Het Offer des Heeren

[p. 268]

§ ⁺ Een Bekentenisse des Gheloofs van eenen genaemt Jacques, inder geuanckenis wesende, die hy daer na met zijnen doodt betuycht heeft Anno. 1559 ¹⁾.

^* ICk geloof in eenen eenigen God, den Vader almachtich, scepper des Hemels ende der aerden, gelijc als geschreuen staet, Gene.1.a.1.

+ Fol. 142 r^o.

1) Behalve hetgeen het Offer des Heeren van d'Auchy's hand bevat, zijne geloofsbelijdenis en het uitvoerige relaas van zijne verhooren, biedt Van Braght over hem nog twee artikelen: bl. 224-236 en bl. 101, 102. Beide zijn door hem afgedrukt uit de tweede uitgaaf van het Groot Offerboek, die van 1617. Het eene, aldaar bl. 231-233, bevat het bericht, hoe d'Auchy te Harlingen verraderlijk is gevangen genomen door den raadsheer Del Vaille (De la Faille: Reitsma, Honderd jaren, bl. 89). Het is voor het grootste gedeelte eene bewerking in proza van het lied uit het Liedboek achter het Offer des Heeren, fol. 50 r^o: ‘Och siet hoe droeue dingen Ick u hier vertellen sal’. Dit is bijna woord voor woord gevolgd. Het lied is van Jacques zelven. Maar dat bericht behelst bovendien op bl. 234 vg. het verhaal, hoe jammerlijk het met dien verrader is afgeloopen, waarin een paar coupletten uit dat gedicht zijn ingelascht; en de mededeeling hoe Jacques ‘niet op den richtplaetse maer bij nacht heymelijck is vermoort gheworden. Waer van noch onlancks’ - het gebeurde valt in 1559, de druk van dit bericht in 1617, maar de opteekening kan wel tien jaar ouder zijn, Doopsg. Bijdragen, 1899, bl. 99, aanteekening 1, - ‘lof-waerdighe personen gheleeft hebben, die des morghens vroech (als hy de voor nacht vermoordt was) hem ghesien hebben in syn leren’ (lederen) ‘kleederen, ende in syn bloedt versmoort ende vermoordt legghen’. Volgens het Sententieboek van het Hof van Friesland is Jacques ‘Doussy’ met Hendrik Euwesz. en Claeske Gaeled(ochte)r op 14 Maart 1559 veroordeeld om ‘mitten watere geexecuteert te worden’.
Het andere bericht, eveneens voor het eerst door de tweede uitgaaf van het Groot Offerboek, die van 1617, bl. 840-842, aan hetgeen het Offer des Heeren over d'Auchy biedt toegevoegd en daaruit in de volgende Offerboeken en in Van Braght overgegaan, is insgelijks de omzetting in proza van een lied en weder van een van Jacques zelven. Hij had dat in het Fransch gedicht: wij bezitten het nog in de vertaling van Karel Van Mander, in diens Gulden Harpe. Vele liederen daarin dagteekenen van 1605, misschien ook deze vertaling; ik heb alleen den tweeden druk van 1620 tot mijne beschikking, waarin op bl. 520 voorkomt: ‘Een Liedt van Jacques Dosie, eertyds gevanghen tot Leeuwaerden, uyt Fransoys vertaalt. Nae de wyse: Gheeft my te drincken etc.: ‘Tot Leeuwaerden op eenen dagh, Den Heer en Vrouw van Vrieslant quamen Op my die daer gevanghen lagh, enz.’. Die ‘Heer van Vriesland’ is natuurlijk de stadhouder, de graaf van Aremberg. Het is echter eigenlijk de gravin - Aremberg zelf ‘ging zyne gangen’, zegt Jacques -, die even uitvoerig als hartelijk en deelnemend den gevangene ondervraagt naar zijn geloof en hem tot herroeping zoekt te brengen. Hun gesprek maakt den inhoud van het lied en dan ook van dat bericht in het Groot Offerboek uit. Maar dit laatste leidt zijne proza-omzetting in met de woorden: ‘Het is noch geschiet op een seker tydt, die wy niet eygentlyck hebben konnen bekomen, dat een jonck-gesel, met namen Jaques Dosie tot Leeuwaerden in Vrieslandt, om de Waarheyt des H. Euangeliums, ghevangen gheweest is, van welcken gheseydt werdt, maar omtrent vyfthien jaren oudt gheweest te zyn’. Het is zeker al heel vreemd, dat Twisck en de andere bewerkers van dezen tweeden druk van het Groot Offerboek zich door de andere spelling van d'Auchy's naam zoo hebben laten misleiden en niet hebben begrepen, dat met ‘Dosie’ in het gedicht van Van Mander deze werd bedoeld. Hing dit samen met hun wensch om toch vooral te toonen, dat zij een veel grooter getal martelaars waren op het spoor gekomen dan de verzamelaars van den eersten druk, dien van 1615? Zij gewagen in hunne voorrede en op den titel van ‘een groote menichte vrome getuyghen Godts, waarmee zy dien eersten druk hebben vermeert’. Het zijn er 58. Ook in zijn Chronyk van den onderganc der Tyrannen, II, bl. 1130 a, maakt Twisck gewag van een vijftienjarig jongeling, in 1550 te Leeuwarden verbrand. Vanwaar hij dezen kende, laat zich niet gissen: misschien is het eene verwarring met Peecke Vulckes, toen aldaar geëxecuteerd, van wien Twisck niet meer wist dan van dien Dosie uit Van Mander. Dat deze in dat lied door de gravin soms met ‘kind’ wordt toegesproken en ‘soo jonck een kint’ heet, pleit niet tegen zijne identiteit met d'Auchy, die anders (Offer des Heeren, fol. 165 r^o) vrouw en gezin had en wel vermaner kon zijn. Immers ook in de verhooren noemt Lindanus hem soms naar toenmalig spraakgebruik ‘kint’ en ‘soon’, fol. 162 v^o, 170 r^o.
Behalve de genoemde bestaat er nog een lied van d'Auchy, nog vóór ‘Och siet hoe droeue dingen’ reeds in 1562 in het Nieu Liedboek gedrukt en ook in verscheidene latere bundels opgenomen. Het is een vermaanlied en begint: ‘Ghy Borgers Jerusalem aensiet’, terwijl de laatste coupletten aanvangen: ‘Vrienden, ontfangt ten besten dit liet, Wt myn gevanckenis ist geschiet, De liefde dedet my dichten’; en: ‘By my, u broeder Jacques (Hoort), Is dit ghesongen wt Gods Woort’.
Dat ik al die genoemde liederen aan d'Auchy zelven toeschrijf en het er niet voor houd dat deze daarin alleen sprekende wordt ingevoerd, grondt zich op zijn eigen schrijven, fol. 160 r^o: 't kon misschien schijnen alsof er tegenspraak bestond tusschen 'tgeen hij van zijne verhooren verhaalt en zijne liederen. Ook in deze laatsten moet hij dus uit die verhooren een en ander hebben meêgedeeld: 'tgeen inderdaad met een paar van die welke ik besprak het geval is, om er van te zwijgen dat Van Mander dat eene uit het Fransch heeft vertaald, waarin d'Auchy ook 't verslag over zijne verhooren schreef.
Dat is blijkbaar zijne moedertaal geweest. Wel onderhield hij, die ‘te Antwerpen zijne conversatie had gehad’, fol. 148 r^o, zich met den inquisiteur Lindanus nu in 't Fransch dan in 't Vlaamsch, maar dit laatste, zegt hij zelf, fol. 160 r^o, opdat andere gevangenen, die aan de deur kwamen luisteren, hem zouden kunnen verstaan. Dat verslag is door hem eerst een tijdlang nadat de verhooren hadden plaats gehad opgemaakt; hij zelf stelde ze ‘ten meestendeel op vraghe en antwoort’, fol. 144 r^o. Vandaar dat allerlei hem ‘niet wel in de memorie’ was, fol. 152 v^o; sommige ‘allegatiën’ had hij verzuimd dadelijk op te teekenen, t. a. p.
Uit zijn grondigen betoogtrant (fol. 166 v^o, 167 r^o, 164 v^o enz) blijkt, dat d'Auchy een man van deftigen stand en meer dan gewone kennis was, al moest hij in zijne ballingschap met ‘kramery’ zijn brood winnen. Als Lindanus hem verzekert: ‘ik wensch niet dat gy op mijne getuigenis wordt gevonnisd’, antwoordt hij, fol. 172 r^o: ‘ick en hebbe soo lange tijt die practijcke niet gehanteert, ende gewoont seuen oft acht Jaeren in den Raedt ick en weet wel wat dat ghelden mach’. Elders heet het: ‘ick hebbe mijn wandelinge meest ghehadt onder Priesters, Canonicken, Monicken’. Hij verstond behalve Vlaamsch en Fransch ook Duitsch, het Duitsch van de Zuricher vertaling, fol. 150 r^o, en Latijn; het trok zijne aandacht, dat Lindanus een Nieuw Testament van den parijschen uitgever Robertus Stephanus bij zich had. Lindanus vermoedt dan ook, dat hij wel vermaner of ten minste diaken zou geweest zijn, fol. 148 v^o. Misschien hangt het met die deftige afkomst samen, dat er zoo lang en blijkbaar zoo welgemeende pogingen zijn gedaan om hem weêr te doen terugkeeren tot het roomsch geloof; dat hij zooveel langer dan andere martelaars op zijne executie moest wachten. Hij zat van Sept. 1557 tot 14 Maart 1559 gevangen. Maar Lindanus behandelde zoo ook anderen, Reitsma, bl. 104: 't kan ook in verband staan met het verzet, dat de inquisiteur in Friesland vond. De belangstelling van Aremberg had zeker haar oorzaak in Jacques' persoon; evenals die van Filips II zelven, van wien 't volgens Winsemius, Hist. rerum Fris., p. 19 bekend was dat hij aan den stadhouder van Brabant Lalaing had geschreven om inlichtingen over d'Auchy uit Antwerpen in te winnen en aan het friesche Hof om op diens executie aan te dringen. Intusschen, Filips bezat een groot talent om zich te Madrid met iedere bijzonderheid in ons land, vooral met iederen ketter van wien hij had vernomen, te bemoeien. Men zie de Correspondance de Marguerite d' Autriche maar in.
Evenmin als Dr. Hoog, t. a. p. bl. 130, 131, begrijp ik, hoe Lindanus ‘niet en wiste van wat ghemeente dat (hij) was,’ fol, 165 v^o, en hem telkens kon voorhouden, fol. 157 r^o, 159 r^o, dat hij door Zwingli en Kalvijn tot zijne ketterij was verleid (niet: door Luther; sedert 1555, den augsburgschen godsdienstvrede, is niet deze, maar zijn Hervormden, Sacramentisten, Anabaptisten, de ketters), terwijl toch Jacques niet had geloochend dat hij zelf door den oudste Lenaert Bouwens was gedoopt, fol. 149 r^o, en uitdrukkelijk den kinderdoop had bestreden, fol. 159 r^o, 153 r^o en elders. Hij verraadt niets ondoopsgezinds. Hoe hij over de menschwording dacht, zie daarover de aanteekening op fol. 165 v^o; wat de vraag betreft, of de martelares Claesken zijne zuster is geweest, die op fol. 182 r^o.

