden, tot oprechte vruchten des Alderhoochsten Gods, daer my so lange na verlangt heeft, nv soo dancke ick mijnen ende uwen God, dat ick sulcks hoore, als ghy gheschreuen hebt, ende verblijde my nv, dattet Licht in alle canten ende hoecken opgaet, ende schijnt ouer alle bergen, als ic dat van vele vrienden hoore, ⁺ die my in mijnen banden comen troosten. Dus mijn lieue vrienden, weest neerstich een yeghelijck na der gaue, die hy van God ontfangen heeft, ende legget doch wackerlijck inden woecker, op dien dat ghy veel winnen muecht: Ende hooren het woort dat die Heere seyt, ey goede ende getrouwe knecht, ⁺ ouer weynich hebdy trouwe geweest, ouer vele sal ick v setten, ⁺ ghaet in tot die bruyloft des Heeren. Aldus timmere een yegelijc aent huys met leuendige steenen, op dattet een heerlijc priesterdom worde, ende datse Godt offeren moghen met gheestelijcke offeranden, die Godt aengenaem zijn door Jesum Christum, ende wy mogen doch altijt wel gemoet zijn inden Heere, want zijn cracht is soo groot, by den ghenen die den // ⁺ Heere vreesen, dattet doch al voor hem wijcken moet, ⁺ Doot, Duyuel, Hel, Vier, ende sweert, Alle die op Christum gebout staen mach dat al niet letten, ⁺ want wy vermogent al door hem die ons weerdich

‡ 1.Joa.3.b.16.

+ Luce.12.a.7.

+ Fol. 227 r^o.

+ 1.Pet.1.a.10.

+ Apo.2.c.25.

+ Mat.25.d.37.

+ Mat.25.c.23.

+ 1.Pet.2.a.5.

+ Fol. 227 v^o.

+ 1.Co.15.c.26.

+ Joa.4.d.18.

[p. 396]

maect, ende door zijn liefde wortet al verwonnen, ende die drijft de vrese wt, als ick wel seggen mach, want doen ick in sConincks Sadel ¹⁾ gebracht worde, ende stont daer by nae een vre, eer dat die Heeren quamen, ende sach alle dinc bereyden om my te pijnigen, doen dachte ick dickmael in mijn gemoet. O Heer ten sy sake dat ghy my nv bystaet, so ist met my al verloren, ende badt hem dat hy my eenen mont soude geuen, ⁺ om te spreken tot zijn lof ende prijs, ende oock weder toe sluyten, wat tot lasteringe zijns heylighen Naems ende des naesten mocht zijn, doen ic aldus sprack, ende sy my stelden om te pijnigen, doen was daer geen vrese noch achterdencken ²⁾ in my, maer strenghe ende fel, leyden zijt met my aen, dat den President sprack: Waerom wildy de waerheyt niet seggen? Antwoort: Om dat Christus anders niet en sprack, dan dat tot eere zijns Vaders ende zijn Godheyt aenginck, ende anders heeft hy gesweghen. Ende dat selue begheere ick oock te doen, al dat zijn eere ende gebots Leere aen gaet, begheer ick niet te verswijghen, voor ^† Keyser noch voor Coninc, Hertoch noch Graue. Doen was het terstont, tastet hem vry aen, een verdrencket Kalf is ghoet te waghen. Siet mijn lieue Broe. ende Sust. hoe onghenadelijck dat sy het met my aenginghen, nochtans soo was die Heere met my, ghebenedijt moet hy wesen, ick en was mijns selfs niet, maer de Heere regeerde mijnen ^‡ mont, also dat sy niet en mochten crijgen na haren wille. Siet mijn lieue vrienden // ⁺ hoe getrou dat die Heere is, ⁺ die op hem hopet laet hy niet beschaemt.

Daeromme schrijue ic noch eens dat ghy altijt inden Heere welghemoet zyt, ende vermaent malcander tot allen tijden, want Petrus acht het orbaerlyck ende profijtelijck te wesen, ⁺ die een helpe den anderen zijn last draghen, ende dat inder liefden, want als dat een lidt lijdet, soo lijden sy alle, ende als dat een lidt heerlijck is, soo verblijden alle de ander leden.

Ten derden so laet ick v weten, Hoe dat mijn huysurou hier by my geweest heeft, ende my v vriendelijcke groete ghebrocht heeft, welcke my seer lief was te hooren, ende oock dat sy het beste nae begheert te comen, nae haer swacke vermoghen, want sy bekent, dat het leuen, welcke sy dus langhe geuoert heeft, dat het quaet is, als wy dat altesamen wel bekennen moeghen, ⁺ dattet met ons in voortijden ooc niet dochte, dus staet mijn bede aen v mijn lieue Broeders, dat ghy doch een op sien op haer neemt, ende

1) Zoo alle uitgaven, reeds de eerste, die de brieven van Jan Gheerts bevat, n^o. 2 1566; behalve n^o. 11, 1599, die ‘zadel’ leest. Zoo doen ook de drie eerste Groote Offerboeken. Eerst dat van 1631 en Van Braght lezen: ‘zael’; wat ook met ‘sadel’ moet zijn bedoeld.

+ Mat.10.b.20.

2) Bekommering.

† Mat.10.d.33.

‡ Mat.13.b.11.

+ Fol. 228 r^o.

+ Syr.2.b.12.

+ 2.Pet.1.b.13.

+ Titu.3.a.3.

[p. 397]

vermaendtse tot een beter leuen, ende dat inder liefden, ⁺ ende of het saecke waer, dat ghy wat winnen moecht, ende ghy my dat ouer scrijft, dat soude my een grote vruecht wesen, ende ist dat ghy wat schrijft tot my, eer ick mijn Sacrificie Godt op offere, soo beschickt dat aen mijn oude Moeder, ofte aen N. ¹⁾ soo sal ickt wel crijghen. Daer en bouen heb ick haer wat Cruyts ghedaen, te weten, een Note beschaten met drie oft of vier clauw Gengbers met wat naghelkens, datse dat J. C. ofte een ander soude geuen, datmen dat in stucxkens sal snijden, ende ordentlijck om te deelen tot een eewige groetinge, ende dat inden Heere, ende hier opter Aerden een eewich adieu in Christo, // ⁺ vrede ende afscheydinghe, oft na desen niet meer en ware, voor dat wi by Christum te samen comen, ende daer malcanderen sien in zijnder heerlijckheyt, Amen.

