Het Offer des Heeren

[p. 373]

§ ^{+ *}Hier volghet een Testament, geschreuen van Gielis Bernaerts aen zijn Huysurouwe, als hy inde gheuanckenisse lach tot Antwerpen, daer hy om het woort des Heeren is ghedoodet, In het Jaer. 1559 ¹⁾.

GHenade ende vrede moet by v, mijn lieue ende seer beminde Huysurouwe ende Suster inden Heere, vermenichfuldicht worden, ^* Want nae zijnder Goddelijcker cracht, al wat ons dient totten leuen, ende der Godlijcker wandelinghe, die ons ghegheuen is door de kennisse, diens, die ons gheroepen heeft, door zijn heerlijcheyt ende cracht, door de welcke ons de grootste ende costelijckste Beloften ghegheuen zijn. Also mijn alderliefste, dat ghy door dat selue mede deelachtich zijt der Godlijcker natueren, ist dat ghy vliet de verghanckelijcke lusten deser Werelt, gelijck ghy oock gedaen hebt, ende door het versaecken der seluigher, ende het aennemen der wedergeboorten, ende het gelooue, ende het bewijs der gehoorsaemheyt, dwelcke ghy beweest in het doopsel, ^† in het

+ Fol. 212 v^o.

* [n^o. 1.]

1) Gielis of Jelis Bernaerts, uit Holland (Antwerpsch Archievenblad IX, bl. 8) is te gelijk met Adriaen Pan, zie de aanteekening op fol. 193 v^o, 18 Juni 1559 te Antwerpen op den Steen met het zwaard geëxecuteerd. Ook hij liet geene goederen ter confiskatie na. Terwijl de brief n^o. 4, aan de broeders en zusters gericht, een en ander over zijne gevangenschap, de foltering, die hij moest ondergaan, enz. vermeldt, zijn de drie eerste aan zijne huisvrouw, die hij alleen als zuster in 't geloof aanspreekt, gericht; 't zijn breedsprakige schriftuurlijke vermaningen en leeringen, over 't geheel innig gesteld : men zie echter ook het overzicht der bijbelsche geschiedenis op fol. 214-216. Niet onmogelijk, dat Gielis leeraar (te Gent) was, zie de aanteekening op fol. 223 r^o; ook de vermelding van de gemeente zonder vlek of rimpel, die anders, ook nog in dezen tijd (1559), geene breede plaats in den gedachtenkring van vele martelaars inneemt, en die van de drieëenheid, fol. 218 r^o, kunnen daarop wijzen.
Die jaren 1559 en 1560 zijn voor de Doopsgezinden te Antwerpen een bange tijd geweest.

* 2.Pe.1.a.3.

† Gal.3.c.27.

[p. 374]

welcke ghy Christum aenghedaen hebt, ende daerdoor der ^‡ Godlijcker natueren deelachtich geworden zijt, ende dat en is niet gheschiet om de ^* wercken der gherechticheyts wille die ghy dedet, maer nae zijnder bermherticheit heeft hi v salich gemaect door dat bat der wedergeboorten, ende vernieuwinge des hey// ⁺lighen Geests. So ghy hier in voort vaert totten eynde toe, ende lijdtsaem weest in al dat v toecomt, so sult ghy beeruen dat v belooft is, ende ^* prijst God ende danct hem hier af, van alle zijne heerlijcke weldaden die v gheschiet zijn, ende ghebenedijt God den Vader door Jesum Christum, al is v nv druck toe gecomen door mijn afscheyt om des Heeren wille. Ende weet dat hy v nae zijn groote bermherticheyt heeft ^† wedergebaert tot een leuende hope, door de verrijsenisse Jesu Christi vanden dooden, tot een onuerganckelijcke onbeuleckte, onuerderffelijcke erffenisse, die daer is behouden op v, ende alle die int selue gelooue staen, ghy die daer door de cracht Gods int geloue bewaert wort totter salicheyt, de welcke daer bereyt is, dat si ontdect worde ter laetster tijt, in de welcke ghy v, mijn lieue ende beminde huysurouwe, verblijden sult, ghy die nv eenen cleynen tijt lanc, ist dat noot is, bedroeft wort in menigherley versoeckinge, want weet mijn alderliefste, dat wy in menigherley wijse versocht worden, op dat daer door openbaer soude worden, oft wy den Heere recht lief hebben. Aldus weest ghetroost mijn alderliefste, al quaem v noch veel meer drucx toe, ^‡ want weet dat wy door veel drucx ende lijdens moeten ingaen int rijcke Gods. Ende gelijck Ecclesiasticus ooc seyt, int 2. Capit. ^* Mijn sone, wilt ghy Godts dienaer wesen, so bereyt v tot aenuechtinge ende lijdet, alsmen v daer van locken wil, hout vast aen, en wijct niet, want gelijck het gout ende siluer door het vyer beproeft wort, also moeten de ghene die God lief hebben door het vier der tribulatien ondersocht ende beproeft worden. Maer mijn alderliefste, gelijck als Jacobus schrijft int eerste: ^* Mijn lieue Broeders // ⁺ (schrijft hy) achtet voor enckel blijschappe, als ghy in menigerley becoringe valt, ende weet dat v beproefde gelooue verduldicheit werct, maer laet de verduldicheyt een volcomen werc hebben, op dat ghy weest volcomen ende al geheel, ende dat v niet en ghebreke, want als wy in druc zijn, ^† dan is ons verduldicheyt ende lijdtsaemheyt van noode. Aldus bidde ic v wt den gront mijns herten, ende wt het binnenste van mijnder sielen, dat ghy doch wilt ghetroost zijn, ende met verduldicheyt ende lijdsaemheyt de beproeuinge ws geloofs openbaer laten worden, gelijc als Petrus seyt, ^‡ op dat de beproeuinge ws gheloofs veel costelijcker beuonden worde, dan dat verganckelijcke gout, twelc doort vyer geproeft wort, tot lof, prijs ende eere, als nv Jesus Christus geopenbaert

‡ 2.Pet.1.a.4.

* Tit.3.a.5.

+ Fol. 213 r^o.

* Col.1.a.12.

† 1.Pet.1.a.3.

‡ Act.14.d.22.

* Eccli.2.a.1.

* Jacob.1.a.2.

+ Fol. 213 v^o.

† Luc.21.c.17.

‡ 1.Pet.1.a.7.

[p. 375]

sal worden, denwelcken ghy noyt en saecht (ende nochtans bemint hebt, aen den welcken ghy nv ooc gelooft ende nochtans niet en saecht, oft niet en siet, om des geloofs wille sult ghy v verblijden met onwtsprekelijcke ende heerlijcke blijschappe, ende het eynde ws geloofs daer af brengen te weten, uwer sielen salicheyt) ^* Ende dan sal al het lijden, druc, versmaetheyt, veruolginge, suchten, weenen, clagen, een eynde hebben. Aldus weest getroost, ende siet dat dit lijden al vergaen moet, dat ons hier soude mogen geschieden, ⁺ ende alle heerlijcheyt ende alle wellusticheyt deser werelt moet ooc vergaen ende worden als niet, maer wilt altijts sien op de toecomende heerlijcke Beloften, die ons ghedaen zijn, ende die ons (wy die daer geloouen, so wy ^† volstandich blijuen) ghegeuen sullen worden, ^* want hy getrouwe is diet beloeft heeft, ^† want de Heere en vertrect ¹⁾ zijn belofte niet: Maer zijt getroost, ende betrout op hem, want hy en sal v niet verlaten, ende ^‡ uwe // ⁺ sorge werpt op hem, want hy sorcht voor v, want hy is een God vol van alder genaden, die v hier toe geroepen ende vercoren heeft, als Petrus verhaelt: Maer ^* de God alder genaden, die ons geroepen heeft tot zijn eewige heerlijcheyt, door Jesum Christum, die wil v, ghi die eenen cleynen tijt lijdt (hoort een cleynen tijt seyt hy) volmaect maken, stercken, becrachtigen ende beuestigen int gene dat ghy aengenomen hebt, te weten, het gelooue aen hem ende zijnen eenigen geboren Sone Jesum Christum onsen Heere, dien sy lof, prijs ende eere, van nv tot inder eewicheyt, Amen.