* [n^o. 1.]

[p. 269]

Exod.3.a.6. 20.b.11. In den welcken Abraham, Isaac, Jacob, ende Moyses, ende alle de Propheten gelooft hebben, Heb.11.*.

Ick geloof in Jesum Christum, den eenigen Sone des Vaders,

[p. 270]

Joan.1.b.14. De welcke van den beginne by Godt was, Mich.5.a.1. Joan.1.a.1. Ende als den tijt veruult is geweest, Gal.4.a.4. Den welcken God belooft hadde. Ge.3.b.15. Esa.7.c.15. 9.b.5. 11.a.1. Is dit woort vleysch geworden, Joan.1.b.14. Ende gebooren vanden geslachte Dauid, Ro.1.a.3. 9.a.5. Van een reyne maget, ondertrout eenen man, genaemt Joseph vanden geslachte Dauid. Mat.1.c.18. Lu.1.b.22. 2.a.4. De welcke is ghebenedijt bouen alle vrouwen, Lu.1.d.38. Ic geloue dat dese warachtighe Sone Gods heeft door veel teeckenen ende wonderdaden vercondicht dat woort van zijnen Vader, Joan.15.c.24. Ende na desen is hy den doot ouer geleuert gheweest, onder Pontio Pilato gecruyst, ende begrauen. Mat.26.e.46. 27.a.1. Marc.15.a.1. Luce.23.a.1. Joan.18.19. Ic gelooue dat dese selfde Je-

[p. 271]

sus Christus voor ons geleden heeft, Esa.53.a.7.// ⁺ Ende als wy zijn vianden waren, heeft hy den doodt voor ons gheleden, Rom.5.a.8. Opdat die in hem gheloouen, niet en vergaen, maer dat eewige leuen hebben. Joan.3.b.16. Ick ghelooue dat dese onse Salichmaker op verwect is van den dooden. Mat.28.a.6. Marc.16.a.6. Luc.24.a.4. Joan.20.a.9. Ghelijck hy te voren gheseyt hadde, Mat.17.b.9. Mr.9.a.8. Lu.9.c.22. Ende sit ter rechter hant van Godt zijnen Vader, Marc.16.c.19. Acto.7.f.56.

Ick gelooue ooc inden heylighen Geest, gelijc als Joannes dat getuycht in zijn eerste Epistel int 5. cap. segghende, datter drie zijn die inden hemel getuygenis geuen: De Vader, dat Woort, ende de heylige Geest, dese drie zijn een, 1.Joan.5.a.7. ¹⁾ Ick ghelooue oock in de gemeynschap der heyligen, van den welcken dat gebedt veel vermach voor ons, Jaco.5.c.16.

Ick gelooue oock in die heylige gemeente, in de welcke zijn de ghene, die in Jesum Christum geloouen, de welcke zijn door eenen Geest gedoopt in een lichaem, gelijc als Paulus seyt, 1.Cor.12.b.13. Ende Jesus Christus is dat hooft daer van, te weten van de heylige gemeente, gelijck daer staet gheschreuen, Eph.5.c.23. Col.1.b.18.

Ick ghelooue dat dese heylige ghemeente macht heeft te sluyten ende te ontsluyten, te binden ende te ontbinden, ende wat si binden op aerden, is oock gebonden in den hemel, ende al wat sy ooc ontbinden op aerden, is ooc ontbonden inden Hemel, Mat.16.c.19. Ick gelooue dat God in dese heylige gemeente geordineert heeft Apostolen, Propheten ende Leeraers, 1.Cor.12.c.28. Bisscoppen, Diakens, 1.Timo.3.b.12. Titum.1.b.5.

Ick gelooue ende belijde ooc een doopsel // ⁺ inden naem des Vaders, des Soons ende des heyligen Gheestes, ghelijck als onse Heere Jesus Christus heeft beuolen ende gheordineert, Mat.28.c.19. Mar.16.b.15. Ende ghelijck alst die Apostolen gebruyct hebben. Act.2.d.38. 8.d.34. 9.c.18. 10.e.47. 16.d.30. 19.a.3. Ende gelijc als sy daer van gescreuen hebben, Rom.6.a.4. 1.Co.12.b.13. Gal.3.d.27. Eph.4.a.3.1. Pet.3.c.21. Ende gelooue oock dat alle de ghene die dit doopsel ontfangen hebben, leden zijn van dat lichaem Jesu Christi in die heylige gemeente. 1.Corin.12.b.13.

Aengaende dat heylige Auontmael van Jesu Christo, daer van geloue ick ende bekenne ghelijck als Christus dat seluer gheseyt

+ Fol. 142 v^o.

1) Zie aanteekening 1 op fol. 137 r^o. Van den strijd over de drieëenheid (Adam Pastor) bespeurt men bij d'Auchy niets. Hiernaar moet de opmerking in mijne Inleiding, bl. 35 onderaan, worden verbeterd.

+ Fol. 143 r^o.

[p. 272]

heeft, als daer staet geschreuen, Mat.26.b.25. Doen si dat Auontmael aten, Jesus nam dat broot, dancte, ende bract, ende gaft zijnen Discipulen, seggende: Neemt, eet, dat is mijn lichaem. Ende nam den kelc, ende dancte, ende gaf hem haer, seggende: Drincket, ende deylet onder v lieden, want dit is mijn bloedt des nieuwen Testaments, dat welck wt gestort sal worden voor velen, tot vergeuinghe der sonden, Mar.14.c.22. Dit doet tot mijnder gedachtenisse, Luc.22.b.19. Ic gelooue dit, gelijck alst Paulus ghetuycht, segghende: Den kelc der gebenedijngen, den welcken wy gebenedijen, ist niet een ghemeenschap van dat bloet Christi? ende dat broot dat wy breken, ist niet een gemeenschap van dat lichame Christi? 1.Cor.10.b.16. 11.c.22. So wie mijn vleys eet, ende mijn bloet drinct, hi heeft dat eewige leuen, ende ick sal hem verwecken inden laetsten dage, Joan.6.f.54.

Ick bekenne ende belijde den Echten staet te zijn een ordinantie Gods, Ge.2.c.24. Te weten, een man, ende een vrouwe te samen versaemt in den Name des Heeren, inde hey// ⁺lige Ghemeente, 1.Corin.7.a.2. Daerom sal een mensche verlaten vader ende moeder, ende sal aenhanghen zijnder huysurouwen, ende die twee sullen een vleys zijn, daerom en zijn sy niet twee, maer een vleys. Daeromme wat Godt te samen gheuoecht heeft, dat en sal de mensche niet scheyden, Math.19.a.5. Mar.10.a.7. ende dat bedde is sonder vlecke, want God sal de hoereerders ende ouerspeelders ordeelen, Hebr.13.a.4.

Ic bekenne ooc, dat vasten ende bidden seer profijtelijck is, Mat.6.b.16. Gelijck als de Apostolen gedaen hebben, Act.13.a.2. 14.d.23.

Ick houde die woorden vanden heyligen Jacobo voor goet ende oprecht, daer hy seyt: Beleyt de een den anderen de sonde, ende biddet voor malcanderen, op dat ghy salich muecht wesen, Jaco.5.b.16. Ick ghelooue, datmen dit moet doen met een oprecht herte.

Ic bekenne ende belijde ooc, de Ouericheyt gestelt ende gheordineert te zijn van Godt, Sap.6.a.4. Rom.13.a.1. Tot straffinge der boosen ende bescherminge der goeden, 1.Pet.2.b.14. Want si en dragen dat Sweert niet sonder oorsake, Rom.13.a.4. Welcke Ouericheyt de Schrift ons beueelt onderdanich te zijn, Rom.13.a.1. Tit.3.a.1. 1.Petr.2.b.13. Ende onderwijst ons te bidden voor de selue, op dat (ghelijck als Paulus seyt) wy moegen leyden een stille ende gerust leuen, 1.Tim.2.a.2. Paulus noemt ooc de Macht te zijn een Dienaersse Gods, Rom.13.a.4. Nademael dan, dat sy is een Dienaersse Godts, ic wilde wel bidden, dattet haer beliefde bermhertich teghen my te zijn, ghelijck als God bermhertich is, Ezec.18.c.21. 33.c.14. Hier versaeck

+ Fol. 143 v^o.

[p. 273]

ick alle de gene die daer willen de Macht wederstaen doort sweert ende gewelt, ende houde dat voor een Duyuelsche Leere ¹⁾. //

⁺Ic gelooue ooc in de verrijsenisse der dooden, gelijck als daer geschreuen staet, Job.19.c.25. Dan.12.b.12. Joan.5.c.28. 1.Corin.15.b.12. 1.Tess.4.c.16. Dat alle menschen sullen opstaen van den dooden in haer eyghen lichamen, Job.16.e.25. 1.Cori.15.d.35. Als de Heere sal comen in de Wolcken met zijnen Enghelen, daer hy sal ordeelen een yegelijck nae zijn wercken, Matt.24.c.30. 25.c.31. Rom.2.a.6. 1.Tess.4.b.16.

Int generale, Ic gelooue al wat een warachtich Christen schuldich is te geloouen van die heylighe Ghemeente, ende van die articulen des geloofs, gelooue ic wt gantscher herten, ende wil daer in leuen ende steruen. Hier versaecke ick alle valsche leeringe, heresien ende secten, de welcke niet en accorderen met God ende zijn woort. Ende daer in ick gedoolt mochte hebben in eenighe valsche leeringhe, daer af bidde ick den almoegenden Heer, dattet hem belieue door zijne groote liefde ende bermherticheyt my te vergeuen.

Ick bidde ooc, waer in dat ick soude moghen ghesondicht hebben tegen den Keyser ofte den Coninc, ofte tegen eenige andere, dattet hen belieue my te vergeuen, door die groote liefde ende bermherticheyt Gods.

§ Hier volcht de Belijdinghe van Jacques, de welcke hy ghedaen heeft voor den Commissarius, ende den Inquisiteur, diemen noemt Kettermeyster, Ten meestendeel op vraghe ende antwoort gestelt ²⁾. //

^{+ *} NAdat ick thien weecken geuangen hadde gheweest, soo is dit mijn eerste ondersoeck geweest.

§ Den derden dach Januarij, Anno. 1558. Te reeckenen tbegintsel des Jaers van nieu Jaers dach af, so quam na middach den

1) Met nadruk, om de verdenking van overeenstemming met de Wederdoopers te ontgaan: zie fol. 145 v^o.

+ Fol. 144 r^o.

2) Zie aanteekening 1 op fol. 142 r^o, bl. 269 hierboven. Eerst eenigen tijd na de verhooren teekende d'Auchy ze op, natuurlijk in eigen redactie.