Mijn seer gelieuede broeders, ic heb met v gewoont ²⁾, ende oock verblijt dat ghy dus cloeck zijt met timmeren des Stadts ende Tempels Jerusalems, welcke soo menich Jaer verdoruen ende veruallen is gheweest, daerom versaecht v niet broeders, al wordy bespot ende beschempt, als Israel, doen si de mueren weder op timmerden (mercket) doen worden sy stercker ende crachtiger int arbeyden, hoe wel die vyanden grimmende waren, om dattet werck gheen voortganck hebben soude, nochtans hebben sy dat niet ghelaten, maer soo veel te neerstiger wachte ghehouden, in die eene hant die spiese ofte het Sweert, ende in die ander hant die Truyffel, ende waren wel ghemoet, want Godt was met haer, ⁺ ende street voor haer, Siet mijn lieue vrienden, laet ons nemen een exempel, hoe vroom dat dese Helden gheweest zijn, hebben haer niet versaecht voor haer vyanden, also laet ons oock doen, hoe seer sy roepen ofte schrijuen, iae schempen ende seggen: siet dit volck coemt, ende willen een nieu Fondament aen de Stadt leggen, ende en kennen niet een A voor een B, van waer coemt haer dit? waer hebben si dat geleert? Wy hebben in hoogen Scholen gelegen ende onse gelt daerom verteert, souden nv dese Ezels comen ende ons

+ Mar.6.b.13.

1) De eerste druk (in n^o. 2, 1566), maar ook alleen deze leest: ‘aen mijn oude Moeder, ofte aen die Joffrou daer ick ligge, ende doet dat heymelijck, so sal ickt wel crijgen.’ Bedoeld is zeker de cipiersvrouw: verg. Dr. Hoog, De Martelaren der Hervorming, bl. 164.
Het nu volgende is het éénige voorbeeld, mij bekend, dat een martelaar de zijnen verzoekt op eene dergelijke wijze gedachtenis aan hem te vieren. De latere uitgaven van n^o. 8, 1590 af hebben ‘note beschaten’ verbeterd in ‘note muscaten’; 't andere is natuurlijk gember en kruidnagelen. Iets anders is het, als een gevangene met de zijnen een afscheidsmaal houdt (Hoog, t. a. p. bl. 155-163) of hun twee tinnen lepels doet toekomen, waarin hij met een speld eene spreuk heeft gegrift, of als eene moeder uit den kerker aan haar kind een reaal zendt als aandenken.

+ Fol. 228 v^o.

2) Zoo alle uitgaven. Misschien stond in den brief: ‘geweent’.

+ Jud.5.d.18.

[p. 398]

leeren, die eene is doch een Schoelapper, ⁺ dander een Weuer ofte Pelser ¹⁾, ende dese willen die scrift allegeren, sy doen haer ambacht, dat coemt ons toe, wy willent oock niet lijden, daer moet Vier, Water, Sweert teghen ghestelt worden, nochtans laet ons vreesen noch // ⁺ verschricken, hoe seer die honden bassen, die Leeuwen brullen, want God die met ons is dat is een sterc God, die sal die zijne wel bewaren, ⁺ ende dat velt sullen sy wel behouden. Sy connen noch mogen anders niet doen, dan hen die Heere toelaet, mijn lieue broeders wilt my dit simpel schrijuen ten beste houden, het is meest metter haest geschiet dages daer na doen ic uwen Brief ontfinck. Hier mede wil ick v noch eenmael den Heere ende twoort zijnder ghenaden beuelen, Ontbiet ²⁾ doch die vrienden in Vlielant dat ickse hertelijck doe groeten, met des Heeren vrede, dat sy doch vromelijck mogen strijden, om die wet des Heeren, bidt den Heere voor my, ick begheere v weder te gedencken, ⁺ vergeet mijnder niet in v gebeden, denct of ghy mede een gheuanghen zijt, vaert wel, de vreese des Heeren beware v allen, Amen.

§ Ick sende v hier ooc noch een groetinghe, oft v een weynich verquicken mochte in v aenuechtinghe der wedersprekers des Doops, welcke ick ghehadt heb met een Lutersche Pape, dit nauolgende is die antwoort op zijne schriften, die hy oock tot my ghesonden heeft, nae dien wy menichmael metten anderen gesproken hebben, die Heere sy met uwen Gheeste, Amen.

§ ^* Noch eenen Brief van Jan Geertsz, aen den Luterschen Paep.

MIjn seer gelieuede goede vrient, hier mede wil ic v Adieu seggen, want ic verhope met v, noch met geene ander menschen na dese tijt te disputeren ofte te schrijuen, want // ⁺ Paulus seyt: ontslaet v ⁺ des twists oft ongeestelijcken claps ende onnutte disputatien, want si vorderen vele tot een godloos wesen, want haer woordt verslint om haer als de kancker siecte, ⁺ daerom begeer ic oock van v ontslagen te zijn, ende mijn siele met Godt in ruste leuen, vaert altijt wel.

Siet mijn goede vrient, hier is mijn geweer ende wapen mijns geloofs ende dat eensdeels int corte vertoont, siet hier mede, ende met gheenen anderen, ijser noch stael, spies noch sweert, wil ick v des Antechrists rijck bestormen, want geest moet met gheest

+ Joa.7.e.48.

1) Bontwerker.

+ Fol. 229 r^o.

+ Syra.1.b.8. Judic.5.d.18.

2) Aan iemand laten weten.

+ Syra.1.b.18. Hebr.13.a.3.

* [n^o. 2.]

+ Fol. 229 v^o.

+ Titu.3.a.9.

+ 2.Ti.2.b.17.

[p. 399]

verwonnen worden, ende vleysch met vleyschelijcke wapenen, ⁺ daerom segge ick metten Apostel, ⁺ de Wapenen onser Ridderschap en zijn niet vleyschelijck, maer machtich voor God, om te verstooren, al dat hem tegen de waerheyt verheft, want onsen strijt is niet alleene tegen vleys ende bloet, maer tegen den Vorsten, ende Geweldigen, ⁺ tegen die heeren der werelt, tegen die geesten der boosheyt, onder den Hemel, daerom moeten alle Christenen dat harnas Gods aendoen, op dat sy staen mogen tegen den listigen aenloop des Duyuels, ende ooc in alle dingen bereyt, daer om ooc Petrus seyt: ⁺ weest sober ende waect, want v wederparty de Duyuel gaet rontom als een grimmende leeu, ende soect wien hi verslinden mach, desen wederstaet in een vast gelooue, dat is onse wapen, daermede wi te vreden zijn.