§ Nae alle hertelijcke ende vriendelijcke groetenisse aen v, mijn alderliefste wtvercoren ende seer beminde Huysurouwe ende lieue Suster inden Heere, so heb ick uwen Brief ontfangen, inden welcken ghy my schrijft, als dat ic v een Testament soude schrijuen, het welcke ick v niet weygheren en wil, indien my de Heere tijt geeft, want mocht ick v met mijnen bloede ghehelpen, ick soudet doen, ende nv en can ic v niet helpen, dan met mijn schrijuen, ende dat al tot uwen trooste van my wt rechte Broederlijcke liefde, ende wt den gront mijns herten ghedaen, ende wt der seluer meyninge dit te voleynden, so ick begonnen hebbe, door des Heeren hulpe ende ghenade. § Soo weet mijn lieue Huysurouwe ende suster in den Heere, hoe dat God zijn ^† volc in voorleden tijden besocht heeft, ^‡ doen sy in Egypten waren, inde slauernie vanden Coninck Pharao, den welcken sy dienen moesten ende dienstbaer waren ontrent vier hondert Jaer, ende doen hyse verlossen wilde, ^* so heeft hy haer Mosen verwect tot eenen Leydtsman, door den welcken hy haer verlost heeft wt de slauernye van Egyp-

* Apo.21.a.4.

+ 1.Joan.2.b.18.

† Mt.24.a.13.

* Heb.10.c.23.

† 2.Pe.3.a.9.

1) Talmen met, uitstellen.

‡ 1.Pet.4.a.7.

+ Fol. 214 r^o.

* 1.Pe.5.b.10.

† Act.7.c.28.

‡ Exo.2.a.7.

* Exod.3.a.1. Act.7.e.35.

[p. 376]

ten, ende heeftse gheleyt door de // ⁺ roode Zee, ^† ende de Coninc Pharao met alle zijn Heyr (daer mede dat hyse na iaechde) daer in verdroncken ende versmoort, ende te niet gebracht, ende haer wt zijnen handen verlost, ende zijn also inder ^† woestijnen gecomen, om voort te gaen na het lant dat haer beloeft was, ende de Heere God heeft haer ^* wetten ende zeden gegeuen, door Mosen haren Leytsman, als dat si daer na wandelen souden, maer si en zijn in zijn wetten niet gebleuen, waerom dat God toornich wert, ende ^† swoer in zijnder gramschap dat si tot zijnder rusten niet comen en souden, ouer welcken swoer hy, dan ouer den ongeloouigen? ende wy sien dat si daer niet in gecomen en zijn, ende dat om haers ongeloofs wille. Ende nv dit dus geschiet zijnde, so heeft de Heere door den Propheet gesproken ende geseyt: ^‡ Siet, de dagen sullen comen (seyt de Heere) dat ic ouer dat huys Israel ende ouer dat huys Juda een nieu Testament volbrengen sal, niet na het Testament dat ic met haren vaderen gemaect hebbe inden daghen doen ickse met der hant nam, ende wt Egipten leyde, want sy en zijn in mijn Testament niet gebleuen. Daerom en heb ickse ooc niet meer geacht, seyt de Heere, ^* Want dat is het Testament, dat ic den huyse Israel maken sal na dien daghe (seyt de Heere) ^† Ic sal mijn Wetten in haer sinnen geuen, ende salse in hare herten schrijuen, ende ic sal haer God zijn, ende sy sullen mijn volc zijn, ende een yegelijc en sal zijnen naesten niet meer leeren, noch tot zijnen broeder seggen: Bekent den Heere, want sy sullen my allen kennen vanden minsten tot den meesten, ende ic sal haerder ongerechticheden ende sonden genadich zijn, al haer lieder ongerechticheyt niet meer gedencken, welck Testament dat hy nv in dese ^* laetste tijden geopenbaert heeft, gegeuen door zij// ⁺nen Sone Jesum Christum onsen Heere, welcke den rechten Moses is, die ons by der hant genomen heeft, ende wt Egipten geleyt heeft, daer in wy alle saten, ende dienden den helschen Coninc Pharao, ^† onder den welcken wy geuangen lagen door de sonden, van welcken banden ende slauernije wy verlost zijn, door ^‡ Christum, die ons door zijnen doot ende wtstorten van zijnen bloede verlost, versoent ende beurijt heeft voor den Helschen Coninc Pharao, den welcken hy te niete gedaen ende versmoort heeft in zijnen bloede, met het welcke hy dat oude Testament veruult heeft, want het moeste al ^* veruult worden, wat inde Wet ende Propheten gheschreuen stont. So is dan de veruullinge geschiet, ende dat ^† nieuwe beuesticht met zijnen bloede, het welcke hy beloeft hadde door de Propheten, als voren verhaelt, ende is ons door den Euangelio vercondicht, ende met ^† teeckenen ende wonderdaden beuesticht van hem ende zijn heylige Apostolen, de

+ Fol. 214 v^o.

† Exo.14.c.28.

† Exo.15.d.22.

* Exo.20.a.1.

† Nu.14.c.21. Psa.95.b.11. Hebr.3.b.11.

‡ Jere.31.d.31. Hebr.8.a.8.

* Heb.8.b.10.

† Heb.10.b.16.

* Hebr.1.a.2.

+ Fol. 215 r^o.

† Hebr.2.c.15.

‡ Gal.3.b.13.

* Mat.5.b.18. Luc.24.d.43.

† Heb.9.b.17.

† Hebr.2.a.4.

[p. 377]

welcke hy na zijn verrijsenisse ^* wt gesonden heeft te prediken allen volcken, wie daer geloouen souden, gedoopt wesende, die souden salich zijn, ende ^† beual haer oock te leeren onderhouden, al dat hy haer beuolen hadde. Ende nv, mijn alderliefste, wy dat volc zijn, dat ^‡ God voorsien hadde van swerelts begin, ende met ons een beter ^* Testament gemaect heeft, dan hy met Israel dede, want sy moesten dagelijcx offeren voor de sonden, daer mede sy noch niet en conden genoech doen. ^† Want Brantoffer ende Sondoffer en heeft hy niet gewilt, noch God en heeft dier ¹⁾ niet gelust, die inde Wet geoffert waren, maer doen sprac hy (te weten, Christus) Siet, O God, ic come om uwen wille te doen. Daer neemt hy dat eerste wech, om dat hy dat ander in setten soude, door // ⁺ welcken wille wy gheheylicht zijn, door de offerhande des lichaems Jesu Christi eens geschiet. Ende een yegelijc Priester was doen ingeset, dat hy alle dage Godsdienst plegen soude, ende dicwils eenderley offerhanden doen soude, hoe wel datse de sonden niet en conden af genemen, maer dese (te weten, Christus) doen hy een offerhande voor de sonden geoffert hadde, die eewelijc van weerden is, so is hy geseten aen de rechterhant Gods, ende wacht dat zijne ^‡ vianden tot een bancke zijnder voeten geset worden, want met een offerhande heeft hy inder eewicheyt voleynt die geheylicht worden, want dat getuycht de heylige Geest ooc, want na dat hy geseyt hadde (gelijck daer geschreuen staet) ^* Dit is het Testament, dat ick met haer maken sal na dien dage, seyt de Heere: Ick sal mijn wet in haren sin geuen, ende in haer herten wil ickse scrijuen, ende haer sonden ende ongerechticheden en sal ic niet meer gedencken: Maer waer sulcke vergeuinge is, daer en is geen offerhande meer voor de sonden, als Paulus scrijft.

Nv mijn lieue ende beminde Huysurouwe, hebben wy dan eenen ^† vrijen ende sekeren toeganck int Heylighe door het bloet Jesu, den welcken hy ons bereydt heeft tot eenen leuenden ende nieuwen wech, door den Voorhanck, dat is, door zijn vleesch, ende hebben wy eenen ouersten Priester ouer dat huys Gods, dwelc is de Ghemeynte, de ^* welcke hy door zijn bloet ghereynicht heeft, als dat sy heylich soude zijn sonder rimpel ofte vlecke, aen het welcke ghi een lit zijt, want ^† sy is het lichaem Christi, ende wy de leden des seluen Lichaems, ende Christus het ^‡ Hooft ende Priester vanden huyse Gods, als verhaelt is. So mijn Alderliefste, wil daer neerstich by blijuen, ende altijts ^* toe// ⁺gaen met warachtiger herten in een volcomen ghelooue, in onser herten ^† besprengt vander quader conscientie, ende onse lichaem wasschen met ^‡ suy-

* Mar.16.b.15. Acto.1.a.8.