+ Fol. 144 v^o.

* [n^o. 2.]

[p. 274]

stockmeyster tot my, seggende, dat ic moste verschijnen voor den Commissarius ¹⁾, om ondervraecht te worden van mijnen ghelooue. Als dan heb ick met eenen blijden moet bereyt gheweest, ende ben daer heen ghegaen met den voorseyden stockmeyster. Ende comende inde sale, daer hy was sittende, soo heb ick hem ootmoedelijck gegroet, ende hy heeft my ooc wederom gegroet, sprekende dese woorden: Jacques, is uwen naem Jacques. N. Jacq. Jaet mijn heere. Com. Jacques, ick ben hier gecommitteert van wegen des Conincs ende des Procureurs Generaels, om v te hooren ouer die articulen des geloofs. Jacque. Wel mijn Heere, in den naem des Heeren moet dat geschien. Ende nae veel woorden die wy tsamen hadden tgeloof aengaende, so begonste hy my te vragen, van waer ick gebooren was, ende van mijnder wooninge, residentie, ende conuersatie, van den tijt mijnder ionckheyt af, tot op desen tegenwoordigen tijt toe, dat welcke ic hem beleden hebbe. Daer na wert ic wederom geleyt int huys van den stockmeyster.

^* Des anderen daechs, namelijck, den vierden Januarij des selfden Jaers, so worde ick na middach wederom gheleyt voor den selfden Commissarius. Ende voor hem wesende, soo begonste hy te lasteren, te schelden ende te basphemeren van de herders ende Cudde Christi, segghende: Ist niet // ⁺ een iammerlijck dinck, dat wy lieden ons aldus laten verleyden? Jac. Jaet mijn heere. Com. Ick segge van v lieden ende ander meer, die daer verlaten onse moeder de heylighe kercke, ende laet v bedriegen van eenen hoop lichtueerdige leechgangers ende lantloopers. Jac. Ick en hebbe my niet laten bedriegen van sodanigen. Com. Neen? als ghy ghelooft die abominabele snoy ²⁾ menschen ende bedelaers, als Menno, Lenaert ³⁾, Henrick van Vreden, Frans de cuyper, Gielis van Aken, ende sulcke rabbauwen meer, ende verlaet ons ende dat warachtige woort Godts, laet ghy v dan niet bedriegen? Jacq. Ick en hebbe dat woort Gods niet verlaten, want mijn ghelooue is gefondeert op dat woort Gods, ende niet op menschen, noch op menschen leer, nademael dat de Propheet Jeremias roept: ^† Veruloeckt ende vermaledijt is de mensche, die hem betrout op de menschen, ende stelt dat vleys voor zijnen arm. Ende een weynich daer na so riep hy, ende seyde: O die boose, als Menno ende Lenaert, Hoe veel Lieden hebben sy verleydt, ende gheleyt tot alle duyuelen ende die verdoemenisse. Jac. Mijn heere, ic bid v, dat ghy sulcke woorden niet spreken en wilt, want het waer v swaer ende herdt te

1) Deze gecommitteerde was geen geestelijke: zie slot van fol. 145 r^o.

* [n^o. 3.]

+ Fol. 145 r^o.

2) Min, gering; of: slecht.

3) Lenaert Bouwens. De genoemden zijn bekende doopsgezinde oudsten.

† Jere.17.a.5.

[p. 275]

bewijsen, dat sy sulcx zijn, als ghyse noemt. Ende ten anderen: Sy en hebben niet bedroogen, maer claerlijck onderwesen dat woordt Gods. Ende ick en ghelooue niet, dat de ghene die daer aent woordt Gods ghelooft hebben, dat sy comen tot verderffenisse, maer die Heere salt al wel oordeelen. Com. Ic en wil niet disputeren, want ic selue late my onderwijsen van den ghenen die daer geleert zijn in de heylige kercke. Maer ick weet wel wat van v lieden is, ende van v lieder leere: waert // ⁺ dat ghy macht hadt, so sout ghy ons geerne de keele afsnijden, ghelijck alsmen wel heeft sien geschieden van v lieder volck tot Munster, tot Amsterdam, ende tot ander plaetsen meer? Jacqu. O mijn heere, en segt doch sulcke woorden niet teghen v conscientie, want ick ghelooue dat ghy wel beter weet, nademael ghy hier geweest hebt inden Raet den tijt van twintich Jaren, gelijc als ghy segt (dit hadde hy mi van te vooren geseyt) daerom laet ick my duncken, dat ghy ons wel beter bekent, want hadden wy so bose herten, die lieden te willen vermoorden, soo en souden wy ons seluen alsoo v lieden niet ouergeuen in de handen, want wilden wy alleenlijc spreecken tegen ons herte, ende v lieden de waerheyt verberghen, soo en sout ghy geen macht hebben ouer ons, nademael ghy niet vinden en sult, die hem mach beclaghen metter waerheyt van ons, dat wy yemant onghelijck ofte schade ghedaen hebben. Com. Waer van comen dan so veel secten, ende heresien? Waer wt spruyten so veel oproeren ende muteryen? Jacq. So veel de secten ende heresien (die op aerden zijn) aengaet, als die van Munster, ofte Amsterdam, ofte elders, so en hebben wy in geender manieren ghemeenschap nochte deel met haerlieder wercken, nochte met haer leeringhe, mer wi houdense voor duyuelsche leeringe, ende alle sulcke dinghen en beletten niet, dat de waerheyt de waerheyt niet en sy, ende dat de Christenen niet en zijn de rechte Christenen, niet meer dan ten tijden der Apostolen alle secten ende heresien, die daer rontom haer waren, die eenige gedaente hadden vanden woorde Godts. Nae dese ende veel meer andere woorden die wy te samen hadden, begonste hy te versoeten, ende seyde tot // ⁺ my: Ghy en moet soo hooch niet studeren, maer v laten onderwijsen van gheleerder ende wijser dan ghy, ende ghy moet geloouen aent woort Gods. Jacq. O mijn heere soude ick aent woort Gods niet geloouen? om dat selue woordt ben ick hier geuangen, ende stae tegenwoordich voor v, om daer van te antwoorden. Com. Ghy en zijt niet geuangen om twoort Gods, mer om uwe quade feyten. Jacq. Mijn heere, hebt ghy gehoort datter yemant geweest is, die hem beclaecht heeft van my, dat ick hem in eenigher manieren onrecht ofte schade ghedaen hebbe? Com. Neen ick, ick en hebbe niet verhoort, dat-

+ Fol. 145 v^o.

+ Fol. 146 r^o.

[p. 276]

men eenighe clachten van v ghedaen heeft ¹⁾. Jacq. De Heere sy gelooft, ^* dat het niet en is om mijnder ongerechticheyts wille, maer om dat ^† ghetuychenisse van het warachtighe ghelooue. Com. Ten is alsoo niet, maer het is om uwe misdaden, daer ghy mede misdaen hebt tegen de Keys. Maiest. ende hebt ouer getreden dat mandament des Conincs onses Heeren. Jacq. Heb ick dat mandament van den Coninck ouer getreden, dat is een cleyne sake, naedenmael ick dat doende, hebbe volbracht dat mandament des ^* Conincks der Coningen, die de warachtige God ende eewige Coninck is. Com. Ghy hebt ooc ouer getreden dat mandament van God, ende van onse moeder de heylighe Kercke. Jacq. Mijn heere, ghy en sout my dat niet connen bewijsen by de heylighe schriftuere, nochte oock eenich mensche, dat ick daer in ouerghetreden hebbe dat Mandament van Godt. Comm. Men salt v wel bewijsen. Wel aen, laet ons beginnen die articulen te voleynden, die my beuoolen zijn om v te ondervraghen. Wy hadden noch veel meer ander woorden, die my te lanck // ⁺ waren te verhalen, ende oock dat sy my niet wel in die memorie en zijn. De selue Commissarius was wat versacht ²⁾, ende gaf my goet gehoor om te spreecken na mijnder begeerte. Daer na begonst hy my te vragen, wanneer dat ick te Emden quam, ende waer dat ic my neer sloech ³⁾, ende oft ic eenighe aenwijsinghe hadde om te comen by sulcken volck. Ick antwoorde: Jae ick. Com. Van wien hadt ghy die aenwijsinge? Jacq. Van eenen goeden vrient. Comm. In wat huys waert ghi? Jac. Ic en bekenne ⁴⁾ dat huys niet daer ick was. Com. Wie wast die v tot Lenaert leyde? Jacq. Het waren mannen ende gesellen, vrouwen ende dochteren. Com. Hoe waren haer namen? Jacq. Aengaende haer lieder toenamen, so soude ic veel te doen hebben ghehadt, om haer allen te bekennen by namen ende toenamen, om dat ick daer niet langhe tijt gheweest en hadde, om die te moegen bekennen. Com. Als ghy int huys quaemt, waer was Lenaert? waer af predicte hy? Jac. Hy predicte dat reyne woort Gods. Com. Waer af, ende van wat articulen predicte hy? Jacq. Hy onderwees de ^* beteringhe des leuens, ende wt te doen den ^‡ ouden mensche, ende aen te trecken den nieuwen, bewijsende crachtelijck by de schriftuere, ^‡ dat die daer wandelen nae den vleysche, ende nae hare wellusten, ^† gheen deel en hebben int rijcke Gods. Com. Sprac hi niet van eenige ander saken. Jacq. Mijn heere, ick soude veel te doen hebben, om al te onthouden, gelijck als ic wel dencke, dat

1) Zie fol. 129 r^o.

* 1.Pet.4.c.15.

† Apoc.1.a.9.

* Apo.19.b.16.

+ Fol. 146 v^o.

2) Van n^o. 11, 1599 af bij alle lateren: ‘versaecht’.

3) Zich vestigen, zich nederzetten.

4) Hier en eenige regels verder òf kennen òf herkennen, zich herinneren.

* Mat.3.a.2.

‡ Col.3.a.9.

‡ Rom.8.b.13.

† Eph.5.a.5.