Ten eersten ¹⁾ kent geen Krijch, dan al wat hem ouercoemt, moet hy duldelijc met lijdtsaemheyt om des Heeren wille dragen, ⁺ want Christus heeft den zijnen anders niet gheleert, ⁺ dan haer vianden lief te hebben, daer bouen verboot hy zijn discipulen, doen si hem vraechden: Heere wildy dat wy dat vyer vanden Hemel doen comen ende dit volc verderuen? Neen // ⁺ sprac hy, weet ghy niet wiens kinderen dat ghy zijt: Weest bermhertich, gelijc v hemelsche Vader is, Hy en dreychde niet doen hy leedt. ⁺ Dese exempelen volgen wy na met alder neersticheyt, na onse swacke vermoghen, ende beuelen also God onse sielen, in zijn genade, als den ghetrouwen Schepper. Hier wt moecht ghy sien ofte verstaen, wat wi voor een volc zijn, wat gheest wy hebben. Siet ²⁾ mijn goede vrient, met dese mijn wapenen ende geweer wil ic v, ⁺ als een cleyne ende ongeachtede Dauid, by den grooten Goliath ende vermetelijcken Helt, die Gods Leger bespottede ende beschimpte, ⁺ ende verliet hem op zijn cracht, gelijck ghi v op uwe geleertheyt betrout, ende stout zijt op den name, Rabbi, ende door het groot achten ende aensien ws verstants, macht ende cracht, begindy ooc te seggen met Goliath: ⁺ Ben ic een hont, dat ghy tot my coemt met eenen stoc? ick can ende wil v vleesch den voghelen onder den Hemel te eten geuen, dat seyde Goliath, ende ghy niet minder: Want sonder cracht segdy, ben ick bedrogen ende doot: Ja mijn vrient ick weet wel, dat ick ende mijns ghelijcke, altijt cleyn ende ongeleert by v geacht worden.

+ 2.Cor.10.a.4.

+ Eph.6.b.12.

+ Eph.6.b.14.

+ 1.Pet.5.a.8.

1) Zoo alle uitgaven. In het Groot Offerboek van 1615 en alle lateren: ‘de Christen kent’.

+ Mat.10.c.22.

+ Mat.5.e.44.

+ Fol. 230 r^o.

+ 1.Petr.2.

2) Deze volzin loopt niet los. - Met Jan Gheerts' roemen op de vijandsliefde naar Jezus' gebod bij hem en de zijnen is zijn smalende toon, zijne hoogmoedige houding tegen een tegenstander al zeer slecht te rijmen. Maar de afschuw van de kerk (de wereld), die vromen ten bloede toe vervolgde en den menschen h.i. den weg der zaligheid afsneed, is wel meer overgegaan in hooghartigheid tegenover de mannen van de kerk: o.a. bij Menno. In het Offer des Heeren staat echter Jan Gheerts, geloof ik, hierin alleen.

+ Eph.6.c.17.

+ 1.Re.17.b.10.

+ 1.Re.17.e.43.

[p. 400]

Siet, hier hebdijt met v vermeten toe gebracht, dat ick met mijnen slinger ende steen met vrijmoedicheyt wel dorf wt treden ende segghen tot v, als tot Goliath, der Philisteen Vooruechter ende beschermer: Siet, ghy zijt tot my wt gecomen, ende verlaet v op v spere ende schilt, maer ick coeme tot v wt betrouwen Gods, inden naem des Godts Israels, ende wil heden dijn vleesch den vogelen des Hemels teten geuen, ende also v met uwe eygen sweert dooden, te weten, met v eygen schrijuen oft disputatien, die my dienen om v te ouerwinnen, niet door den geest // ⁺ der Vniuersiteyten oft hoogher Scholen, maer door Gods woordt ende cracht, ende dat met duytsche Hollantsche ende mijn moeders Tale, tot hooger eeren Gods, ⁺ ende tot uwer schanden, ende dat stomme lastbaer dier ¹⁾, sal v sotheyt doen blijcken, so lange hebt ghy Balam, my arme Ezel geslagen, tot dat ic sprac door Gods cracht, so langhe hebt ghy Goliath, my ende den Leger Israels beschimpt, ⁺ ende wtgeeyscht, dat ick v met dijn eyghen sweert doode, dwelck ick niet en soude gedaen hebben, en hadt ghy niet met sulcke scherpe tanden toegebeten, ende de penne niet so hooge geset ²⁾, hoe soude ick dat laten connen, worde ick daer over nv misdanct, ghelijck ick ooc wel vermoede, soo moechdijt v seluen wijten, want men can niet swijgen ende spreecken Gods woorden.

Och Mannen, Mannen, het waer v soo wel geraden met Gamaliel, dat ghy Gods volck liet met vreden, ⁺ want is dat werc wt den menschen, so salt wel vergaen, maer ist wt God, so en condy dat niet te niete doen. Daerom muechdy wel toesien, dat ghy v niet en vergrijpt aent Sweert des Heeren, ende niet ghewent ³⁾ en wort, als de gene die teghen God strijden, ⁺ En wilt Jesum van Nazareth niet langer veruolgen, ⁺ ende latet Israel onghequelt.

Om nv te comen tot het verstant ende aenuanck ws Briefs, welcken ghy aen my gesonden hebt, om alle redenen ende bescheyt des gheloofs te verstaen, so beuinde ic dat ghy my zijt groetende, in den naem des Vaders, des Soons, des heylighen Gheests, waer op ick v antwoorde, nae dien ghy v voor een Christen beroemt, ende my als een verworpen mensche, ende ongeloouich achtet, oock met een valsche opinie beladen, soo // ⁺ segge ick, dat ghy niet recht en schrijft, want Joannes seyt: ^* Ist dat yemant tot v coemt ende en brengt dese Leeringhe niet, die en ontfangt niet in v huys, ende en groet hem ooc niet, want wie hem groet, die heeft gemeynschap met zijn quade wercken. Noch seyt Paulus:

+ Fol. 230 v^o.

+ Nu.22.e.28.

1) Bileam's ezelin, waarmede hij zich zelven vergelijkt.

+ 1.Re.17.b.10.

2) De veêr (penne) of pluim hoog opsteken; trotsch, laatdunkend, overmoedig te werk gaan.

+ Act.5.e.40.

3) ‘Ghevonden’ in de uitgaaf van 1599, no. 11 en bij alle lateren.

+ Acto.9.a.5.