† Mat.28.c.19.

‡ Eph.1.a.4.

* Heb.7.c.21.

† Ps.40.b.7. Heb.10.a.5.

1) God heeft daarvan, van de brandoffers en zondoffers, niet gelust.

+ Fol. 215 v^o.

‡ Psa.110.a.2. Acto.2.c.22.

* Jere.31.d.31. Heb.10.d.16.

† Heb.10.b.19.

* Eph.5.c.26.

† Eph.5.c.30. Eph.1.c.22.

‡ Collo.1.b.18.

* Heb.10.c.22.

+ Fol. 216 r^o.

† Exo.24.a.8.

‡ Eze.36.c.25.

[p. 378]

uere wateren, te weten, alle onreynicheyt der herten ende des vleeschs aflegghen, ende doen alle gherechticheyt ende heylicheyt, ende wilt vast houden de belijdinghe der hopen onwanckelijck, want hy is ghetrouwe diese beloeft heeft, ende wilt doch v seluen altijts waernemen, dat bidde ick v mijn alderliefste, tot verweckinge der liefden ende der goeder wercken, Want ghy een kint des nieuwen Testaments zijt, schrijue ick v dit tot een Testament, na uwer begheerten aen my. So is nv mijn begheerte aen v mijn lieue Schaep, dat ghy zijt, van menschen veracht, maer van Godt wtuercoren ende tot zijnen Testamente geroepen, want hy ons het Testament achter ghelaten heeft, op dat wy zijnen ^* doot daer door ghedencken souden, te weten, de brekinghe des Broots, daer door bewijsende, dat hy voor ons gebroken is geweest aender ^† galghen des Cruyces, ende dat wy daer door oock gedachtich souden wesen, als dat wy door hem ^* verlost zijn wt de hant onser vianden, ende dit heeft hy ons na gelaten tot een ewich Testament, te onderhouden, gelijck den kinderen Israels beuoolen was, het ^† Paeschlam te eten, iaerlijcx te onderhouden tot een ghedachtenisse, als dat sy doen verlost waren vanden Coninck Pharao, ⁺ ende dat was al een Figuere ende schaduwe, van het welcke wy nv het ware wesen hebben, ende in de rechte onderhoudinge onser verlossinge, door het rechte ^‡ paeschlam Christus, ende ghemeynschap, daer in staet ghy ymmers begrepen, want het niet lange geleden en is, dat wijt onder den an// ⁺deren bewesen, door het breken des broots ende het drincken des wijns, als dat ghy des nieuwen Testaments deelachtich zijt, ende alle de heerlijcke beloften, die den kinderen des nieuwen Testaments toegheseyt zijn. Soo is dat nv mijn bede, dat ghy v daer trouwelijcken in hout ^* tot den eynde, op dat ghy alle de beloften beeruen muecht, want ^† de verwinnende salt al besitten. Want ^‡ wie verwint, die sal met mi op mijnen stoel sitten ^* Wie verwint die sal met witte cleederen gecleet worden, wie verwint, die sal ic inden Hemel belijden voor mijnen Vader, ende zijnen naem int boec des leuens schrijuen, Ende meer ander schoone beloften, so ghy wel weet dat alle verwinners toegheseyt is.

Aldus mijn alderliefste, siet dat ghy ^† getrouwe blijft, want ghy zijt wech ¹⁾ inder Woestijnen, waer ghy noch beproeft moet wesen, gelijck ^‡ Israel inder Woestijnen beproeft was veertich Jaer lanck, op dat God daer door openbaer maken soude, ⁺ wat sy in haer herten hadden, so weet dat si alle verghaen zijn, die daer niet volherdich en bleuen, ende en hebben de Belofte niet mueghen beeruen, ghelijck voren verhaelt is. ^* Maer nv wy een beter Testament

* 1.Cor.11.c.29.

† Mat.27.c.26.

* Luc.1.f.69.

† Exo.12.a.2.

+ Exo.14.c.28.

‡ Joan.1.c.29. 1.Cor.5.a.6.

+ Fol. 216 v^o.

* Mat.24.c.13.

† Apo.21.b.7.

‡ Apo.3.c.21.

* Apo.3.a.5.

† Apo.20.b.10.

1) Zoo alle uitgaven. In en na het Groot Offerboek van 1615 steeds: ‘noch’.

‡ Exo.17.a.2.

+ Deu.13.a.3.

* Hebr.8.a.6.

[p. 379]

hebben, dat eewich van weerden is, ende niet als Israel, ^† een Wet in steenen tafelen gheschreuen, maer inde Tafelen onser herten. Alsoo mijn alderliefste, nv wy een beter Testament hebben, soo wilt beter daer in wandelen, ende int gelooue vast blijuen, ende dat openbaer laten worden door de vruchten des geloofs, ende de Wet die nv in uwer herten geschreuen is, door den Gheest Godts, laet die wt v gelesen worden, ende dat doort volbrengen der ^* wercken des Geests, ende dat ghy so eenen Brief Christi wesen muecht, die by al// ⁺le gelesen mach worden, dien ghy openbaer zijt, als Paulus getuycht van die van Corinthen: Als dat sy eenen Brief Christi waren, door haren dienst daer toe bereyt, niet met inct gheschreuen, maer met den Gheest des leuendighen Gods, niet in steenen Tafelen, mer in vleeschelijcke Tafelen, in haerder herten, want Christus seyt ooc: ^‡ Laet v licht bernen voor de menschen, op dat sy uwe goede wercken sien moegen, ende uwen Vader prijsen. Want so wy nv een nieu Testament hebben, gegeuen door Christum, die onse Leytsman is ende Wetgeuer, ^* zijn geboden moeten wy houden, ^† hem moeten wy na volghen (gelijck als ick v wel gheschreuen hebbe inde ander twee brieuen) zijn beelde moeten wy wt drucken, gelijck des Vaders Beelde door hem wtgedrucket is, gelijck hy tot Philippo seyde: ^‡ Philippe, wie my siet, die siet mijnen Vader, hoe segt ghy dan: Toont ons den Vader? En gelooft ghy niet, dat ick inden Vader, ende de Vader in my is? De woorden die ick tot v spreke, die en spreke ick niet, maer die Vader die in my is, want die doet de wercken.

Nv mijn alderliefste, nv ghy door Gods ghenade ghehoort hebt het Euangelium, ^* dwelck ghepredickt is in alle die Werelt, ende ghelooft aen het selue, ende het selue ghehoorsaem gheweest hebt, ende noch zijt (so ick verhope door des Heeren ghenade) ^† Christum aenghedaen hebt, soo laet hem nv door v wt wesen ghedruckt, ghelijck des Vaders beelde door Christum wt ghedruckt is, door ^‡ woorden ende wonder wercken, also ghy nv oock altijts hem wt druct door een reyne Christelijcke wandelinghe, ende also Christum recht nae volget, want hy den rechten Moses is, die ons voorge// ⁺ghaen is, volcht hem vromelijck na, wat v ontmoet in dese woestijne, ^† tsy druck ofte ongemack, lijden ofte veruolginghe, hebt goeden moet, Christus is voor ¹⁾, volcht hem vrijmoedich na, want den ^† knecht en mach niet beter dan zijn Heere wesen, noch den Discipel bouen zijnen meester, noch die vrouwe bouen haren man, noch het ioncwijf bouen haer vrouwe: Maer het sal den knecht ghenoech zijn dat hy is ghelijck zijn Heere, den Discipel

† 2.Cor.3.a.3.

* Gal.5.c.22.

+ Fol. 217 r^o.

‡ Mat.5.b.16.

* Mat.19.c.17.

† Joan.12.c.26.

‡ Joan.14.a.10.

* Rom.10.c.18. 1.Tim.3.b.15.

† Gala.3.c.27.

‡ Luc.24.b.18.

+ Fol. 217 v^o.

† 2.Cor.4.a.8. Heb.11.f.37.

1) In alle uitgaven: ‘(ons) voor’, ‘voorgegaan’. Ook, weêr bij Bernaerts, fol. 317 v^o.

† Mat.10.c.24. Luc.6.d.40.