[p. 277]

ghy met grooten arbeyt sout onthouden een sermoen, dat nv ouer een Jaer ende half ofte twee geschiet waer. Comm. Ontfingt ghy daer v tweede doopsel? Jacq. Ick en hebbe maer een doopsel ontfangen, ^* ende dat na de ordi// ⁺nancie Christi. Com. Hebt ghy niet een doopsel ontfangen in uwer ioncheyt? Jac. Ic en wete niet watmen my ghedaen heeft in mijnder ioncheyt, ende ick en hebbe geen ghedachtenisse daer af. Comm. V vader oft v moeder, hebben zijt v niet gheseyt, dat ghy ghedoopt waert, ende en hebt ghy gheen peters ende meters gehadt? Jac. Ick dencke wel ia, dat zijt my gheseyt hebben, ende ick heb ooc sommige lieden peter ende meter ghenaemt, maer dat en is niet gheweest na de schriftuere. Com. Wel was dat niet genoch? Hebt ghy bouen dien noch yet ontfangen van Lenaert? te weten twater, ofte het doopsel nae uwer meeninghe. Jacq. Ick hebbe van hem ontfangen dat ^* doopsel nae dat woort Gods. Com. Dat doopsel dat ghy ontfanghen hebt in uwer ioncheyt, hout ghy dat niet voor goet? Jac. Had ickt voor goet gehouden, ende voor een doopsel, ick en soude geen ander ontfanghen hebben, want daer staet geschreuen, datter ^* een Heer is, een gelooue, ende een doopsel, ende niet veel doopselen. Com. Dat Doopsel dat ghy ontfangen hebt van Lenaert, ontfingt ghy dat int huys daer ghy vergadert waert? Jacqu. Jae ick. Com. Wast na de predicatie oft voor? Jac. Na de predicatie. Commis. Sprack hy niet vant doopsel? Jacq. Ja hy, ende bewees bider heyliger schriftueren, ^* wat dattet was, ende wat het doopsel beduyde, Vermanende ootmoedelijck den genen die dat doopsel begeerden te ontfanghen, wel aen te mercken ende acht te hebben, op het ghene dat sy aen namen, bewijsende dat ^† cruyce ende veruolch datter na volget, den genen, die so verre gecomen zijn, ende veel meer ander bewijsinghen door de heylighe Schriftuere. Com. Vreesde ghy niet voor dat Placcaet van // ⁺ den Keyser? Jacq. Neen ick, nochte ooc nu ter tijt. Com. Jacques ten sal v niet wel vergaen, ten sy dat ghy v in de ghenade onderwerpt van uwer misdaet. Jacq. Mijn heere, ick ^† verwachte wel genade vanden Heere, mer ick en weet niet, dat ic misdaen hebbe tegen den Keyser ofte den Coninc, waeromme dat ick ghenade verwachten soude, ende is dat Placcaet teghen dat woordt Gods, so en dunct my niet dat ic misdoe (volbrenghende dat Mandament Gods) teghen eenighe personen, wie dattet sy. Commiss. Jacques, Jacques peynst om het gene dat het placcaet in hout. Jacq. Mijn Heere, ick weet wel dattet heerschappye heeft in deser Werelt bouen dat woort Godts, om te doen steruen de gene die daer geloouen aen zijnen Naem, ^* ende die daer wijcken vander ongherechticheyt, ^† gelijck daer geschreuen staet, dattet also soude geschien. Maer wat salt wesen, als ghy

* Mat.28.c.19. Mar.16.b.15.

+ Fol. 147 r^o.

* Mat.16.b.15.

* Ephe.4.a.5.

* Rom.6.a.3. Col.2.b.13.

† 2.Tim.3.b.12.

+ Fol. 147 v^o.

† Psa.130.a.7.

* Esa.59.b.15.

† Mt.10.b.17. 2.Timo.3.

[p. 278]

met my sult gedaen hebben na dat placcaet, ende my sult gedoot hebben? So sult ghy doch anders niet hebben, dan een snoode ¹⁾ ende sterffelijck lichaem, dwelcke de verrottinge onderworpen is, maer so veel de ^† siele aenghaet, daer en moecht ghy niet aen comen, ende als ghy sult comen voor dat ^* oordeel Godts, dan suldy weten wat ghy ghedaen hebt. Com. Jacques, ick en soecke uwen doot niet, God wetet, ende het waer my leet, dat ghy wee hadt aen dat wterste ws vingers. Jac. Mijn Heere, men salt wel sien in het eynde, Hoe coemtet dan, dat ghy hier aldus dat onnosel bloedt verghiet, naedenmael ghy niet en cont onderscheyden van dat gelooue, als ghy my geseyt hebt, waeromme en ordineert ghy dan niet, dat de ghene die niet en connen verstaen v liedér gheloof, als recht ende goet te // ⁺ zijn, ghebannen worden buyten den lande? behoudende haer lichamen ende goederen ²⁾, gelijck alsmen doet ouer dat geheele Duytslant, ende oock in Oostlant, die welcke niet en willen ordeelen ouer dat woort Gods om bloet te verghieten. Nae veel meer ander woorden, vraechde hij: Wat hout ghy ende gheloofdy vant Sacrament des Altaers? Jac. Is v meeninge dat breken des broots? Com. Jaet. Jac. Ick belijde ende gelooue, ^† gelijck alst Christus gheordineert heeft, Ende ghelijck alst die ^‡ Apostolen ghebruyct hebben, ^* Ende gelijck Paulus daer af schrijft totten Corinthen. Com. Hoe verstaet ghijt? Jacq. Gelijc alst geschreuen is, ende ick en begheere niet te gloseren ³⁾ dat woort Gods. Daer was hy mede te vreden, ende hy teyckendent ⁴⁾ alsoo op zijn pappier. Com. Wat hout ghy vande misse, biechte, ende absolutie des priesters? Jac. Aengaende die misse, ick en kense niet, nochte oock die scriftuere selue, ende ic en hebbe die name noit gelesen in het woort Gods. Com. Wat sal ick dan daer van schrijuen? Jac. Ic en weets niet, dat v belieft mijn heere. Comm. Sout ghy niet willen belijden simpelijcken, dat ghy ghelooft aen die ordinancye van die warachtighe ende heylighe kercke, na dat de schriftuer wtwijst? ende gelijck een goet Christen schuldich is te geloouen? Jacq. Jae ick mijn Heere, wt geheel mijnder herten. Hy screeft also. Comm. Wie zijn v onderwijsers geweest in sulcke leeringe, ende met wien hebt ghy int beghin gheconuer-

1) Weinig waard, gering.

† Mat.10.d.28.

* Sap.5.a.1.

+ Fol. 148 r^o.

2) Volgens den godsdienstvrede van 1555. Onder Oostlandt werden zoowel de landen aan de Oostzee als de Hanzesteden, Hamburg enz. verstaan. De vraag, welke taal bedoeld is als het op den titel van Menno's Fundamentboek van 1562 heet ‘wt dat Oosters in deze onse Nederlantsche sprake vertaelt’, die taal dan wel het Oostfriesch, eischt een te uitvoerig onderzoek dan dat zij hier kan worden behandeld.

† Mt.26.d.25. Mr.14.c.22.

‡ Act.2.e.46. 20.b.7.

* 1.Co.11.c.22.

3) Eene uitlegging er op maken, iets aan het woord Gods toevoegen van eigen menschelijke vinding alsof dat woord niet op zich zelf duidelijk genoeg is.

4) Zoo reeds n^o. 1, 1562. Eerst n^o. 10, 1595 (en alle volgenden): ‘teyckendet’.

[p. 279]

seert, ende in wat plaetse? Jac. Ick heb mijn conuersatie ghehadt tot Antwerpen, met vele sprekende van die Schriftuere, maer principalijck ben ic onderwesen geweest, ende heb mijn fondament ghenomen, met dat heylighe woort // ⁺ des Heeren te lesen. Hy schreeft also. Com. Maer nv siet hier een groot artikel, te weten, of ghy niet gheweest en hebt een Dienaer oft Diaken ouer de armen, ofte Vermaender, ofte eenighe last ¹⁾ hebbende in die vergaderinge onder die broeders. Also wast gescreuen op zijn pappier, nae dat ick heb connen mercken ofte sien. Ick en wiste ten eersten niet, wat hy wilde seggen met dit, soo groot een artikel. Ende ick antwoorde daer op: Neen ic, ende ic en beuinde my niet bequaem daer toe, ^* maer ick ben een cleyn lidt in de vergaderinge. Com. Hebt ghy niet geweest in die vergaderinghe, eer dat ghijt doopsel ontfingt? Jacq. Jae ick, twee ofte driemael te minsten. Com. In wat plaetse isset gheweest ende hoedanighe huysen? Jac. Aengaende die huysen, ick en weet niet wie datse toe behooren. Comm. Wat soorte van huysen groot ofte cleyn? Jac. Wy vergaderen ons daer wy best moeghen, na dattet te passe coemt, ende ick gedencke wel geweest te hebben in seer arme huyskens, die bet ghelijckenisse hadden van een stal, dan van een huys. Hy schreeft also op zijn pappier. Commiss. Hebt ghy oock geweest onder die broeders inde vermaninghe nae dat ghy het doopsel ontfanghen hebt. Jacque. Mijn Heere dat brengt zijn selfs antwoort mede, ghy moecht wel dencken, heb icker te voren geweest, dat icker namaels noch bet geweest hebbe. Com. Is v huysurou vander seluer leeringe als ghy, ende is sy ooc herdoopt? Jac. Ic heb genoech te doen voor my seluen te antwoorden sonder te antwoorden voor mijn wijf, ende waert dat sy hier waer, soo mocht sy voor haer seluen antwoorden, maer niet te min, ic houdese voor een vrouwe die den Heere vreest. Ende daer was hy mede te vreden. //

^{+ *} DEn achtsten Dach Januarij des voorseyden Jaers. 1558. op eenen saterdach des morgens, so was ick geleyt in de selue sale, voor den Inquisiteur ofte Kettermeyster ²⁾ de welcke in corten tijden herwaerts is hier ghestelt gheweest vanden Coninck van Spaengien, hebbende van hem alle macht, te binden ofte ontbinden, te laten ghaen vry, ofte te doen steruen. Ende als ick voor hem quam, soo groette ic hem ootmoedelijc, ende hy groette my oock, seggende tot mij: Jacques, ic ben seer verblijt ouer een sake, dat is ouer het gene, dat my die Procureur Generael geseyt heeft, dat

+ Fol. 148 v^o.

1) Opdracht, bediening.

* 2.Cor.12.b.12.

+ Fol. 149 r^o.

* [n^o. 4.]

2) De bekende Lindanus.