+ Judi.5.e.25.

+ Fol. 231 r^o.

* 2.Joan.b.11.

[p. 401]

Ist dat hem yemant een Broeder laet heeten, ⁺ende nochtans is een ouerspeelder ende diergelijcke, ende ooc een ongeloouige, dat die Godts rijcke niet en sullen besitten, daerom datse Godts rijcke niet besitten en mogen, en salmen daer ooc geen broot mede eten, tot verderuinge haers vleeschs, datse bedencken, waer af sy gheuallen zijn. Ten tweeden, noemt ghy my v broeder, waerom ben ic v broeder? daer wy doch verscheyden zijn int gelooue, Ist daerom, om dat wy alle van God den Vader geschapen zijn? ⁺ ic seg daer neen toe, want souden wy broeders zijn na den geest, ende na de leeringe Christi, ende der Apostolen, so moesten wy in een gelooue, gebruyc, van eenen Geest gedreuen worden, het welc nv verre verscheyden is, want dese broederschap moest comen wt de Hemelsche wederbaringe ⁺ door tgehoor des Godtlijcken woorts, wt dat aertsch int hemelsch, dese broederschap wort de ongeloouige niet toe gheschreuen, noch coemt niet wt de vleeschelijcke hercoemste, gelijck Paulus wel claerlijck onderscheyt geeft, daer hy seyt: ⁺ En treckt niet aen een vreemt iock met den ongeloouigen, want wat gheselschap heeft de gerechtighe met de ongerechtighe, dat licht met de duysternisse, ende Christus met Belial, de geloouighe met de ongheloouighe, oft den Tempel Godts met den Tempel der Afgoden, &c. Want de Broederschap staet daer in, weest neerstich te houden de eenicheyt in den gheest, te blijuen in een hope des roeps, een // ⁺ Heere, een Gelooue, ⁺ een Doopsel, merct uwen Doopsel, het sy met een Vroetwijf ¹⁾, oft met Vormsel, ende met diergelijcke laet ghi v genoegen, ende en gedenct niet daer op, dat God bouen allen, ende in ons allen, ⁺ zijn woort een stede wil hebben.

Nademael ghy my, ende ick v, soo contrarie ben, in gelooue, leere, leuen ende Geest, waerom heet ghy my dan broeder, vraghe ick noch eens, ⁺ oft ben ick een Ketter ende Aftreder der waerheyt, waerom en schout ghi my niet? als ick eens oft tweemael vermaent ben, want dat is een beuel der Schriftueren, maer (eylacen) ghy zijt de Schrift, van God ingegeuen, niet onderdanich, ^* dan ghy verkieset totter verdoemenisse.

Ten derden, soo beuinde ick in uwe ^*. bedoechlijcke onderwijs Brief, als datmen my alleene beschuldigende ende beroepende is,

+ 1.Cor.5.b.11.

+ Gene.2.b.7.

+ Joan.3.a.3. Collo.3.a.5.

+ 2.Cor.6.c.15.

+ Fol. 231 v^o.

+ Eph.4.a.5.

1) Jan Gheerts spot hier met den nooddoop, aan pasgeborenen door de vroedvrouw bediend.

+ Eph.4.a.6.

+ Tit.3.b.10.

* 2.Pe.2.a.2.

* *bedriechlijcke ²⁾

2) Deze opheldering is door no. 2, 1566, de uitgaaf die voor het eerst aan de brieven van Jan Gheerts en Maeyken Boosers eene plaats inruimde, nog niet gegeven. Eerst no. 3, 1567 schreef het woord op den rand er bij. Evenzoo is op fol. 56 vo ‘(onder)’ ter verbetering ingevoegd; no. 2 heeft dat nog niet, evenmin als no. 1, 1562.

[p. 402]

in dwalinge ende misuerstant des Doopsels, sonder eenighe andere Articulen, wat sal ick hier toe seggen? zijn dan alle uwe Godekens v eenen grouwel ¹⁾? ende v valsche leere ende ghebruyck der kercken, sal dat dan af zijn? ⁺ dan ick peynse neen, dat bedriechlijck ghewin is v al te lieflijck, maer ick weet v meyninghe wel, dat wanneer ghy my vant eene berooft haddet, soo meyndy het ander oock te crijgen na v eygen woort. Och wat een Broeder zijt ghy my, schoon int aencomen, Maer mijn Leeraer ende Meester Christus Jesus heeft my voor v gewaerschout ⁺ voorsichtich te wesen als Serpenten, maer simpel als Duyuen. Ja alsulcken broeder zijt ghy my, als de oude lueghenachtighe Propheet, die den Man Godts bedrooch door zijn luegenen, ⁺ want Godt hadde den Man Gods geboden, tegen den Altaer te propheteren, ende ter seluer plaetsen en soude hy geen // ⁺ broot eten, noch water drincken, tot dat ghy weder tot uwen lande coemt: Maer dat zaet der Slangen, de oude Propheet sprac. Eet broot met my, ende drinckt water, de Man Gods antwoorde: God heeft my dat verboden. Maer de bedrieger seyde: Ick ben oock een Propheet des Heeren (als ghy) ende de Heere heeft met my gesproken, dat ghy hier broot eten ende water drincken sult. Doen ginc de Man Gods met hem in, ende brack dat gebot des Heeren, daerom is hy tot straffe zijnder onghehoorsaemheyt, op den wech vanden Leeuwe ghedoot.

Voor dat Exempel verschrickt mijn siele seer, want na bedroch ende ouertreden mijns Heeren woort, soo seynde hy de Leeuwen, Draken ende Beyren, datse heerschappije mogen crijghen ouer mijn siele, ende die dooden, want als mijn ghelooue sieck is, ende wanckelt, so waer ick een ouerwonnen, ende gewis doot man, maer den Ancker mijns geloofs staet vast.

Ten vierden van v onuerstandige of moetwillige plompheyt, dat ghy uwen kinderdoop met de besnijdenisse des Wets oft met dat verbont teecken Israels, wilt beweeren, want de besnijdinge die ghy opten doop verstaet ⁺ (seyt Paulus datse sonder handen geschiet inden geest) tot aflegginge des sondigen vleeschs, wiens lof niet en is wt den menschen als handadich aen Israel, maer wt God is geschiet, is dan nv uwen kinderdoop inden geest, sonder handen? ende dat tot aflegginge des sondigen vleeschs, ende tot ²⁾ sonde diese noch niet gedaen en hebben, want dat sondich af te leggen, is dit, seyt Paulus, ⁺ doodet uwe aertsche leden, als hoererie, ouerspel, on-

1) ‘Veracht gij zelf al uwe verdere kerkelijke afgoderij (van welke ik zooals gij weet, mij heb afgewend), dat gij daarover zwijgt, daarvan geen gewag maakt, dit alleen doet van den kinderdoop?’