[p. 380]

als zijn meester, de vrouwe als haren man, die maerte ¹⁾ als haer vrouwe.

Aldus lieue suster inden Heere, weset getroost, ende merct de lanckmoedicheyt ende verduldicheyt Christi aen, ^* ende alle vrome ghetuyghen, die van den beghinne tot noch toe Christum na gheuolcht hebben, ende hy en heeftse niet ^† onghetroost ghelaten, noch ons, die hier om het selue ghetuygenisse sitten, niet onghetroost en laet, ^* maer wonderlijcken troost ende sterct, door die cracht des heyligen Geestes, dies moet hem eewelijck lof gheschien.

Aldus hebt goeden moet, ^‡ hout vaste aen met bidden ende smeecken, ende bewijst alsoo, dat ghy een kint des nieuwen Testaments zijt, dat die Wet des Heeren in uwe ^* herte gheschreuen is, ende alsoo ghelesen wort: Waer toe v stercke die bermhertighe Vader, door zijnen Soone, ende die cracht zijns heylighen Gheests. Hier mede wil ic v mijn lieue Huysurouwe den Heere beuelen (want ick niet meer Pappier en hadde) ^* ende het woort zijnder genaden. Gescreuen wt mijnder banden des maendaechs. By my Gielis Bernaerts uwen lieuen Man. //

§ ^{+ *} Hier volghet noch eennen Brief, de welcke Gielis Bernaerts, gheschreuen heeft aan zijn Huysurou.

^* GEnade ende vrede van God den Vader, die ons geschiet is ^‡ door Jesum Christum zijnen eenigen ghebooren Soone onsen Heere, den seluen wil v troosten in al uwen druck, door die cracht zijns Heylighen Gheestes, welcken Gheest een Trooster alder bedruckter is, den welcken ons vanden Vader door Jesum Christum zijnen Soone ghesonden is tot een ^‡ Leermeyster alder gheloouigher, ende een Trooster alder bedructer, die daer in ^* godlicke droefheyt zijn welcke droefheyt tot salicheyt werct. Desen seluighen eenigen, onghedeelden, onueranderlijcken, eewigen, almachti-

1) Zoo alle uitgaven. Maerte of marte is eene uitdrukking voor ‘dienstmaagd’, die in de 17^de eeuw in onbruik is gekomen. Van Braght, hij het eerst, zet dan ook hier ‘dienstmaegt’ in plaats daarvan.

* Jaco.5.b.10.

† Esa.49.b.15.

* 2.Cor.1.a.5.

‡ 1.Tes.5.b.17.

* Heb.8.b.10.

* Act.20.d.32.

+ Fol. 218 r^o.

* [n^o. 2.]

* Col.1.a.3.

‡ Joa.1.b.17.

‡ Esa.30.d.20.

* 2.Cor.7.a.9.

[p. 381]

ghen, stercken Godt, in drie namen wt gesproocken, te weten: ^† Vader, Soone, Heylighe Gheest, int wesen ¹⁾, ende als Joannes in den eersten brief int vijfde staet: ^* Drie zijnder die daer ghetuygenis gheuen in den Hemel: De Vader, dat Woort ende den heyligen Geest: Ende dese drie zijn een, Dese wil uwen trooster wesen totten eynde toe, dat bidde ic hem wt den gront mijns herten, door zijnen lieuen Sone Jesum Christum, onsen Heere, Amen.

§ Nae alle hertelijcke ende Vriendelijcke groetenisse aen v gescreuen, mijn alderliefste ende beminde huysurou ende suster inden Heere, die ick ^* lief hebbe als mijn eyghen siele, na den gheest ende vleysch, want ghy ^* vleysch van mijnen vleysche zijt, ende ick met v, soo en can ick niet laten (als ick aenmercke v droefheyt) noch versuymen v al// ⁺tijt te trosten met mijn scrijuen, so lange als ic tijt hebbe. Ende weet mijn alderliefste, hoe dat my het afscheyden van v ooc wel swaer valt, mer ic trooste mi met des Heeren woort als dat hy geseyt heeft, ^† dattet al gehaet ende gelaten moet zijn: Vader, moeder, wijf, kinderen, ende die zijn cruyce niet daghelijcx op en neemt, dat die zijn discipel niet zijn en mach: Ende als ick oock aenmercke, dat die vereenighinghe des vleesch niet eewich staen en mach, die wy metten anderen gemaect hadden, ⁺ ende nv het afscheyden nae des Heeren wille aldus geschiet, so gae ick mijnen wille daer in te buyten ²⁾, ende stelle my inden wille des Heeren, also ghy ooc mijn Alderliefste, dat bidde ick v, geeft v seluen den Heere ouer, want hy is v leuen ende v steruen, als Rom. 14. ⁺ staet. Leuen wy, soo leuen wy den Heere, steruen wy, soo steruen wy den Heere, want wy zijn des Heeren: Ende als ick aenmercke, mijn alderliefste, de eenicheyt daer wy noch in staen, te weten, ⁺ in dat gheestelijcke lichaem Christi, want wy te samen door eenen Gheest tot een Lichaem ghedoopt zijn, dan verblijde ick my, dat ghy in die ghemeynschap oock met my staet, ende deelachtich zijt geworden der ^* Godtlijcker natueren: ^† Jae rancken aenden wijnstock, twelck is Christus: ^‡ Schapen vanden rechten Herder: ^* Kinderen der beloften, gebooren vander vrijer ³⁾: Erfachtich int rijcke Gods, met Christus int Rijcke zijns Vaders, want wy door hem wt Godt ^‡ gebooren zijn, door dat onuerganckelicke saet, door ^‡ twoort der waerheyt, dwelck hy is: want hy is dat Woordt des Vaders, ende het

† Mat.28.c.19.

1) Heeft hier in 't origineel gestaan: ‘één in 't wezen’? Alle uitgaven hebben 't echter zonder ‘één’; ook Van Braght. Zie de aanteekeningen op fol. 137 r^o en 142 v^o.

* 1.Joa.5.a.7.

* Ephe.5.c.28.

* Gen.2.c.24. Ephe.5.c.31.

+ Fol. 218 v^o.

† Luc.14.d.25.

+ Mat.6.b.18.

2) Ik verloochen mij, geef mijn wil prijs.

+ Rom.14.a.8.

+ 1.Co.12.b.13.

* 2.Pet.1.a.4.

† Joa.15.a.2.

‡ Joa.10.a.11.

* Gal.4.c.23.

3) In alle uitgaven. ‘Kinderen van de vrije’ heeten in den hier bedoelden tekst, Gal. 4:23, de Christenen = geloovigen; de Joden ‘kinderen der dienstbare’.

‡ 1.Pet.1.c.23.

‡ Jaco.1.b.18.

[p. 382]

^‡ Woordt is vleysch geworden, door welcke Woordt ende Geest wy tot deser gemeynschap ghecomen zijn, ende ^* vleysch van zij// ⁺nen vleysche geworden zijn, ende been van zijnen beene, ende leden van zijn lichaem zijn, te weten van zijnder Ghemeynten ^‡ vande welcke hy het Hooft is, Ende als ick dit in sie, dat ghy met my hier in staet, soo verblijde ick my, alsoo ghy oock mijn alderliefste, dat bidde ick v, want dese eenicheyt sal eewich staende blijuen, so wy hem getrouwe blijuen, met dien wy hier in vereenicht staen, ende niet en boeleeren, ende soo sullen wy hier na tsamen ghenieten alle die Heerlijcke goeden met hem in zijns ^† Vaders rijcke: Maer weet mijn lieue schaep (dat ghy zijt) hoe dat ^‡ Christus, doen hy die heerlijcheyt zijns Vaders verlaten hadde, ende op der aerden quam, dat hijt wederom door veel ^* drucx ende lijdens heeft moeten innemen, ende hy ^† die het Hooft is, ende wy de leden, is hy also voor ¹⁾, de leden moeten volgen, ende daer en is mer eenen ^† wech, ende een duere, alsoo die leden moeten volgen door den seluen, het lichaem en mach niet gedeelt inden huyse gaen: Alsoo mijn Alderliefste, willen wy die leden zijn met het hooft, te weten, met Christo int huys zijns Vaders comen, ende die heerlicke goeden ghenieten, wy moeten den seluen wech in, ende ghenieten al dat ons ontmoeten mach, ^† want willen wy mede heerschappye hebben, wy moeten mede lijden: ^* Sijn wy dan kinderen, so zijn wy oock erfgenamen, te weten: Gods erfghenamen ende mede erfghenamen Christi, ist dat wy anders met hem lijden, op dat wi oock met hem totter heerlijckheyt verheuen moeghen worden: want ick houde, dattet lijden van deser tijt niet te gelijcken en is by die heerlicheyt die aen ons geopenbaert sal worden. Ende Christus seyt ooc: ^‡ Voorwaer, voorwaer segghe ick v, ghy sult weenen ende huylen, // ⁺ ende die werelt sal haer verblijden, maer ghy sult trueren ende droeuich zijn, nochtans sal v droefheyt in blijschap verandert worden. ^* Want wanneer een vrouwe baert, so heeft sy droefheyt, om dat haer vre ghecomen is, maer als sy dat kint gebaert heeft, so en gedenct sy niet meer op den ancxt, om der blijschappen wille, datter een mensche ter werelt geboren is. Aldus mijn alderliefste, neemt hier aen de woorden Christi een exempel, als dattet met ons soo wesen moet, tot dat wy Christum gebaert hebben.