[p. 280]

ghi wel te vreden zijt te belijden uwe schult, ist datmen v can bewijsen byder schriftueren, dat ghy ouergetreden hebt dat ghebodt Gods, ende dat ghy in dwalinghe zijt, zijt ghy noch in dit selue propoost, ende wilt ghy die scrift aennemen? Jac. Ja ick, ende ick ben bereyt te hooren alle goede onderwijsinge na den woorde Godts. Hy hadde mijn belijdinge, die ic gedaen hadde voor den Commissarius, ende hy vraechde my. Wilt ghy noch belijden, dat ghy ontfanghen hebt dat Doopsel van Lenaert? Jac. Mijn woort en is niet iae ende neen, ^* maer ia, ia, ende gelijck als ick beleden hebbe, so belijde ic noch opentlijck. Ket. Is v niet genoech geweest het doopsel dat ghy in uwer ioncheyt ontfanghen hebt, sonder noch eens een ander te ontfangen? Jac. Ic en houde dat selue doopsel, dat ick in mijnder ionckheyt ontfanghen hebbe, voor gheen doopsel, na dat woort ende ordinantie Gods. Ket. Ick salt v bewijsen: maer gelooft ghy oock dat de kinderkens ghebooren zijn in erfsonde? Jac. ^† Dauid seyt wel, dat hy ontfangen is geweest in sonden, gelijc ooc alle kinderkens, maer die sonde en is haer niet // ⁺ toegerekent, aenghesien dat Christus ghestoruen is om die sonde wech te nemen, ^* gelijc als Paulus ouer al in zijne brieuen getuycht, ^‡ Ende gelijck als die sonde door een mensche gecomen is inde werelt, ende door die sonde die doot, also heeft de ghenade ouer gheuloeyt door Jesum Christum. Ket. Hoe worden die kinderkens ghereynicht, ist dattet niet door het Doopsel en geschiet? Jacq. Sy zijn ghereynicht ^* door het bloet Christi, Nademael hy dat ^† Lam is, dwelc wech neemt die sonden der werelt. Ketter. Hoe gatet toe, dat sy gesuyuert worden van de erfsonde? Jac. Mijn heere, ick hebt v geseyt, namelijc, door dat bloet vanden Sone Gods, die gestoruen is voor ons ^* doen wy noch zijn vianden ende ongheloouich waren. Ket. Ghelooft ghy niet dat de kinderkens dragen haer sonde van Adam, ter tijt toe dat sy doort doopsel ghereynicht worden? Jac. Men soude my dat moeten bewijsen met der Schriftueren. Ic geloof dat woort vanden Propheet, die daer seyt, ^† dat het kint niet dragen en sal de misdaet des vaders, noch de vader de misdaet des soons, maer de siele die sondicht, die sal de doot steruen. Kett. Ten is also niet te verstaen, maer dat kint is onreyn, tot dattet dat doopsel ontfangen heeft. Jac. Worden de kinderen gereynicht door dat wterlijcke teecken vanden water? kett. Neen, maer sy moeten gereynicht wesen metten water, ende daer na metten heyligen Geest. Jac. Welcke wasschinge gaet voor, te weten, de wasschinge van buyten, oft de wasschinge van binnen? kett. De wasschinge van buyten, ende na dese gesproken woorden: Inden naem des Vaders, ende des Soons ende des heyligen Geests, worden sy daer na gereynicht van binnen. Jac.

* Mat.5.d.37. 2.Cor.1.b.17.

† Psa.51.a.7.

+ Fol. 149 v^o.

* Rom.4.d.25. 5.a.6. 2.Cor.5.c.18. Gala.2.c.21. Ephe.1.b.7. Heb.9.b.14.

‡ Rom.5.b.

* Heb.9.b.13.

† Joa.1.d.36.

* Rom.5.a.6.

† Deu.24.b.16. Eze.18.c.20.

[p. 281]

Mijn heere, ghi // ⁺ segt dat sonder Schriftuere, want Jesus Christus seyt, ^‡ dat sodanighe Hypocrijten zijn, die daer eerst reynighen dat buytenste, maer te reynigen dat binnenste, ende dat buytenste sal oock reyn wesen. kett. Ghy doolt, ende en verstaet de schriftuere niet, ende hebt v laten verleyden van eenen hoop Lantloopers. Jac. Mijn heere, ick en stuene niet op de menschen, maer ten is my anders niet gegeuen te verstaen, ende de menschen en sullen my dat gelooue niet geuen, want daer staet geschreuen inde Propheten? ^* Sy sullen alle van God geleert worden. Ende Jesus Christus die seyt, ^* dat niemant tot hem en mach comen, ten sy dattet hem vanden Vader gegheuen sy: Maer nv mijn heere, bewijst my alleenlijck byder Schriftueren, dattet doopsel der cleynder kinderen een plantinge ende ordinancie Gods sy, ende gebruyct byden Apostolen, ende ic salt geloouen. kett. Die ordinancie is gemaect van Jesu Christo, seggende: ^† So wie niet geboren en is wt den water ende den Geest, hy en mach niet ingaen in dat rijcke Godts. Jac. Christus en spreect niet tot den kinderen, maer tot eenen Doctoor in de Wet, ende hy en spreect oock niet vanden cleynen kinderen nv nieuwelincx geboren, want Christus seyt daer na int selfde Capittel: Dat vanden vleesche geboren is, dat is vleesch, dat vanden geest geboren is, dat is geest, En verwondert v niet, dat ick v gheseyt hebbe: Ghy moet wederom herboren wesen, de wint blaest daer hy wil, ende ghy hoort zijn stemme, maer ghy en weet niet van waer hy coemt, oft henen vaert. Also ist met allen, die geboren zijn wt den geest. Na dat ick ghelesen hadde in zijn Testament in hoochduytsch, gedruct te Zurich, seyde ick: Mijn heere, ist dattet wterlijck doopsel der // ⁺ kinderen een nieuwe geboorte is, soo weetmen wel van waer dat sy coemt, want men sietse metten oogen. Ket. Hoe verstaet ghijt dan? Jac. Ic verstae dat de nieuwe geboorte is vanden genen ^‡ die inden ouden Adam was, in dat vleesch der sonden, datmen die moeste wt doen, dooden ende cruycen, dat vleesch der sonden, met alle zijn begeerten ende lusten, om wederom geboren te worden in ^* een nieu leuen, na den nieuwen mensche Christus Jesus, gelijck Paulus breedelijck getuycht. Ket. Dat is te verstaen van de groote ende oude lieden, maer de cleyne kinderkens die onsuyuer zijn, moetmen met water reynigen om de salicheyt te vercrijghen. Jac. Wat gelooft ghy vande kinderkens, die hier geen doopsel en ontfangen, na dat ghelooue dat ghy hout, te weten, vanden Paus? Ketter. Sy gaen voor alle duysent Duyuelen. Jac. O mijn heere, daer staet geschreuen: ^* Als ghy ordeelt, so ordeelt rechtueerdige ordeelen: ^‡ Ooc met sulcke ordeelen (seyt Christus) als ghy ordeelt, sult ghy gheordeelt worden: Ghy verdoemt de onnoosel kinder-

+ Fol. 150 r^o.

‡ Mat.23.c.24.

* Esa.54.c.15. Jere.31.c.33.

* Joan.6.e.44.

† Joan.3.a.5.

+ Fol. 150 v^o.

‡ Collo.3.a.5.

* Rom.6.a.4. Eph.4.c.22.

* Deu.1.b.16. Joan.7.b.24.

‡ Mat.7.a.2.

[p. 282]

kens, daer nochtans Christus seyt, ^‡ dat sodanighen het rijcke Gods toe behoort. Ket. Die waren ghedoopt oft ten minsten hadden sy de Besnijdinge ontfangen, de welcke haer was inde stede des Doopsels. Jacq. De Schriftuere en roert daer af niet, dat sy besneden waren, ende ghy en sult niet connen bewijsen, oft Jootsche oft Heydensche kinderen waren. Ketterm. Het waren al Joden die te Jerusalem waren, ende daer ontrent int Jootsche Lant. Jac. Lucas ghetuycht wel anders, Act.2.* ^* dat binnen Jerusalem in het Jootsche lant alle soorte van spraken waren, die onder den Hemel zijn. Ketter. Ist niet een arm dinck // ⁺ van v lieden, dat ghy aldus doolt in der Schriftueren? seyt Paulus niet, ^† dat hy sijn Ghemeynte gereynicht heeft in dat bat des waters? Jacques. Paulus seyt: Int bat des waters door het woort. Wel, suldy wel kinderen ^† reynigen door het woort? oft alleenlijck door het bat des waters? want sy en connen den woorde niet geloouen. Ket. So zijn si dan verdoemt, nademael dat sy niet en gheloouen. Jacq. En spreeckt doch also niet, want sy zijn onnoosel, ende ^* arm van geeste, ende sodanigen behoort dat rijcke der Hemelen toe. Hy seyde, gelijc hy ooc te voren geseyt hadde: Men moetse voor al reynigen door den doop des waters, om totter salicheyt te comen. Jacq. Petrus de Apostel betuycht claerlijck: Gelijck als de ^† Arcke die Noe ghemaect hadde, vanden doot bewaerde, ende vande gramschap Gods alle de gene, die verlaten hadden dat geselschap der boosen ende der werelt, ende waren daer in getreden, dat in sulcker manieren dat doopsel ons is totter salicheyt, maer de Apostel en acht niet van eeniger weerde, dat doopsel, dwelc wech neemt de onreynicheit des vleeschs, ten sy dat daer sy een goede getuychenisse van goeder conscientien voor God, ende ick en gelooue niet, dat de kinderkens hebben dat getuychenisse van goeder conscientien, nademael si niet en ^† weten dat goet oft dat quaet. Op dese sake en antwoorde hy my niet, ende sach my scherpelijc aen, ende een weynich daer na seyde hy tot my: Tis Caluinus die daer schrijft: Attestation (dat is getuychenisse) der goeder conscientien, sulcke valsche Propheten, die v lieden verleyden, maer den waerachtigen text en seyt also niet. Jac. Ic en ben niet geuangen om de leeringe van Caluinus. Ende ick badt hem me// ⁺nichmael, dat hy my soude laten lesen in zijn Boeck, hoe dattet de Apostel doch schreef, te weten, in zijn eygen Testament, dat hy voor hem hadde, oft in zijnen Bibel, int latijn, de welcke was een seer cleyn formaet, getranslateert, ende gedruct by Robertus Stephanus te Parijs. Maer wat ick hem badt, hy en wildet my niet laten lesen, ende ic seyde tot hem: Mijn heere, ghy en behoort my niet te beletten, dat woort te bewijsen, nadenmael dat ghijt wederspreect. Ende na

‡ Mat.18.a.2. 19.b.14.

* Acto.2.a.5.

+ Fol. 151 r^o.

† Eph.5.c.26.

† Joan.15.a.3.

* Mat.5.a.3.

† 1.Pet.3.c.21.

† Deu.1.d.39.

+ Fol. 151 v^o.