+ Judi.6.b.11.

+ Mat.10.b.17.

+ 3.Reg.13.d.

+ Fol. 232 r^o.

+ Rom.2.c.

2) Met het oog op.

+ Collo.3.a.7.

[p. 403]

reynicheyt, oncuysheyt, quade begeerten, merct of dit op v kinder verstaen mach worden. &c. //

⁺ Ende met dese v kinderdoopinghen, maect ghy datmen ons wederdoopers heet, hoe wel een ¹⁾ niet tweemael en doopt, noch niet laten doopen, maer eenmael, ende dat nae der waerheyt, ⁺ na tgebodt ende gebruyc der Apostolen, ende daer aen genoecht ons wel.

Ten vijfsten wil ic v onse bekentenisse ende gebruyc laten hooren, dat onse doopinge niet en is wt opinie ²⁾, maer wt beuel des Alderhoochsten Gods. Na desen hope ick met v, noch met niemant te schrijuen noch te disputeren, als voorseyt is, want groote vermetelijcke cloeckheyt en heb ick doch niet, dan ³⁾ een seker gemoet, ende vast ghelooue mijns gronts, hoort cort bescheyt:

Vander besnijdenisse bekenne ick, dattet een teecken des verbonts Abrahams was, ⁺ hem ende alle zijnen Zade, oock een intredinge der Gemeynten Godts Israels, ende de wtwendige besnijdinge Israels, heeft een Beelt geweest op de toecoemstige inwendige besnijdenisse Christi, somen claerlijc verstaen mach inden geest des nieuwen Testaments, ⁺ gelijc Paulus ooc verhaelt, dat en is geen besnijdenisse, die wtwendich inden vleesche geschiet, mer de besnijdenisse des herten, dat is de besnijdenisse die inden geest gesciet, ende niet inde Letter noch Wet, wiens lof niet wt den menschen, maer wt God is, noch ghy die in Christo ooc besneden zijt met de besnijdenisse Christi, die sonder handen geschiet, door aflegginge des sondelijcken vleeschs. Voortaen wat isset voor een volc, die met hem begrauen zijn, ⁺ door dat doopsel, Hoort doch, ghy zijt verresen, Waer door? door tgelooue, Wat gelooue? wat gelooue hebben doch de peters ende meters, daer God door werct, na v lieder verstant, merckt vry hier gheen kinderen, maer gheloouige ende verstandige, // ⁺ ende dit wil v sterckste bewijs zijn. Och vrient, en stelt v niet moetwillich tegen den prickel, ⁺ oft het wil v hert vallen, met Godt te spreken, ende zijn woort ende waerheyt so stoutelijc te verdrijuen, Want wildy noch de wtwendige besnijdenisse ymmers houden ende hebben tot een figuere op den doop, Wel aen dan, wie maect v kinderdoopers dan so stout, dat ghyse doopen sult voor den achtsten dach? ende waerom doopt ghy de Meyskens ⁴⁾? want inde Wet en worden die niet besneden, ende hier wt moestet volgen, ⁺ de meyskens ongedoopt te blijuen, want dat ware wesen moet recht zijnen ganck hebben.

+ Fol. 232 v^o.

1) Iemand; een van ons.

+ Act.8.b.12.

2) Eigen meening, eigendunkelijkheid.

3) Behalve alleen, maar wel.

+ Gene.17.b.

+ Rom.2.c.28.

+ Coll.2.b.12.

+ Fol. 233 r^o.

+ Acto.9.a.5.

4) Een argument, wel meer, o.a. door Jacques d'Auchy, gebezigd.

+ Gene.17.d.

[p. 404]

Wt zijt ghy met v doops Figueren, maer wy hebben een beter bescheyt, van des Doops Figueren, ende dat sal ons Paulus ende Petrus wel helpen houden, met hare geest ende ghetuychenisse.

Den inganck door dat water, inde Arcke Noe ⁺ (seyt Petrus) beteeckent ons het doopsel, wie dat my derf loochenen, ⁺ die mach ons oock wel teghen spreken, wy die doch cleyn ende ongeleert van haer geacht worden, nochtans van Godt gheleert. ⁺

Onse tweede getuyge des doops figuere, is de hooge Apostel Paulus ⁺ (die den raet Gods vercondicht) ¹⁾ der kinderen Israels wtganc wt Egypten door de roode Zee, ⁺ ende dat sy onder de Wolcke calomne door Moysen ghedoopt zijn, ⁺ dat was een Figuere, ende ons tot leeringhe.

Maer wy ²⁾ van dat ware wesen inden Geest ende nieu Testament, ⁺ so bekennen wy een claer Gods ordinantie, leere ende gebot, ⁺ daer na den regel, gebruyc ende claer exempelen der Apostelen des Doops, dat is ons bescheyts genoech.

Christi ghebot is dit: ⁺ Gaet in alle de werelt, predict dat Euangelium allen Creatu// ⁺ren, leert haer houden dat ic v beuolen hebbe, haer doopende inden naam des Vaders, des Soons, des heyligen Geests, wie gelooft ende gedoopt wort, sal salich wesen, wie niet en gelooft, ⁺ sal verdoemt zijn ³⁾. Ten eersten, een graf der sonden, een intreden der Gemeynten Gods, ^* een aentreckinge Christi, ende een ontulucht des torens Gods, ^‡ een badt der wedergeboorte, ende eenen zegel der goeder conscientien oft verseeckeringe met God, ^† ende wie dit verwerpt, die verwerpt Gods raet.

Der Apostolen gebruyck is dit geweest: ^‡ Ghelooft ghy van gantscher herten, soo macht wel gheschieden ⁴⁾.

+ Gene.7.a.6.

+ 1.Petr.3.c.

+ Math.11.e.

+ Actor.20.d.

1) Zie de aanteekening op fol. 233 v^o.

+ Exod.14.c.

+ 1.Cor.10.a.6.

2) Zie aanteekening 4 hieronder.

+ Mat.12.c.19.

+ Act.19.a.5.

+ Marc.16.b.

+ Fol. 233 v^o.

+ Rom.6.a.4.

3) De woorden, die nu volgen, behooren niet in dit verband. Zie aanteekening 4 hieronder.