Aldus mijn alderliefste, merckt de schrift wel aen, hoe dat sy altijt spreect van druck ende lijden in desen tegenwoordigen tijt, ende daer staet altijt troost by, gelijc als hy seyt: ^† Salich zijt ghy die bedroeft zijt, want ghi sult vertroost worden. Ende we-

‡ Joa.1.b.14.

* Ephe.5.c.30.

+ Fol. 219 r^o.

‡ Col.1.b.18.

† Mt.13.e.43.

‡ Phil.2.a.6.

* Luc.24.c.25.

† Eph.5.c.23.

1) Zie de aanteekening op fol. 217 v^o.

† Joa.14.a.6.

† 2.Tim.2.b.12.

* Ro.8.b.17.

‡ Joa.16.b.20.

+ Fol. 219 v^o.

* Esa.26.c.17.

† Mat.5.a.4.

[p. 383]

derom: ^* In de werelt sult ghy druck hebben, maer en vreest niet, ick hebbe de werelt verwonnen. Wederom seyt hy: ^† En vreest niet, ic en sal u geen weesen laten. Ende gelijc als hy oock door den Propheet Esaias seyt: ^‡ Mach een moeder haer kint vergeten? ia al waert dat zijt dede, so dat sy den soon haers buycx vergate, so en sal ick v niet vergheten. ^† Aldus mijn alderliefste, weest doch ghetroost met dese woorden, ende met alle die heerlijcke goeden, die ghy ^‡ deelachtich zijt geworden door tgelooue, ende voor dat ghy nv weent in desen tijt, het welcke v niet en behoort te ^* verwonderen, want ghy ymmers wel weet, dat ons hier in desen tijt anders niet toegeseyt en is dan druck, lijden, veruolginge ende weeninge, maer daer staet: ^* Salich zijt ghy die hier weent, want ghy sult noch lacchen, Wee v ghy die hier lacht, want ghy sult weenen. Aldus ist beter hier te weenen, dan hier nae, want den ^† tijt die toecomende is, die sal ee// ⁺wich dueren, ende dat nv voorhanden is, dat moet haest vergaen. Aldus mijn alderliefste, ^* werpt uwe sorge opten Heere, want hy sorcht voor v, ende weest ^‡ gesterct met alder cracht, nae zijnder heerlijcker macht, in alder lijdtsaemheyt ende lancmoedicheyt met vruechden, ende segt altijt danc den Vader, die ons weerdich gemaect heeft totter erffenisse der heylighen int licht, den welcken ons verlost heeft van der macht der duysternissen, door zijnen beminden sone Jesum Christum onsen Heere, den welcken sy lof, prijs ende eere, van nv tot inder eewicheyt, Amen.

Hier mede wil ick v mijn Alderliefste huysurouwe van my uwen getrouwen man ^* den Heere beuolen hebben, ende den woorden zijnder genaden, Amen. Die Heere stercke ende becrachtighe v door zijnen Gheest, op dat ghy ^* behouden muecht, dat ghi hebt tot den eynde toe, ende soo die Croone des Leuens ontfanghen, ende verwacht met lijdtsaemheyt den tijt uwer verlossinghe. ^* De vrede des Heeren sy met v, ende met alle den ghenen die den Heere vreesen ende liefhebben, ende zijne gheboden houden. AMEN.

§ ^*Noch eenen Brief van Gielis Bernaerts, aen zijn Huysurouwe.

DIe ghenade ende vrede van God den Vader, ⁺ ende die ver-

* Joa.16.d.33.

† Joa.14.b.18.

‡ Esa.49.b.15.

† 1.Tes.4.b.18.

‡ 2.Pet.1.a.4.

* 1.Pet.4.b.12.

* Luce.6.c.22.

† 2.Co.4.b.17.

+ Fol. 220 r^o.

* 1.Pet.4.a.7.

‡ Coll.1.b.11.

* Act.20.d.32.

* Apo.2.c.25.

* Joa.14.c.28. Phil.4.a.7.

* [n^o. 3.]

+ Col.1.a.3.

[p. 384]

dienste ons Heeren Jesu Christi, ende die ghemeynschap des heyligen Geests, ^† door welcken Gheest wy tsamen // ⁺ tot een lichaem gedoopt zijn, van het welcke Christus het hooft is, ^† ende wy de leden onder malcanderen, vleysch van zijnen vleysche, ende been van zijnen beene, ende hi is zijns lichaems Salichmaker, ende geen ^‡ poorten der hellen en mogent verweldigen nochte tegen staen, soo wy vast inder ^* liefden onder malcanderen geknocht blijuen, ende ons niet en laten verleyden, maer vast houden het gelooue in Christo Jesu, ^† ende der genaden niet versuymelijck wesen, die ons van God geschiet is door Christum Jesum zijnen eenigen gebooren sone onsen Heere, den welcken si ^‡ lof, prijs, eere ende dancksegginge van nv tot in der eewicheyt, Amen.

§ Na alle hertelijcke groetenisse geschreuen aen v mijn beminde huysurouwe ende Suster in den Heere, den welcken ick nv ontrooft ben door die banden, daer ic in sittende ben, om het getuychenisse ons Heeren Jesu Christi, ende het gelooue in God, het welcke ick hoepe met mijnen bloede ende doot te besegelen, ende also inde ^* ruste te gaen by allen Heyligen Godts onder den ^† Altaer, welcke Altaer is Christus, ende also alle mijne mede broederen ende susteren verbeyden, waer wy dan tsamen vergaderen sullen, ende blijuen van eewicheyt tot eewicheyt, ende alsoo in vruechden zijn eewelijc, waer van geen scheyden meer en sal gehoort wesen, maer wy sullen in der eewicheyt met God ende den Lamme ende alle heyligen regneren, ^† daer en sal geen suchten noch weenen meer gehoort zijn, maer alle tranen sullen dan van onsen oogen gewasschen worden, onsen ^* druc sal in vruechde ende blijschap verandert worden, ons weenen in lacchen, ons scheyden in een eewich vergaderen, daer niet dan vruecht ende blijschap zijn en sal: Want noyt ^* oogen en hebbent ge// ⁺sien ende noyt ooren en hebbent gehoort, noch het en is noyt in smenschen herte gecomen, dat God bereyt heeft voor zijn wtuercooren, maer ^† God heuet ons geopenbaert door zijnen geest, Daerom laet ons goeden moet hebben, ende verduldich inden druc wesen, want ¹⁾ wetende dat wy door veel ^* drucx ende veel lijdens moeten ingaen int rijcke der hemelen, ende laet ons altijt ^‡ gestadich wesen inden gebede, ende vast aen houden met ^* bidden ende smeeken in den geest, dat hi ons altijt troosten, stercken, ende becrachtigen wil, op dat wy altijt volherdich moghen wesen, in alle den druc ende lijden, dat ons soude mogen ontmoeten, in welcke lijden hy ons niet ongetroost en sal laten, ^* want gelijck het lijden Christi veel ouer ons coemt, also coemt ons veel troost door Christum. Nv

† 1.Co.12.b.13.

+ Fol. 220 v^o.

† Ephe.5.c.23.