[p. 283]

noch meer andere woorden, seyde hy tot my: Na dien dat ghy niet geloouen en wilt aen de heylige Leeraers, als S. Ambrosius ende S. Augustinus (ende noch een hoop ander Heyligen, die hy my noemde) ende aen de ordinancien, die de heylige kercke ingheset heeft, iae wat wildy dan geloouen? Jac. Ic gelooue alleenlijc aen de ordinancie Christi, oft bewijst my dat de Apostolen cleyne kinderkens gedoopt hebben, ende ic salt geloouen. Hier mede wilde hijt my proberen ¹⁾, met de huysgesinnen die ghedoopt waren, daer wel mochten cleyne kinderen geweest zijn, so hy seyde. Ick antwoorde, dat de Schriftuere daer af niet en roerde, dat daer kinderkens gheweest zijn, maer bewijst ²⁾ seer wel, dat sulcke huysgesinnen aenhoorden dat woort, ende geloofden, gelijc alsser geschreuen staet vanden ^† Stocmeester, ooc van ^† Cornelio den Hooftman, met alle de gene die van zijnen huyse waren, de welcke ontfingen den heyligen Geest, gelijck als de Apostolen, te weten, de gene die dat woort hoorden. Ende daerom mijn heere, ghy en sout my niet connen bewijsen, dat daer cleyne kinderen waren. kett. Ic en wil daer niet vast op staen, om te seggen datter waren, oft datter geen en waren, want dat is in twijfel, maer ghy moet geloouen, twelck // ⁺ de Ouders ende de heylige Doctoren daer af also geordineert hebben inde kercke, ende gebruyct tot nv toe. Jac. Hebben de selue Leeraers dese ordinancie ingeset tot goeder meyninge ³⁾, oft hebben sy die ingheset, om dattet was een ordinancie Godts inder Schrift veruaet? ket. Sy hebben gedaen na den woorde Gods tot goeder meyninghe. Jac. Mijn heere, ghy weet wel, hoe strengelijck dattet beuolen was den volcke van Israel, niet te doen eenige dingen na haerlieder ^* goetduncken, maer dat sy doen souden alleenlijc tgene dat de Heere haer beual ende ordineerde. Want ^† Saul was verworpen van God, om dat hy niet gerechtelijc gedaen en hadde na dat woort des Heeren, dat hem beuolen was, maer hadde gebruyct zijn eygen goetduncken. Ende na veel meer andere woorden die wy tsamen hadden, so ginck hy van my wech, ende seyde: Jacques, ick bidde v, dat ghy v daer op doch wel beraet, want ghy zijt in dwalinghe ende verleyt. Jac. Ick en ben niet in dwalinge noch verleyt, ick ben al beraden, nademael ghy my niet bewijsen en cont byder Schriftueren, dattet Doopsel der cleynder kinderen een Ordinancie Gods sy, ende daerom en gelooue ict oock niet. kette. Wat wilt ghy dat ick v bewijse, naedemael ghy niet en ghelooft aen de heylighe Leeraers van de Catolijcke kercke, noch oock haer ordinantie. Jacqu. Mijn heere, daer

1) Bewijzen.

2) Aanwijzen, mededeelen.

† Act.16.e.32.

† Act.10.e.44.

+ Fol. 152 r^o.

3) Van Braght: ‘met goeder meyninge.’ Als ons: ‘te’ goeder trouw. Gemeend is: naar eigen goeddunken, toch met vrome bedoeling.

* Deu.4.a.2. 12.d.32.

† 1.Re.15.c.22.

[p. 284]

staet gheschreuen: ^‡ Alle plantinghe, die mijn Hemelsche Vader niet gheplant en heeft, sal wtgheroeyt worden. Ende na noch veel meer ander woorden, so is hy wech gegaen, ende seyde tot my: Adieu Jacques, beraet v doch wel, ende bidt Godt neerstelijck. Ick seyde oock: Adieu, ende seyde tot hem, dattet wel mijn hope was, den // ^{+ *} Naem des Heeren altijt aen te roepen tot mijnder hulpen.

Daer waren noch veel meer ander woorden, die wy tsamen hadden, de welcke ic niet gheschreuen en hebbe, om dies wille dat sy my niet wel inde memorie en zijn, ende dat de cortse my aen quam. Ick hebbe vergeten te schrijuen zijn allegatien, waer mede hy wilde bewijsen, dat de Besnijdenisse een figuere was op het doopsel, ende datment alsoo moeste gebruycken na ghelijcke wijse, waer op ick hem bewees by der Schriftueren, hoe dat de ^* Besnijdenisse was een figuere op het Verbont, ende en beteeckende anders niet, dan om te kennen te gheuen, dat sy begrepen waren in het Verbont, ende kinderen de welcke de Beloften toe quamen. Maer Paulus bewijst ons nv, ^† dattet niet en is een Jode, noch kint van Abraham, diet van buyten is, oft na den vleesche van zijnen zade, mer de gene diet int herte zijn, als Christus seyt, ^‡ dat sodanige Abrahams kinderen zijn, die de wercken van Abraham doen, hoe wel dat sy nochtans comen van dat vleeschelijcke zaet der Heydenen. Ende ic betoonde hem, hoe dattet Doopsel beteeckent de warachtighe ^* wedergheboorte, gelijck als Christus Nicodemo bewees, ende de ^† aflegginghe des ouden mensches in een nieuwe leuen, ende datmen daerom moeste wederom herboren wesen, ende niet nieuwelincx ¹⁾ geboren, gelijck als sy lieden willen segghen, ende so waer dat gheen wedergeboorte en was, daer en diende oock geen teecken, want het waer met Godt ghecken. Hy seyde tot my: Souden dan de kinderkens geen deel hebben aen dit Sacrament? Ic seyde tot hem, dat de Sacramenten achter gelaten ²⁾ waren om die te ghebruycken inde heylighe Ghe// ⁺meynte voor den ghenen die ^‡ ooren hebben om te hooren ende herten om te begrijpen, ende te onderscheyden van de Sacramenten. Ende niet voor de onnoosele. Wy hadden noch veel meer ander Propoosten ouer die Artijckel, ende ick bewees hem het misbruyc dat sy hebben in haer doopsel tegen de schriftuere, ende van dat doopsel der wijser ³⁾ vroeyvrouwen, hoe dat zijt voor goet houden, ende herdoopen noch eens, daerom seyde ic, dat sy Wederdoopers waren.

^* DEs maendaechs den thienden Januarij des selfden Jaers, was ick wederom geleyt voor den selfden Kettermeester, ende na sommighe

‡ Mat.15.b.13.

+ Fol. 152 v^o.

* Psa.116.a.4. Ro.10.b.13.

* Ge.17.b.11.

† Rom.9.a.6. Gal.4.c.23.

‡ Joan.8.c.39.

* Joan.3.a.5.

† Ro.6.a.4. Gal.3.d.27. Eph.4.c.22.

1) Pas, kort geleden.

2) ‘Nagelaten’, n.l. door Christus.

+ Fol. 153 r^o.

‡ Mat.13.e.43.

3) Wijze vrouw = vroedvrouw.

* [n^o. 5.]

[p. 285]

reden, so vraechde hy my: Hoe hebt ghy v beraden, aengaende dat doopsel? Jac. Ick en weet gheenen anderen raet, dan ick v gheseyt hebbe, aengesien dat ghijt my niet en cont bewijsen bijder schriftueren, dattet een ordinantie Christi is, de cleyne kinderkens te doopen, ick en gelooue daer oock niet aen, maer ick houde my aen het doopsel, geordineert ^* van Jesu Christo, ende beuolen zijnen Apostolen. Ket. Also hebben v onderwesen de valsche Propheten, van den welcken de Schriftuere seyt, dat sy comen sullen, ende zijn wt ons ghegaen. Jacq. Sulcke valsche Propheten salmen ^† kennen by hare vruchten, seyt de Heere. Ende also vele als dat aengaet, dat ghy segt, dat si wt v lieden ghegaen zijn ¹⁾: Paulus wesende te Mileten, bewees den Ouders van Ephesien, ^‡ dat wt haer lieden ende wt de cudde souden opstaen quade menschen, die daer souden leeren quade dinghen, ist niet also mijn heere? Ket. Jaet. Jac. Ist niet wel mijn heere een verkeerde sake, ende geheel contrarie dat doopsel dat ghy lieden gebruyct, want // ⁺ Christus heeft beuolen te doopen, den ghenen die ^* geloofden. Ende die daer ^† onderwesen waren ende geleert. Ende de ^‡ Apostolen hebben gedoopt alleenlijc de gene die dat woort ontfingen. Ende ghy lieden doopt alleenlijck die niet en geloouen, ende die niet en moghen onderwesen noch geleert worden, noch die dat woort niet en connen ontfangen, want si zijn onnoosel, ende dat dunct my geheel contrarie te zijn, ende de wagen voor de peerden te setten. Ket. Tis om dat ghi in heresien zijt mijn kint, ende dat ghy niet en gelooft de heylige Leeraers, siet hoe dattet v wil vergaen. Nv wel aen, laet ons van een ander Artikel spreken. Ende na dat hy gesien ende gelesen hadde mijn Belijdinghe, ghedaen voor den Commissario, gelijc ic te voren geseyt hebbe, so vraechde hy my: Wat geloofdy doch van de Eucharistia? Jacq. Wat is dat? Kett. Vant Sacrament des Altaers? Jac. Wilt ghy seggen, van dat Auontmael des Heeren, oft dat breken des broots? Ket. Ja, tis een ²⁾ dinck, Eucharistia, Sacramentum, oft Auontmael. Jac. Mijn heere, ten is niet eenen naem, want siet, hoet de Apostolen genaemt hebben. Lucas die seyt: ^* Sy braken dat broot van huyse te huyse, ende niet dat lichaem Christi. Ket. Dat selfde daer Lucas af spreeckt, dat is vant woordt Godts, dat welcke sy wtdeylden eenen yegelijcken. Jac. Mijn heere, also segghen ooc Dauid Jorisz. ende ander ketters, die te niete maken dat breken des broots. Maer siet aen, als Paulus was te Troaden, ende dat de vergaderinge te samen gecomen was, des nachts, so dat een Jongelinc vanden hoogen sol-

* Mat.28.c.19. Mar.16.b.15.

† Mat.7.b.15.

1) D.i.: Zijn die valsche profeten volgens u uit uwe kerk voortgekomen, dan bevat uwe kerk dezulken en is zij dus de ware kerk niet. ‘Die ouders’ zijn natuurlijk ‘oudsten’.

‡ Act.20.d.29.

+ Fol. 153 v^o.

* Mc.16.b.15.

† Mt.28.c.19.

‡ Act.2.d.38. 8.b.11. 10.e.47.

2) 't Is één en dezelfde zaak.

* Act.2.e.42.