* Col.2.b.12.

‡ Tit.3.a.5.

† Luce.7.c.30.

‡ Acto.8.d.36.

4) Ten opzichte van dit abrupte slot heb ik reeds in de aanteekening op fol. 226 v^o aangetoond, hoe niet de briefschrijver midden in zijne redeneering is blijven steken, maar de uitgever den afdruk van dezen brief midden in eene redeneering heeft afgebroken; waarschijnlijk doordat hij de blaadjes, waarop het vervolg van Jan Gheerts' schrijven stond, niet bezat. Dat vervolg is intusschen voor ons elders bewaard gebleven: zie aldaar. Misschien is deze of gene geneigd dien uitgever van opzet te verdenken. Deze kon het hebben weggelaten, b.v. omdat hij den fellen toon afkeurde van de bestrijding van den kinderdoop, die den inhoud van de tweede helft van den brief uitmaakt; hij kon ook daarbij rekening hebben gehouden met de strooming, die in 1566, toen hij 't stuk uitgaf, een tijd lang beloofde al machtiger te zullen worden; die, welke een bijbelsch protestantsch Christendom wenschte maar met behoud van eene ‘Kerk’, van godgeleerde predikanten, van den kinderdoop, enz. Dan echter had hij, dunkt mij, den geheelen brief wel achterwege gelaten; of, indien niet dit, dan wel het slot aan de eerste helft toegevoegd. Dat slot luidt, Groot Offerboek van 1617, bl. 339, na het verzoek om hem zijn simpel schrijven ten goede te houden: ‘Ick begheerde wel beter te doen, maer nu danck ik hem (God) van tgene hy geeft. Vaertwel.
Onderstont ick Jan Gerritsz. ketelaer van Tessel belyde maer eenen Heere, een geloove, een doopsel enzv.
Ick kome haestelijck, houdt hetghene dat ghij hebt op dat niemant u kroone en neme. Apoc.3. Ja Heere Jesu komt, Apoc.22.’
Het geheele tweede gedeelte van dezen brief zal in den tekst van dit deel achter het Offer des Heeren worden afgedrukt.
Nog iets anders wekt in het schrijven aan den ‘luterschen paepe’ de aandacht: de buitengemeen verwarde stijl en onduidelijkheid hier en daar. Natuurlijk kan 't heel goed zijn, dat Jan Gheerts nu eenmaal een armzalig stilist is geweest en daarin bij Jan Claesz., Mayken Boosers, Jacques d'Auchy verre ten achter stond. Maar zoo slecht zijn toch zijne beide andere brieven niet; en wat wij in dezen vinden is nog iets anders dan een slechten stijl. De aanteekeningen 1 en 2 b.v. op ditzelfde fol. 233 r^o en v^o verwijzen naar plaatsen, waar woorden ontbreken of losse stukjes beschreven papier maar aaneengeregen zijn. In het vervolg van den brief is het niet anders. Die volzin b.v. in de laatste aanteekening genoteerd, moet op die plaats verdwaald zijn geraakt: hij komt ook nog eens voor in het laatste gedeelte, waar hij wèl past. Ook dat ‘ten eerste’, ‘ten tweede’, enz. loopt niet overal los. In de eerste uitgaaf van Van Braght, nog door dezen zelven bezorgd, die van 1660, is op bl. 402 aan den rand aangemerkt: ‘hier waren eenige woordtfauten, die wij uytgelaten hebben’, maar de paar woorden, op die plaats weggelaten, zijn juist m.i. volstrekt niet zinstorend. Ik maak echter uit die aanteekening op, dat de verwarring in dit schrijven ook Van Braght's aandacht heeft getrokken.

[p. 405]

§ ^* Eenen Brief aen zijn bekenden ¹⁾.

NAe alle vriendelijcke groetenisse B. ende S. inden Heere, hier ist gene dat ghi van my begeerende zijt, na mijn cranc vermogen, na v verlangen, alst in my is, Waer voor ic God den Vader, met zijnen beminden sone Jesum Christum hertelijc seer dancke, ^‡ dat hy den zijnen niet en verlaet, ^* mer altyt helpt het velt behouden, ^† want zijn oogen der genaden sien altijt op den zijnen, ende zijn ooren luysteren altijt op haer gebet, Wanter gescreuen staet: ^‡ als ghi door water ende vyer gaet, so wil ic by v wesen, so geue ic hem alleenlijc prijs, eer, van zijnder grooter bystant ende werckinge, dwelc hy aen my arme sondaer in mijn druc, lijden ende pijn bewesen heeft, ia also mijn lieue B. dat die honden, leeuwen ende beyren aen my niet gehadt en hebben, hoe seer dat si bassen, brullen, ende beeren ²⁾, ^* want de Heer was mijn behoeder, als ic mijn hope des geloofs op hem sette, dat hy my ooc bewaren sal, door zijn groote genade ten eynde toe, ^† want is

* [n^o. 3.]

1) Deze brief voor het eerst in deze uitgaaf n^o. 4, 1570. Zie aanteekening 1 op fol. 226 v^o.

‡ Josue.1.a.5. Heb.13.a.5.

* 2.Cor.2.b.16.

† Psa.34.b.16. 1.Pet.3.b.12.

‡ Esa.43.a.2.

2) Aangaan, geweld maken.

* Psa.62.a.3.

† Rom.8.d.31.

[p. 406]