‡ Mat.16.c.18.

* Eph.4.b.16.

† Heb.12.c.15.

‡ Apoc.5.b.13.

* Apo.14.b.13.

† Apo.6.a.9.

† Apo.21.a.4.

* Joa.16.c.20.

* 1.Cor.2.a.9.

+ Fol. 221 r^o.

† 1.Cor.2.b.10.

1) In alle uitgaven. ‘Want’ zou bij overbrenging in ons taalgebruik wegvallen.

* Act.14.d.22.

‡ 1.Tes.5.b.17. Rom.12.b.12.

* Eph.6.c.18.

* 2.Cor.1.a.5.

[p. 385]

mijn alderliefste, wy moegen wel getroost wesen, ende goeden moet hebben, ende vrolijck inder hope wesen, dat wy sulcke heerlijcke beloften vercregen hebben, ende sulc een ongehoopte salicheyt verwachten: ^* Want wy die voortijts verre waren, zijn nv na by gecomen, ia wy die voortijts gasten ende vreemdelingen waren, zijn nv borgers geworden metten huysgenooten Gods, getimmert op den gront der Apostolen ende Propheten, daer Jesus den hoecsteen af is, ende zijn also tsamen op getimmert tot eenen heyligen Tempel, gelijck als Petrus seyt: ^* Ghy als de leuende steenen, timmert v op tot een gheestelijck huys, om te offeren geestelijcke offerhanden door Jesum Christum, die Gode aenghenaem zijn, ^* want hy ons bemint heeft, ende heeft ons gewasschen van onsen sonden in zijnen bloede, ende heeft ons tot Coningen ende Priesteren ghemaeckt Gode ende zijnen Vader, gelijck als Petrus ooc schrijft in zijnen eer// ⁺sten Brief int tweede Capittel: ^* Maer ghy zijt dat wtuercoren geslachte, dat Conincklijcke Priesterschap, dat heylich volc, dat volck des eygendoms, op dat ghy sout vercondighen de duechden van den genen, die v gheroepen heeft wt der duysternisse tot zijnen onuerghanckelijcken lichte, ^* ghy die in voorleden tijden gheen Volck en waert, maer nv Godts volck zijt, ende zijt geweest, ouer die welcke dat God hem niet en ontfermde, maer nv heeft hy uwer ontfermt, want dit moeten wy weten, dat wy ^* sonder Godt inde werelt gheweest hebben, doen wy dienden de wellusten ons vleys, ende wandelden nae den loop deser werelt, ende waren haer vrient, ia dat meer is, van haer ghepresen, maer (ocharme) van Godt veracht, want ghelijck als Jacobus seyt: ^* Wie sWerelts vrient wil wesen, die sal Godts viant zijn, ende doen waren wy van de ghene die God niet en ontfermde, want ghelijck als Christus seyt: ^* Ghy en moecht gheen twee Heeren te passe ¹⁾ dienen, den eenen moet ghy haten, ende den anderen beminnen. Ende als wy ons ^† afscheyt maecken metter werelt, ende ons eyghen leuen versaken, ^† niet meer na den wille ons vleysch te leuen, maer nae den wille Gods leuen, soo wil hy onser dan ontfermen, ende ons ^* keeren vander lueghen totter waerheyt, vander duysternisse totten lichte, van den Afgoden dienst tot den Leuendighen Gods dienst, ende dan, wy ^* die geen volck en waren, werden Gods volck, ende moeghen dan vercondighen alle die duechden ende Heerlijcke weldaden, die de Heere ons bewesen heeft, ende tot zijne kinderen aenghenomen heeft, want tot sulcken volck ist, dat die Apostel Petrus geschre// ⁺uen heeft, die daer alsoo omme gekeert waren, ende verandert in een nieu wesen des leuens: Ghy

* Eph.2.b.12.

* 1.Pet.2.a.5.

* Apoc.1.a.6.

+ Fol. 221 v^o.

* 1.Pet.2.a.9.

* Ozee.2.a.1.

* Eph.2.b.11.

* Jaco.4.a.4.

* Mat.6.c.14.

1) Te zamen, bijeengevoegd.

† Apo.18.a.4.

† 1.Pet.4.a.2.

* Eph.4.c.25.

* 1.Pet.2.b.10.

+ Fol. 222 r^o.

[p. 386]

zijt dat wtuercooren geslachte, &c. Ende merct mijn beminde, hoe dat hy int beghintsel zijnen Brief beghint, als tot een volck, ^* die alomme verstroyt waren om het ghelooue in Christo Jesu, soo en macht ons nv oock niet verwonderen, al ist dat wy oock ^‡ veriaecht, verstroyt, gheuanghen ende ghedoot worden, want soo ghy hoort ende lesen moecht, ^† het heeft soo van den beginne gheweest, ende sal totten eynde soo blijuen, want die duysternisse en vermach ¹⁾ het licht niet.

Nv mijn Alderliefste, laet ons niet vreesen, ^* Godt is onsen Leytsman, ende is ^‡ God met ons, wie is teghen ons? Die oock zijnen eenighen Sone niet ghespaert en heeft, maer heeft hem voor ons allen ghegheuen, hoe en soude hi ons niet alle dinck met hem ghegheuen hebben, Godt ist die rechtueerdich maect, wie wil verdoemen, want Christus ist die gestoruen is, ia veel meer die op verweckt is, ende ter rechterhandt Godts is, ende voor ons bidt. Na dien wy sulcx weten, iae dat meer is, dat hy ons bewaert als den ^* appel zijnder ooghen, ende heeft geseyt: Ick en ^‡ sal v niet verlaten noch versuymen, sodat wy deruen segghen: ^† Die Heere is mijn Hulper, ick en sal niet vreesen wat my die mensche doen sal, ende ghelijck hy ons oock vermaent heeft, ^* dat wy haer niet vresen en souden, diet lichaem moeghen dooden, want sy daer nae gheen macht meer en hebben, maer laet ons hem vreesen, die macht heeft siele ende lijf in die helle te werpen. Ghelijck als hy oock door den Propheet seyt: ^* Wie zijt ghy dat ghy v voor de menschen veruaert, ofte voor der // ⁺ menschen kinderen, die doch als hoy vergaen moeten.

Aldus mijn alderliefste, en wilt niet vresen voor tghene dat v noch soude moeghen ontmoeten, noch en wilt niet onghetroost blijuen, maer weest ghetroost buyten banden, ende weest ^* verduldich in den druck, ghelijck ick door des Heeren hulpe in mijnen banden ben, ende laet ons vast int ghelooue ende inder liefden blijuen, ende metten heylighen Paulo segghen: ^‡ Wie mach ons scheyden van die liefde Godts? druck, noch ancxt, noch honger, noch perijckel, oft Sweert, want gelijck als geschreuen staet: ^* Om uwen wille worden wy alle den dach gedoodt, want wy zijn gereeckent als schapen die totter doot geschict zijn, maer in alle dese verwinnen wy veer om zijnen wille, die ons lief gehadt heeft. Aldus mijn alderliefste, hebt goeden moet, ende weest getroost ende lijdtsaem in alle uwen druck, ende staet vast int ghelooue, ^* volherdich totten eynde, op dat, gelijc wy nv door veel drucx

* 1.Pet.1.a.1.

‡ Mat.10.b.17.

† Mat.5.a.12. 2.Co.6.b.14. Joa.3.c.20.

1) Iemand vermogen = iemand mogen lijden, kunnen uitstaan.

* 4.Es.16.g.76.

‡ Ro.8.d.31.

* Sach.2.a.8.

‡ Heb.13.a.5.

† Ps.118.a.6.

* Mat.10.c.28.

* Esa.51.b.12.

+ Fol. 222 v^o.

* Rom.12.b.12.

‡ Rom.8.d.35.

* Psa.44.e.23. 2.Cor.4.b.11.

* Mat.24.b.13.

[p. 387]

ende lijdens van den anderen ghescheyden zijn ¹⁾, inden ^† dach der verrijsenisse malcander mogen ontmoeten, ende also eewelijck metten anderen in vruechde zijn, ende metten Heere ende alle Heylighen ende alle Engelen Godts regneren van eewicheyt tot eewicheyt, Amen. Hier toe stercke v ende my, met alle die den Heere lief hebben ende zijn gheboden houden, die almachtige Godt ende Vader ons Heeren Jesu Christi, door die cracht zijns Heylighen Gheestes, Amen, ^* Hier mede blijft den Heere beuolen, ende het Woort zijnder ghenaden, Amen. De vrede des Heeren sy met v. //

§ ^{+ *} Hier volget noch eenen brief, de welcke Gielis Bernaerts geschreuen heeft aen de broeders ende susters, na dat hy verwesen was.