[p. 286]

der af viel, ^† Lucas seyt, dat Paulus dat woort dede tot inder middernacht, so dat de Jongelinck viel door een venster, ende als sy waren wederom // ⁺ bouen geclommen, Paulus hem opgeheuen hebbende, so hebben sy dat broot gebroken ende ghegeten, ten was dat woort niet dat sy aten, ende daer na sprac Paulus totten dageraet toe, ende ghinck van daer. Ende dit hoorende, sach hy my scherpelijc aen, ende en wiste niet wat seggen. Gelooft ghy niet (seyde hy) als dat wanneer de Priester heeft ghesproken die woorden, dat onse Heere daer is int broot, in vleesch ende bloet, alleleens ¹⁾ gelijck alst de Joden hebben gehadt in haer handen, ende gecruyst? Dit selfde heeft hy my seer dickwils geuraecht. Ende om dies wille dat ick niet en sochte te disputeren met hem, soo seyde ick: Mijn heere, ist dat ghijt my cont bewijsen by der Schriftueren, soo sal ickt geloouen. Ende hy drang my, seggende: Segt neen oft ia, wat ghy daer af gelooft. Jac. Sulcx als de Schriftuere daer af getuycht. Ketter. Ick vraghe v, oft ghy niet en ghelooft, dat hy is int Sacrament, in vleesch in bloedt, ghelijck als hy was aent Cruyce. Ende siende dat hy hem verwermde so verbeyde ic een weynich om te antwoorden. Kette. Wel, wat segt ghy? Jacq. Niet mijn heere. Ket. Dat hoor ic wel, mer waerom beydt ghy so langhe te antwoorden, iae oft neen? Jacq. Mijn heere, daer staet gheschreuen: ^* Weest snel om hooren, ende traech om spreken. Kett. Wel aen dan Jacques, segt alleenlijck ia oft neen: Ist dat ghy ghelooft, dat hy daer is int broot, in vleesch ende bloet, so segt ia. Jacq. Mijn heere, seyde ick tot v ia, hoe soude ict v connen bewijsen by der Schriftueren, dat hy daer is in vleesch ende bloet, nae dat de Priester de woorden ghesproken heeft? want ick en hebt noyt inder Schriftueren gelesen, ende om dies wille dat ict v niet en soude connen bewijsen, daer// ⁺om en wil ic ooc niet seggen dat het also is. Ket. So en geloofdijt dan niet, hoor ic wel neen? Jac. Ic en gelooue daer van niet wijder dan de Schriftuere getuycht, ende hoe soude hy daer wesen int broot, mijn heere, naedemael geschreuen staet, dat hy ^* opgeclommen is ten Hemel, ende ^† dat hy sit ter rechterhant zijns Vaders, ^‡ tot dat hy zijne vianden sal geset hebben tot een bancke zijnder voeten. Ket. Gelooft ghy niet, dat hy machtich genoech is te sitsen ter rechterhant zijns Vaders, ende ooc int broot te wesen? Jac. Mijn heere, ic gelooue dat hy almachtich is, mer tegen zijn woort en mach hy niet, want hy moet warachtich wesen, ende hy is de eenige ^* waerheyt selfs. Ket. Wilt ghy niet geloouen de schriftuere die geschreuen is: ^† Neemt eet, dit is mijn lichaem, dwelc

† Acto.20.b.7.

+ Fol. 154 r^o.

1) Eveneens.

* Eccl.5.b.13. Pro.17.b.27. Jac.1.b.19.

+ Fol. 154 v^o.

* Mar.16.g.61.

† Act.7.f.55.

‡ Act.2.d.34 Hebr.1.b.13.

* Joan.14.a.6.

† Mt.26.c.25. Luc.22.b.19.

[p. 287]

gegeuen wort voor v lieden, gelooft ghy dan niet dat het zijn lichaem is? Jac. Welcke hout ghy voor zijn lichaem, dat geleuert is voor ons, ende geleden heeft, ende dat aen de tafel sat ende sprac, oft het gene dat hy in zijn hant hielt, te weten, dat broot, wert dat voor ons geleuert, ende sterf dat broot aent cruys voor onse sonden? En beteeckende dat broot niet op zijn lichaem? Ket. Alle beyde. Jac. Ick en hebbe niet gelesen datter twee Christus zijn, dan alleen een ^† eenige Sone Gods. Dit heb ick hem dickwils te voren gheleyt ¹⁾. Kett. Dese twee en zijn maer een, oock is de wijn zijn bloet, na de gesproken woorden des Priesters. Jacq. Wort de wijn zijn bloet, na dat gesproken woort, ende blijft hy altijt bloet, ende niet wijn? Ketter. Nae dattet woort gesproken is, so is dat broot zijn warachtich vleesch, ende de wijn dat warachtighe bloet Christi, ende blijuen also vleesch ende bloet. Jac. Wat wilde Christus dan te ken// ⁺nen geuen zijnen Discipulen, als hy seyde: ^* Dit is mijn bloet des nieuwen Testaments, dwelck wtgestort sal worden voor vele, tot vergeuinge der sonden, ende ic segge v lieden: Ick en sal van nv voortaen niet meer drincken van dese vrucht des wijngaerts. Mijn heere, Christus noemtet zijn bloet des nieuwen Testaments, ende dies niet te min geeft hy te kennen zijnen Apostolen, dattet noch sy een vrucht des wijngaerts, aengesien dat hijt namaels noch so noemt, na dat hy geseyt heeft, dattet zijn bloet si. ket. Waer staet dat geschreuen? Doen nam ic zijn Testament int duytsche ²⁾, dwelc hy voor hem hadde, ende last hem: Ende na dat ict hem gewesen ende gelesen hadde, soo seyde hy tot my: Ghy en moet v niet reguleren na v verstant, maer na de wtlegginge der heyliger Leeraers, als S. Augustinus, Ambrosius, ende andere meer van de oude kercke. Jac. Ick ben wel te vreden met de wtlegginge van Paulo, sonder andere vele wtleggingen te soecken. ket. Waer heeft Paulus wtgeleyt dat Sacrament des Altaers? Jac. Paulus heeft wtgeleyt ende gegeuen te verstaen tot die van Corinthen, wat dat Auontmael des Heeren, ende dat breken des broots is. ket. Wijset my. Ende ic hadde noch zijn Testament, ende las hem dat thiende Capittel, vande eerste Epistel totten Corinthen, daer Paulus seyt: Ick spreke als met den genen die wijs zijn, ordeelt ghy selue wat ic segge: ^* De kelc der dancsegginge met den welcken wy dancseggen, ist niet een gemeynschap des bloets Christi? dat broot dat wy breken, ist niet de gemeynschap des lichaems Christi? Ende ick en hadt nauwe ghelesen, hy ant-

† Mat.19.c.16. 1.Joan.4.b.9.

1) Voorgelegd, voorgehouden.

+ Fol. 155 r^o.

* Mt.26.b.27.

2) Dit voegt d'Auchy er bij, omdat Lindanus ook wel eens een ‘hoogduitsch’ (zuricher) of een latijnsch Nieuwe Testament bij zich had.

* 1.Cor.10.b.18.

[p. 288]

woorde my daer op haestelijc: Dat is tegen v, want de Apostel bewijst daer wel, datter vleesch ende bloedt is int // ⁺ broot ende wijn, ende datmen deelachtich is des lichaems Christi. Jac. Mijn heere, ist dat v belieft, laet my wat voorder lesen, ende ghy sult mercken, dat Paulus niet en gheeft te verstaen van dat lichaem Christi in vleesch ende bloet, gelijc alst hinck aent Cruys, maer van zijnder ^* vergaderinge, de welcke is zijn lichaem, want als hy seyt, dat wy gemeynschap hebben ende deelachtich zijn aen dat lichaem Christi, soo seyt hij: ^† Want wy vele zijn een broot ende een lichaem, nademael wy deelachtich zijn van eenen broode. Kett. De Apostel spreect daer van een ander lichaem, te weten, van zijn Gemeynte. Jac. Ic en beuinde niet dat Paulus maeckt eenich verschil ofte onderscheyt van twee lichamen, maer van een lichaem Christi. Ket. Hoe verstaet ghy dan: Eten zijn lichaem, ende zijn bloet drincken? Jac. Ghelijck alst Paulus geeft te verstaen, dattet is een ^‡ gemeynschap oft mededeylinge des lichaems Christi. kett. Mijn kint, hoe zijt ghy so verleyt? verstaet ghy dan dat ghy door dat gemeynschap wel muecht deelachtich wesen aent lichaem ende dat bloet Christi, sonder daer af te eten ende te drincken? Jac. Mijn heere, ic en ben niet verleyt, maer ick fondere my op dat woort Gods. Ket. Wel wat verstaet ghy dan met dese gemeynschap? Jac. De Apostel gheuet ons daer te kennen, als hy seyt in dat selfde Capittel: ^* Siet Israel aen na den vleesche, die daer eten de offeranden, zijnse niet deelachtich des Altaers? Siet mijn heere, daer is de ghelijckenisse, die Paulus gheeft om te verstaen die van Corinthen, verstaet ghijt niet oock also, mijn heere? Ket. Ja ick. Jac. Mijn heere, ick dencke wel dat v meyninghe soo niet en is, dat de ghene die deelachtich waren des Altaers, daeromme den // ⁺ Altaer aten, maer alleenlijck de offeranden die op den Altaer laghen. Ketter. Duncket v also met dat Sacrament toe te gaen? Jacq. Mijn heere, het dunct my, dat, als wy dat broot eten, dat wy daer mede beteeckenen, deel te hebben aent lichaem Christi, ende nochtans en eten wy maer alleenlijcken dat broot, ende niet Christum, niet meer, dan ghelijck als Israel niet en adt ¹⁾ den Altaer, maer alleene de offerhande, ende nochtans int eten der offerhanden gauen daer mede te kennen dat sy deelachtich waren des Altaers. Ende my aensiende wel scherpelijck, so seyde hy: Wat een dwalinghe, en ghelooft ghy niet, datmen int eten des ghewijdden broots, dat lichaem Christi eet? Jac. Paulus en geeftet also niet te verstaen, ende ick en versta dat ooc also niet. Ket. Ist niet een iammerlijck dinck van v lieden Jacques, dat ghy niet en ghelooft dat woort

+ Fol. 155 v^o.

* 1.Cor.12.b.12. Col.1.b.18.

† 1.Cor.10.b.17.

‡ 1.Cor.10.b.18.

* 1.Cor.10.b.18.

+ Fol. 156 r^o.

1) N^o. 1, 1562: ‘at’; n^o. 3, 1567 en de volgende: ‘adt’; na n^o. 10, 1595 alle: at’.

[p. 289]

Gods, het welcke seyt: Dit is mijn lichaem, dit is mijn bloet, doet dit tot mijnder ghedachtenisse? Jacq. Ick gelooue dat woort Gods, Christus gaf wel te verstaen, dat hy daer niet en soude wesen lichamelijck, naedemael dat hi seyde, datment soude ^* doen in zijnder ghedachtenisse. Paulus die seyt ooc. ^† Soo dickwils als ghy dat broot sult eten, ende desen kelck sult drincken, sult ghy vercondigen den doot des Heeren, tot dat hy coemt. So en is hy dan daer niet lichamelijc, nademael hy noch niet gecomen en is. ket. Hy is ymmers daer lichamelijck, na dat woort Jesu Christi, ende alle heylige Leeraers leggent also wt. Jac. Ic houde meer van Paulo alleen, dan van alle de ander Leeraers, ende houde my alleenlijc aen de wtlegginghe Pauli. Kett. Ghy moet ooc gheloouen de heylighe Leeraers van de Catholijcke Kercke. Jac. // ⁺ Ick ghelooue de heylige Schriftuere, ende alleenlijck dat woort Gods. kett. Ghelooft ghy dan dat woort Gods, so moet ghy geloouen, als dat broodt ghewijdt is, ende de woorden ghesproken zijn, dat soo wie dat ontfangt lichamelijck, die ontfangt dat lichaem ende bloet Christi, nademael dat Jesus Christus also spreect, ende hy en liecht niet, maer hy seyt de waerheyt. Jacqu. Ick weet wel dat Christus de waerheyt seyt, maer men moet verstaen, hoe dat hi spreect, Als hy seyt: ^* Ick ben dat broot, dat vanden Hemel ghedaelt is, ende dat broot dat ick geuen sal, is mijn vleesch, ghelooft ghy dat wel? kette. Neen ick, ghelooft ghy dat? Jac. Ick en segget v niet, ende oock en disputeren wy nv niet daer ouer, maer om dies wille dat ghy segt, datmen gheloouen moet ghelijck als Christus spreeckt, Siet, als hy seyt: ^† Ick ben een wijngaert, mijn Vader een ackerman. Paulus seyt oock: ^† Den steen wt den welcken ghedroncken hebben de kinderen van Israel, was Christus. kett. Neen, neen, alle de woorden en moetmen so niet gheloouen, maer alleenlijck een teecken op Christum. Jacque. So is oock dese selfde maniere van spreken. kettermee. Jae dit is een Sacrament, het welcke ons ghelaten is van het lichaem Christi in een ghedachtenisse. Jacques. Mijn heere, siet Israel aen na den vleesche, dat ^* Lammeken dat sy aten, was ghenaemt den doorganck, ende een eewige ghedachtenisse, dat sy ghetrocken waren door de stercke hant wt Egypten, wt de dienstbaerheyt: Ende oock dat broot dat wy breken, is tot eender ^† gedachtenisse van Christo, die ons ^‡ verlost heeft vander sonden, ende de eewige doot, ons treckende van de dienstbaerheyt des Duy// ⁺uels ende des viants. ket. Ja na de meyninge van uwe Herders, Caluinus ende Swinglius ¹⁾, ende sulcke ketters, die daer nieuwe leeringe voorgebrocht hebben, ende wy

* Luce.22.b.19.