God met ons, // ⁺ wie sal ons mogen deeren, ende ^‡ ist dat de Heere dat huys bewaert (als Dauid seyt) wie salt mogen crencken. Mijn vrienden, oft ick v nv mijn hert ende gemoet wt scrijuen mochte, dat wilde ic wel, so alst in my was doen ic hinc, ende die sware slagen ontfinc, om het getuychenisse ons Heeren Jesu Christi, Want zijn woort ende bitter lijden, welc hy voor ons arme sondaren geleden heeft, also in my was, dat ick anders niet en dacht, Siet mijn b. ende s. hoe de Heere den zijnen bewaren ende beschermen can, die op hem betrouwen, ^* ia als zijn oochappel. Noch sal v gelieuen te weten, mijn lieue B. ende S. dat sy my eerst aen zijn gecomen met vragen, te weten, hoe mijn naem was, ende van waer ic geboren was, hoe out dat ic was, ende hoe lange dat ic in Tessel gewoont had. Ten anderen, wanneer ic dat doopsel ontfinc. Ant. Vijf Jaer. Vrag. In wat plecke ist gesciet? Ant. Ic en begeert v niet te seggen. Doen seyden sy weder: Men salt v wel doen seggen, ende wees op den Scherprechter, Ende heeft voort geseyt: Alsmen v na de waerheyt vraecht, so soudy ymmers de waerheyt seggen. Ant. Al wat des geloofs aengaet, ^‡ dat begeer ic v wel te seggen, mer sulcx en heeft my God niet geboden. Ten derden, oft mijn huysurou mede sulcx waer. Ant. Neen si, dwelc mi leet is. Ten vierden, wie dattet ghedaen hadde. Ant. Ick en begeert v niet te seggen. Vra. Heuet N. geweest. Ant. Het is my van God niet beuolen te seggen, ende oft ickt v alschoon seyde, so en woont hy in sConincx landen niet. Vra. Christus als hy voor de Ouericheyt gestelt wert so heeft hy antwoort gegeuen, alsmen hem vraechde, waerom ghy niet also? Ant. Alsmen hem vraechde welcke ¹⁾ dat de eere zijns Vaders ende zijnder Godheyt aenginc, so heeft hy geantwoort, anders geswegen. Ende al wat // ⁺ ghi my vraecht, dat zijn wet, woort, gebot, verbot aengaet, ^† dat begeer ic te belijden voor Keyser, Coningen, Hertogen, Grauen, Princen ende ander Heeren, ende niet te verswijgen. So heeft hy terstont met corten woorden geseyt tot den scherprechter: tast hem aen. Summa, alsmen my aen taste, so viel ic op mijn buyc, ende badt den Heere om zijn bystant, so seyde hy terstont totten rackers: grijpt hem op, So hebben si my aengeuallen, ende hebben met mi gehandelt, alsmen met den Heere onsen Meester gehandelt heeft, ^‡ alsmen zijn cleederen wtscudde, ende hebben mijn handen op mijn rugge gebonden, sonder genade, ^* ende mijn oogen verbonden ende opgetrocken ²⁾, ende doen sloe-

+ Fol. 234 r^o.

‡ Psa.46.a.5. 127.a.1.

* Sach.2.a.8.

‡ 1.Pet.3.b.15.

1) Van Braght: ‘tgeen’. Met ‘zijne’ godheid wordt Christus' verklaring bedoeld, dat hij Gods zoon was. Aan het leerstuk van de godheid van Christus, van den tweeden persoon der drieëenheid denkt Jan Gheerts niet.

+ Fol. 234 v^o.

† Mat.10.d.32. Luce.12.a.8.

‡ Mat.27.c.28.

* Mr.14.g.64. Luc.22.g.64.

2) De gevangenen, die zooals Gheerts gegeeseld werden, hingen zóó dat de voeten den grond niet raakten. Om de foltering te verzwaren, hing men hun soms zware gewichten aan de voeten: men ‘rekte’ hen; fol. 235 r^o. Ook op de pijnbank werden de gevangenen dikwijls ‘gerekt’, fol. 79 r^o, 237 r^o. Al die folteringen en dreigingen daarmede dienden om aan de gefolterden namen 'tzij van hunne voorgangers (zoo hier) 'tzij van medegeloovigen (zoo fol. 236 v^o) te ontlokken. Evenals fol. 101 r^o, zie aanteekening 1 aldaar, en elders.

[p. 407]

gen si my, ende boocten anders niet dan oft op eenen boom had geweest, dat die garden knapten als hennep stoppelen, ende seyden: spreect, hebdi eenen stommen duyuel binnen, men sal hem wel wtdrijuen, Maer de Heer (gebenedijt moet hy zijn) sloot mijn mont, also datter niet eens en wort geseyt: O wee, of datter geluyt wt quam, want dat lijden ons Heeren (als voorschreuen is) ende zijn getuychenisse was so in mijn herte, dattet onwtspreeckelijc is, Summa, als si sagen, dat mi alle de leden besweken, seyden si: laet hem neder, of den stommen duyuel dan beter spreken mochte, ende my neder latende, so viel ic met mijn hooft tegen de plancken, so grepen sy my, ende setten my op een banc, daer soude ic haer wederom besweken hebben, hadden si mi niet gehouden. Daer stonden si als leeuwen ende beyren, ic soude antwoort geuen op haer vragen, seyden si, mer ^‡ de Heer was mijn hulper ende stercheyt, hem si prijs, lof, van zijnder genaden, ia datter niet als niet wt quam. Doen seyde de President: Hebdy geen groue garden om desen stommen Duyuel wt te drijuen? So seyde hy: neen, mer tou heb ic wel. Ende si souden my weder de oogen verbonden hebben, doen // ⁺ seyde hy: Latet hem aensien, Ende als hy sloech so dacht ic: O Heere, ghy sietet wel, ende mijn oogen sloten toe. Ja mijn vrienden, al hadden si so lang geslagen, alsser adem geweest was, ic meen dat si niet gecregen en souden hebben, also was die stercheyt des Alderhoochsten met my, ende als sy sagen, dattet niet helpen en mocht, so haelden si die gewicht van hondert pont, ende hingense aen mijn voeten, doen ginck mijn herte totten Heere: Bewaert, bewaert mijn schat. Summa, na al haer begeerten en hebben si niet gecregen. So hebben si geuraecht oft ick wel latijn conde. Ic antwoorde: Jae ick, soo veel alst is. Vrage. Condt ghy wel walsch? Ant. Neen ick. Vrag. Waer hebdy school gegaen? Antw. Tot Delft. Vra. Wat tijt? Ant. Als Delft brande ¹⁾. Item, oft ic Menno oft Dierc P.

‡ Psal.62.a.3.

+ Fol. 235 r^o.

1) De zware brand van 3 Mei 1536, waarbij twee parochiekerken en volgens P.J. Twisck's Chronijck, 1620, II bl. 1078 niet minder dan 9389 (!) huizen zijn afgebrand. Volgens de Informacie van 1514, door Fruin in 1866 uitgegeven, waren er toen te Delft 2600 huizen, waaronder nog meêgeteld zijn die ‘in de voorburchten van den poorten binnen der vryheyt van den stede’ staan, terwijl dan b.v. in het eene stadskwartier meer dan de helft, in een ander meer dan een vierde ‘arme huyzen’ waren, die ‘boven 1 blancke ter weecke niet gelden en zouden’.