GEnade ende vrede van God onsen hemelschen Vader, ⁺ ende zijnen Sone Jesu Christo onsen Heere, ^* die hem seluen ouerghegheuen heeft voor onse sonden, op dat hy ons verlossen soude van dese tegenwoordige erge werelt nae den wille Gods zijns Vaders, hem sy ^* lof, prijs, eere ende dancsegginge van nv tot inder eewicheyt, Amen.

§ Nv mijn alderliefste huysurou ende suster inden Heere, ende alle lieue broeders ende susters der G. tot Gh. ²⁾. Soo heeft mijn herte noch genegen geweest (na mijn sententie, dat ick verordeelt was totter doot) een weynich aen v lieden, ende mijn beminde huysurouwe (de welcke ick v lieden nv beuele, ende den woorde Gods) te schrijuen, wt rechten genegen gemoede, ende ^* rechte ongeueynsde broederlijcke liefde, die ick totter doodt toe tot v lieden alle hebbe. So is mijn broederlijcke vermaninge ende scrijuen tot v lieden alle, als dat ghy lieden niet ^* vresen en sout voor die het lichaem mogen dooden, want si daer na geen macht meer en hebben, Ende als Petrus seyt: ^* En vreest niet voor haer dreyghen, noch en verschrict v niet, op dat ghy niet verstoordt en wort, maer heylicht Godt den Heere in uwer herten. Ende ghelijck als hy noch seyt (lieue broeders ende susters in den Heere)

1) ‘Wij’ wordt hier, anders dan onze schrijfwijze meêbrengt, niet herhaald.

† 1.Tes.4.b.17.

* Act.20.d.32.

+ Fol. 223 r^o.

* [n^o. 4.]

+ Col.1.a.3.

* Gala.1.a.4.

* Apo.5.b.13.

2) ‘Der Gemeente tot Ghent’. Hij kan wel daar gevestigd zijn geweest, en dan zeker als leeraar (zie de aanteekening op fol. 224 v^o en vooral de uitdrukking ‘dienaar’ op fol. 226 r^o): al is hij te Antwerpen gevangen genomen.

* 1.Pe.1.d.22.

* Mat.10.d.28.

* 1.Pe.3.b.14.

[p. 388]

^* En verwondert v niet, als ghy door het vyer ondersocht wort, recht oft v wat nieus geschiede, maer // ⁺ verblijt v daer in, dat ghy deelachtich zijt gheworden des lijdens Christi, op dat ghy inden dach zijnder openbaringhe ende heerlijckheyt groote vruecht ende blijschap hebben muecht, te recht heeft den Apostel ons daer in vermaent, dat wy ons ^* verblijden souden, want ick macht nv metter waerheydt scrijuen, want het is my nv al ontmoet, sonder de doodt, maer het oordeel is ouer my gegaen: Ten eersten hadde ic groote vruecht na den Gheest, als ick in banden ouer gheleuert was, hoe wel dat het ^* vleysch veel gedachten ende gepeynsen ouer quam, so was ic na den geest verblijt, dat ick daer toe van Godt wtuercooren was, ^† om voor zijnen naem te lijden. Ende ten tweeden als ick het ghelooue voor de Ouericheyt beleden hadde, ende doen seere gepijnicht was, ende ^* geuoelde dat God met my was, want hy gaf sulcken cracht, so wat lijden ende tormenten dat sy my deden, soo en creghen sy niet wt mijnen mont, dan dat tot des Heeren prijs diende, ende tot mijnder salicheyt, waer om dat sy toornich waren, ende vraechden, oft ick noch niet seggen en wilde, want (seyden sy) wy hebben macht v alle daeghe aldus te pijnighen. Ick seyde: Het lichaem is te voren ^{1) *} doeter mede dat v lieden belieft. Ende als dit al geschiet was, doen was mijn vruecht noch veel meerder, doen en conste ic des ^* Heeren lof niet wtspreecken, nochte hem niet te vollen ghedancken van zijnder genaden die hy my ghaf, dat ick ^‡ weerdich was om voor zijnen name te lijden, ende het woort met den bloede te bezeghelen, want de ^* litteyckenen die ick doen ontfinck, ende de pijne bleef in mijn leden totten laetsten dach toe, de Heere sy eewigen lof, want ickt wel verdient hadde, ghecastijt te zijn om mijn// ⁺der sonden ende misdaden wille ²⁾. Ende daer nae was ick twee reysen voor eenen Monick gheleyt, Die eerste reyse wilde hy mijn ghelooue weten, Ick seyde: Vraghet de Ouerheyt, voor de welcke ict beleden hebbe, Ende hy begonste veel te verhalen vande menschwerdinghe ende vanden doop. Ende doen hy al geseyt hadde, vraechde ick hem, of hy daer mede zijnen gront beweeren wilde, oft op sulcker wijse dat ick hem vraechde, ende

* 1.Pe.4.b.12.

+ Fol. 223 v^o.

* Mat.5.b.12.

* Gala.5.b.17.

† Acto.5.e.42.

* 2.Tim.4.b.17.

1) Deze uitdrukking, die mij niet duidelijk is, komt ook in een anderen brief voor. Zij behoort, althans volgens de mij bekende bijbeluitgaven van dien tijd, niet tot Jerem.26:14. Misschien: ‘het lichaam is voor’, ‘staat gereed’?

* Jer.26.b.14.

* Ecc.43.d.43.

‡ Act.5.e.42.

* Gala.6.b.19.

+ Fol. 224 r^o.

2) Deze wijze van het zich zelven te verklaren, waarom juist zij zoo lijden moesten, komt zelden voor. Meestal hebben de martelaars vrede daarmede op grond van andere overwegingen: Inleiding bl. 32 vgg. - Over die folteringen heeft hij, zeker om zijne vrouw te sparen, in de voorgaande brieven niet geschreven; in deze gewaagt hij alleen, tot hare bemoediging, van zijne vreugde over kerkerstraf en aanstaanden marteldood.

[p. 389]

meynde hem ter contrarie te bewijsen, mer hy en wilde mijn verantwoordinge niet hooren, ⁺ ende begonste veel lasterlijcke woorden te spreecken van Menno ende zijn boecken die hy vele ghelesen hadde, soo hy seyde, ende vant daer veel lueghens in. Ick seyde: Haeltse hier al, ende laet ons daer een weecke lanck mede handelen. Hy seyde: Ghy en zijt den Man niet, men sal met v soo veel moeyten niet hebben. Ende noch veel woorden die wy hadden van zijn leere ende gemeynte, dat te lanck waer te schrijuen, ende alsoo schiet ¹⁾ ick van hem.

Ende daer na was ic noch eens voor hem ghehaelt, doen was hy zijn tweester, Ende hy wilde veel van het Sacrament, Doopsel, ende Menschwerdinghe handelen. Ende ick seyde: Ghy en woudet my niet laten verantwoorden, doen ick laetst by v was, alsoo en begheere ick nv met v niet te spreecken, Doen en was hy niet wel te vreden, ende hy seyde, hy soude my wel doen spreken met des Marckgrauen Instrumenten, Ende vraechde, oft ic mi mijns geloofs schaemde. Ick seyde: ⁺ Ick en hebt my niet geschaemt voor die Ouericheyt te belijden, Maer met v lieden en begeere ic niet te doen te hebben. Ende wy besloten onder den anderen ²⁾ alle also te doen, ende ick sout een yegelijcken ra// ⁺den also te doen, ^† want het en vordert niet, watmen met haer handelt. Want het zijn vleyschelijcke menschen. Ende daer na wert ick ter doot veroordeelt, Ende doen wert mijn vruecht volcomen, ⁺ als dat ick sulcken vruecht hadde, dat ick die niet wt spreecken en conste, dat mijn verlossinge so na was, ende nam des Apostels woort waer, dat hy seyt: ^* Verblijt v daer in, dat ghy deelachtich zijt geworden des lijdens Christi, op dat ick in den dach zijnder Openbaringhe groote vruecht ende blijschap hebben mochte, ende dat hy voort seyt: ^* Salich zijt ghy, ist dat ghy lijdt om den name Christi, want de heerlijcheyt ende de geest Gods rust op v, maer by haer wort hy versproken ³⁾: Ende als ick hier op dochte, ende op meer ander redenen der schrift, ende als ick sach, dat druc ende lijden so haest voorbij ginck, ende dat my sulcke ^* schoone beloften ghedaen waren, ende dat ick soude ghaen in de ^‡ ruste by mijn lieue broederen ende susteren die voor zijn gegaen, ende ligghen onder den ^* Altaer, ende verbeyden al onse mede broeders ende susters, die ons oock noch volghen moeten, doen moeste alle druc van my wijcken, als ic dit metten gheest aensach. Aldus mijn lieue B. dit en schrijue ick v lieden niet wt roem, maer tot troost ende versterckinge van v lieder ghemoeden, op dat ghy lieden niet vresen

+ Jude.b.10. 2.Pet.2.b.12.