[p. 408]

boecken wel gelesen hadde. Ja, seyde ic. Want Boshuysen hadde mijn leere boecken ¹⁾ genomen, te weten, die nieuwe Creatuer van Menno, ende die geestel. restit. van D. P. Sy vraechden, waer icker aen gecomen was. De mont was my gesloten. Doen wast: Haelt water, keerssen ²⁾, den stommen duyuel moetter wt. Mer de Heere was mijn bewaerder, daer ic hem ^* niet genoech af dancken en can. Ten laetsten wast, ontbint hem, hy moet wat vercoelen, men sal hem wel bet comen ³⁾. Nv int afscheyden, so seyde ic, dat sy souden toesien wat si deden, ^† den Dach des Heeren soude met haer al mede comen, ende so zijn sy van my gescheyden.

Mijn lieue B. ende S. hier mede seg ick v mijn laetste Adieu, met ^‡ Christus vrede, ic soude wat meer geschreuen hebben, mer den tijt en cant niet lijden, Ende alst den Heere belieft, so begeer ic met hem aen een pael te staen. ^* De Heere sy met v allen. Amen. //

TIs een periculose tijt

Die goede Heer moet ons bewaren
Satans dienaers beuaen met nijt
^* Veruolgen strenglijck Gods dienaren.

Een Christen ^† heeft te strijden niet

Met vleesch en bloet, na Paulus schrijuen
Maer tegen swerelts Vorsten met vliet
En geesten die in die locht drijuen.

Daer was een oprecht Christen man

Geheten Jan Geertsz met name
In den Haech brachten sy hem an

1) ‘Leerboeken’. De Leeringhe wt Gods woordt, allen menschen vermanende tot die hemelsche wedergeboorte ende nieuwe Creatuere behoort tot Menno's oudste geschriften. Het is van c. 1539 en in 1556 voor de derde maal gedrukt. Waarschijnlijk van omstreeks dit laatste jaar is ook Van de geestelijcke Restitution van Dirk Philips.

2) Foltermiddelen: soms werd den geboeiden gevangenen (zoo Jeronimus Seghersz., fol. 79 r^o) water, ook wel ander en erger vocht in de keel gegoten en werden hun brandende kaarsen b. v. onder de oksels gehouden.

* Eccl.43.e.44.

3) ‘Hij moet wat uitrusten, op adem komen: men zal hem (straks) wel beter (d.i. natuurlijk hier: erger) aanpakken.’

† Esa.13.a.6. Sep.1.b.14.

‡ Joa.14.c.27. Phi.4.a.7.

* 2.Tes.3.b.18.

* Joan.15.c.20.

† Eph.6.b.12.

[p. 409]

 

Geuaen, als een van quader fame.

 

Hy had veel strijts met eenen Paep

 

Die was van grooter estimacy

 

En achte cleyn dat Christen schaep

 

Nochtans seer begaeft met Gods gracy.

 

^‡ Als Dauid ende Goliath

 

Den strijt eertijts met een aenueerden

 

By dees twee gelijcken wy dat

 

^† Die hier strijden met ander sweerden.

 

De Paep heeft op zijn const betrout

 

Want hy een Meester was van velen

 

Op den naem Rabbi was hy stout

 

Als oft hem niet en mochte felen ¹⁾.

 

Hy heeft Dauid gheeyscht te velt

 

So lang, dat hy hem eens bereyde ²⁾

 

Die welc den hooch beroemden Helt

 

Doort ^* scherpe Sweert Gods woort neer leyde.

 

Ghy verlaet v op schilt en speer

 

Sprac hy, en coemt so tot my strijcken

 

Maer doort betrouwen op den Heer

 

In den naem Gods Israels salt blijcken,

 

Dat ic geue huyden v vleys

 

Die Vogelen des Hemels teten //

 

⁺ En met v eygen sweert dees reys

 

So sult ghy worden doot gesmeten.

 

Want v schriften dienen my meest

 

V touerwinnen en te sleyten ³⁾

 

Niet door der hoger scholen geest

 

Ofte der Vniuersiteyten.

 

Mer door Gods woort van groter cracht

 

En dat met mijnder moeder tale

 

Tot zijnder eeren hooch geacht

 

En tot uwer schant altemale.

 

Want duer dat ^† stomme lastbaer dier

 

Sal v sotheyt zijn ghebleecken

 

Met slaen bracht ghy Balaam fier

 

My arme Ezel tot het spreecken.

 

Ghy noemt my v broeder bequaem

 

Daer wy int geloof zijn verscheyden

 

Souden wy broeders zijn te saem

‡ 1.Reg.17.*

† 2.Cor.10.a.3.

1) Ontbreken.

2) ‘Zóó lang, dat deze eindelijk op een keer zich toerustte om ....’

* Heb.4.b.12. Apo.1.b.16.

+ Fol. 236 r^o.

3) Uit den weg ruimen; slechten; afdoen.

† Nu.22.c.27. 2.Pet.2.b.16.

[p. 410]

 

Tmoest zijn na Gods Geest en leer beyden.

 

Int gebruyck moesten wy zijn een

 

Van eenen geest zijnde gedreuen

 

Dat nv veel scheelt tusschen ons tween

 

Na leer der Apostlen beschreuen.

 

Ghy beroemt v een Christen fijn

 

Verwerpende my als beladen

 

Met valscher opiny te zijn

 

Dus doet ghy onrecht qualijck beraden.

 

^‡ Coemter yemant teniger stont

 

Tot v met vreemder leer behangen ¹⁾

 

Dien sult ghy niet groeten met mont

 

Noch ooc niet in v huys ontfangen.

 

Want so wie hem groetende is

 

Heeft gemeynschap met zijn quay wercken

 

Dat maect ons Joannes gewis

 

In den tweeden brief tot verstercken.

 

Vrienden voort sluyten, merct doch aen

 

Hoe dat die Schriftgeleerde dolen

 

^* En dat sy niet mogen bestaen

 

Tegen die waerheyt onuerholen. //

‡ Rom.16.b.16. 2.Joan.b.10.

1) Verstrikt, in vreemde leer verward.

* Luc.21.b.14. Act.6.b.10.

2) Deze opheldering is door no. 2, 1566, de uitgaaf die voor het eerst aan de brieven van Jan Gheerts en Maeyken Boosers eene plaats inruimde, nog niet gegeven. Eerst no. 3, 1567 schreef het woord op den rand er bij. Evenzoo is op fol. 56 vo ‘(onder)’ ter verbetering ingevoegd; no. 2 heeft dat nog niet, evenmin als no. 1, 1562.

+ Fol. 235 v^o.