1) Scheidde.

+ Rom.1.b.6.

2) Adriaen Pan en anderen: zie de aanteekeningen op fol. 193 r^o, 193 v^o, 194 r^o, 212 v^o.

+ Fol. 224 v^o.

† Mat.7.a.6.

+ 1.Joa.1.a.4.

* 1.Pe.4.b.13.

* Mat.5.b.10.

3) Wordt hij, n.l. Christus, gehoond.

* Mat.5.b.10.

‡ Apo.14.b.13.

* Apoc.6.a.6.

[p. 390]

en sout voor die het ^* lichame moeghen dooden, want sy daer na gheen macht meer en hebben, maer op dat ghy lieden lieue broederen ende susteren altijt manlijck gemoet sout zijn, ende altijt gedencken uwe voorgangers ¹⁾, die v dat woort Gods geseyt hebben, gelijck als Paulus seyt: ^* Gedenct uwe voorgangers, die v dat woort Gods geseyt hebben, haren wtganc aensiet, volcht haer gelooue na. //

⁺ Aldus mijn alderliefste, weest altijd ^* neerstich onder den anderen, met vermanen, met lesen, met bidden, ende en ^† laet uwe vergaderinghe niet, maer vermaent malcanderen totter liefden ende goede wercken, ende weest vast in der liefde geknocht, ^* ende weest gastvry onder malcanderen, hebt ^‡ een herte ende een siele altijts onder malcanderen, op dat als ghy in banden coemt, ist dattet des Heeren wille is, dattet gemoet dan vry staen mach.

§ Hier mede wil ick v lieden den Heere beuelen ⁺ ende den woorde zijnder ghenaden, Amen. Nv Adieu, Adieu alle te samen mijn lieue broeders ende susters inden Heere.

§ Geschreuen van my, Gielis Bernaerts, aen v lieden mijn lieue broederen ende susteren in den Heere, wt den gront mijns herten, ende wt rechter liefden, Amen ²⁾.

GEbenedijt God in des hemels pleyn ⁺
Verbreyt zijn wercken goet
Gielis Bernts lach geuangen op den steyn
Tantwerpen wel ghemoet
Het was des Heeren gheest
Die hem verstercte meest

* Mat.10.d.28.

1) Was Gielis misschien leeraar? 't Schijnt uit het volgende ‘die u dat Woort enz.’ te volgen.

* Heb.13.a.7.

+ Fol. 225 r^o.

* 1.Tim.4.b.13.

† Heb.10.c.25.

* 1.Pe.4.b.9.

‡ Act.4.d.32.

+ Act.20.d.32.

2) Hier volgt in n^o. 1, 1562 - aan de drie eerste uitgaven, 1562, 1566, 1567, ontbreken nog de liederen aan het slot der brieven van iederen martelaar - op eene nieuwe bladzijde: ‘Besluyt’ als opschrift boven het nawoord, 'twelk in de hier afgedrukte uitgaaf, n^o. 4, 1570 niet achter het Offer des Heeren zelf, maar achter het daar bijgevoegde Liedboek, fol. 54 r^o, is geplaatst.

+ Tob.12.c.20.

[p. 391]

 

En gaf hem sulcken cracht

 

Dat hy des viants macht

 

Ter neder heeft gheuelt //

 

⁺ Al deedt onsacht

 

Haer torment met gewelt

 

Hy streedt door als een Helt.

 

Als hy ouer geleuert was in bant

 

Int eerst quam hem die reys

 

^† Seer grooten troost ende vruechde ter hant

 

Hoe wel nochtans het vleys

 

^* Veel ghedachten vernam

 

En ghepeynsen aenquam

 

^‡ Soo was hy noch verhuecht

 

Om Godes naem vol duecht

 

Te lijden op dat pas

 

En was veruruecht

 

Dat zijn vleysch broos als glas

 

Daer toe vercoren was.

 

Ten tweeden als hy beleden had weer

 

Tgheloof voor dOuerheyt

 

En was oock in zijn lijf ghepijnicht seer

 

En voelde met bescheyt

 

^* Godt met hem tzijn vereent

 

Die groote cracht verleent

 

So wat torment oft leedt

 

Dat hem de mensch aendeedt

 

Sy creghen niet met al

 

Van hem gheseet ¹⁾

 

Dan twas tot Gods lof al

 

En zijn salich gheual.

 

Sy ontsteken zijnde met gramschap dus

 

Hebben sy hem gheuraecht

 

Ofte hy niet seggen en wilde sus

 

En spraecken heel onsaecht

 

Tvermoghen hebben wy

 

V te pijnighen vry

 

Alle daech alst ons lust

 

Hy sprack tot haer gherust

 

^† Mijn vleysch te voren is ²⁾

 

Vwen moet blust

 

Doen verureuchden Gielis

+ Fol. 225 v^o.

† 2.Cor.1.a.5.

* Gala.5.c.17.

‡ Mat.5.b.12. 1.Pe.4.b.13.

* 2.Ti.4.b.17.

1) Gezeid, gezegd.

† Jere.26.c.14.

2) Zie aanteekening 1 op fol. 223 v^o.

[p. 392]

 

Noch veel meer, en bleef fris. //

 

^{+ ‡} Gods lof hy niet genoech mocht spreken wt

 

Noch te vollen met stem

 

God dancken van zijn genadich virtuyt

 

^* Dat hy weerdich was hem

 

Te lijden voor zijn naem

 

En met zijn bloet bequaem

 

Te bezeglen Gods woort

 

^† Litteyckens zijn ghespoort ¹⁾

 

De welck hy doen ontfinck

 

Tot tlaetst termijn

 

Dat selue ²⁾ hem aenhinck

 

In zijnen vleysch gherinck.

 

Des doots vonnis ontfaen, noch schreef hy een brief

 

Bewijsende int ent

 

Als dat hy wt reynder herten had lief

 

Sijn vriendekens bekent

 

Hem dreef de liefde groot

 

Om te schrijuen ter noot

 

Aen die ^* verstroyde schaer

 

O ghetrouwe Dienaer

 

Vergat oock niet zijn vrou

 

Troostende haer

 

Om hem zijnde int benou

 

Want hy had gheenen rou.

 

Duysent en vijfhondert heeftmen verbreyt

 

Neghenenvijftich mee

 

Wanneer Gielis Bernts ter doot wert geleyt

 

Tantwerpen binnen Stee

 

Hy tradt aen onuersaecht

 

Den strijt heeft hy gewaecht

 

Volbracht zijn offerhant

 

Ter eeren Gods playsant ³⁾

 

Vrienden dit is het padt

 

Nae tbeloofdt Lant

 

Siet dat ghy Gods woort vat

 

^‡ Het wijst ter rechter stadt. //

+ Fol. 226 r^o.

‡ Eccl.43.d.43.

* Act.5.e.42.

† Gal.6.b.19.

1) Sporen (van zijne folteringen) zijn (aan zijn lichaam) tot op het laatste oogenblik toe gevoeld, ondervonden. Zie aan 't eind van fol. 223 v^o.

2) Dat lijden.

* 1.Pet.1.a.1.

3) Liefelijk, wie of wat vreugde schenkt. Zie aanteekening 3 op fol. 122 v^o.

‡ Ps.119.n.105.