† 1.Cor.11.c.25.

+ Fol. 156 v^o.

* Joan.6.f.52.

† Joan.15.a.1.

† 1.Cor.10.a.4.

* Exo.12.b.11.

† Luc.22.b.19.

‡ Gal.3.b.13.

+ Fol. 157 r^o.

1) Zie de aanteekening op fol. 142 r^o, bl. 270 boven.

[p. 290]

hebben geweest in dit gelooue ouer duysent ende vier hondert Jaren, waerom en gelooft ghy ons niet? Jac. Mijn heere, soude ick also geloouen, om den langen tijt wille? daer zijn veel ketters geweest, als Saduceen, Nicolaiten, Heydenen, ende veel meer andere, die noch veel langer tijt ghedwaelt hebben. Keert v totter Schriftueren alleenlijc, na dat exempel vanden goeden ^* Coninck Josias. kette. Meynt ghy dat mijn sone? neen, neen. Jac. Mijn heere, also seyden de kinderen van Israel tot ^† Jeremiam, ende si waren wten wech ¹⁾. Ghy weet ooc wel, hoe sy misbruycten de genade Gods, makende een gulden ^‡ Calf, ende dat louende ende segghende: Dese Godt heeft ons weder getrocken ende verlost wt Egypten. V volck seyt nv ter tijt alsoo van dat broot: Hier is Christus die voor ons ghestoruen is. Hy wert toornich, ende vraechde my: Doen wy Afgoderie, dat wy Christum aenbidden? Jac. Neen, in dien hy int broot is, maer is hy daer niet, wat ist anders dat ghy doet? ket. Wel, wat ist dan dat ghy daer af gelooft? spreect een woort alleenlijck, iae oft neen. Jac. Mijn heere ghy hebt wel gehoort, dat ick gelooue, ^* dat hy sit ter rechterhandt zijns Vaders inden Hemel. kett. Maer int broot? Jac. Mijn Heere, ick hebt v geseyt, dat ic daer af gelooue, gelijc ^† Paulus daer af ghetuycht. kette. So en gelooft ghy dan niet, hoore ick wel, datmen eet dat heylich vleesch Christi Sacramentelijck. Jac. Alle de gene die dat broot ontfangen, ontfangen sy ooc dat lichaem Christi? ket. Ja al gheheelijck, wie dat si ooc zijn. Jacq. // ⁺ Een Roouer, Moordenaer, Rabbaut, oft een ander vol verraderijs, vol bedrochs ende boosheyts, niet hebbende eenich leetschap oft berou van zijn quaet, mer hebbende noch eenen wille te leyden sulck een boosachtich leuen, ontfangt een sodanighe dat lichaem ende bloet Christi? Ket. Al waert de erchste mensche vander werelt, iae al waert een Turck, oft een Heyden, waert dat hy quame tot dat Sacrament, hy soude ontfangen dat lichaem ende dat bloet Christi, soo wel als een ander, ia dat meer is, al waert oock een Beeste ²⁾. Jac. Hoe mochte dat, mijn heere, mogelijc wesen, dat ongeloouigen, godloosen, ende onrechtueerdighen, den welcken de eewige verdoemenisse beloeft is, souden ontfanghen dat Lichaem Christi, ende zijn bloet? het soude dan van noode zijn teghen alle Schrift, oft God wil ofte niet en wil, dat si hadden dat eewige leuen, ende so wel de beesten als wy, om dies wille dat de Heere beloeft heeft, dat soo wie zijn ^* vleesch eet ende zijn bloet drinct, heeft dat eewige leuen, ende de Godloose menschen souden een

* 2.Reg.22.b.12. 23.a.1.

† Jere.18.b.18. 44.c.15.

1) Van den rechten weg af.

‡ Exo.32.a.4.

* Act.7.f.55. Collo.1.a.1.

† 1.Cor.10.b.16.

+ Fol. 157 v^o.

2) Er is geene reden om te betwijfelen of Lindanus dit wel uit de katholieke sakramentsleer heeft afgeleid.

* Joan.6.f.54.

[p. 291]

deel hebben int lichaem Christi ende Belial ⁺, dat licht ende de duysternisse, tis onmogelijck, seyt Paulus. Ketterme. Hoe, verstaet ghy niet dat Paulus seyt, dat so wie dat lichaem eet, een ordeel ontfangt? Jacques. Houdt mijn heere, en corrumpeert de Schriftuere niet, want Paulus seyt, dit broot, ende niet het lichaem. Kettermee. Wel, so wie dit lichaem eet, oft dit broot, ende drinckt desen kelck onweerdelijck, die ontfangt zijn verdoemenisse. Jacques. Mijn heere, die zijn ordeel ontfangt, die is verre van te ontfanghen dat lichaem Christi, maer tis de sentencie zijns doots, dat hy ontfangt. Kette. Wel aen, so bekent ghy ymmers dese woor-// ⁺den Jesu Christi, die geseyt heeft: So wie mijn vleesch eet ende mijn bloet drinckt, die heeft dat eewighe leuen, so gelooft ghy ymmers datmen hem wel mach eten ende drincken, ghelijck hy seyt. Jacques. Ick ghelooue de woorden Jesu Christi, maer niet in sulcker manieren als de Joden, die haer ergherden aen hem, segghende: ^* Hoe sal dese ons gheuen zijn bloet te drincken, ende zijn vleesch te eten? iae selfs ^† zijn Discipulen. ketter. Dat was om dies wille, dat zijt niet wel en verstonden. Jacq. Dat ghelooue ick wel, want hadden zijt wel verstaen, sy en hadden dat niet gheseyt, ende zijn Discipulen en hadden hem niet verlaten om dese woorden, ghelijck sy deden. ketter. Verstaet wel mijn sone, dat was om dat sy verstonden, datmen zijn vleesch moeste eten gebraden oft ghesoden, ghelijck ander vleesch, maer hy sprack van dat te eten Sacramentelijck, anders en soude dat ander eten niet geholpen hebben. Maer gelooft ghy niet datmen zijn vleesch eet Sacramentelijck, dwelck is een Sacrament, dat hy ons ghelaten heeft onder de gedaente des broots ende des wijns, in welcke hy hem verandert? Jacques. So heeft hy dan dingen achter gelaten, die nerghens toe nut en zijn. kette. Hoe so? Jacqu. Daerom mijn heere, alst zijn Discipulen also groffelijck verstonden, gelijck ghy lieden ende andere oock doen, seyde hy tot haer, dat het vleesch nerghens toe nut en was, dan de geest die daer leuendich maect, ende ^‡ mijn woorden (seyde hy) zijn geest ende leuen. Ist datmen dan zijn vleesch eet, wat profiteert dat? ketter. Dat was daerom, dat zijt niet wel en verstonden, ghelijck ick v gheseyt hebbe. Jac. Mijn heere, ick geloof wel, hadden zijt wel verstaen, so en haddet hem // ⁺ niet noodich geweest, haerlieden te kennen te gheuen, dat het zijn woordt was dat hy seggen wilde. Ket. Hoe verstaet ghijt dan, dat hy sprack van zijn woort? Jacq. Mijn heere, ick versta dattet was van zijn woort gelijck alsser geschreuen staet, ^* dat de mensche niet alleenlijck en leeft by den broode, maer by dat woordt dat daer coemt wt den mondt Godts, dat welcke alleenlijck ons leuendich maect in God, tot dat eewich leuen. Ket. Siet daer,

+ 2.Cor.6.b.15.

+ Fol. 158 r^o.

* Joan.6.f.52.

† Joan.6.g.66.

‡ Joan.6.g.63.

+ Fol. 158 v^o.

* Deu.8.a.3. Sapi.16.c.26. Mat.4.a.4.

[p. 292]

hoe v verleyders v onderwesen hebben in haer nieuwe leeringe. Jac. Ick en ben niet gefondeert op de menschen, maer op dat woordt Gods. Ket. Waerom en wilt ghy dan niet geloouen, gelijck uwe Moeder de heylighe kercke, dat na de ghesproken woorden tbroot ende de wijn verandert zijn? Jac. Mijn heere, ick hebt v geseyt, om dies wille datter niet gheschreuen en is in de Schriftuere van sulcke saken, want noch dat broodt, noch de wijn en zijn verandert gheweest, die Christus gaf. Ket. Och het was ymmers. Jacq. Mijn heere, ick hebt v bewesen, hoe dat hijt noch een ^† vrucht des wijngaerts noemde nae de gesproocken woorden. Ket. En ghelooft ghy dan niet Jacques, dat Jesus Christus almachtich is? ende dat hy machtich was zijnen Discipulen zijn bloet te drincken te geuen? Jacq. Ick weet mijn heere, dat hy ^‡ almachtich is, ende dat hijt wel machtich was te doen, ende oft hijt nv gedaen hadde mijn heere, heeft hy v beloeft, dat ghy lieden sulcken werck ooc wel doen sout? Ket. Maer Jesus Christus is hy niet machtich ons dat achter te laten tot een Testament in zijn Sacrament? Jac. Jae hy mijn heere, hadde hijt gheseyt, want hy hadde wel macht ouer de ^* wint, ouer de Duyuelen, ende dat ^† water in wijn te // ⁺ veranderen ende hem seluen ^‡ onsichtbaer te maken. Somma, ick ghelooue dat hy almachtich is in alle dinghen, maer een sondich mensche en heeft sulcke macht niet. Ket. Neen, als hy de selue woorden Christi spreeckt? Jacqu. In de woorden en leyt de cracht niet, dat soude wesen als toouerie, ende oock, die soude segghen tot eenen crancken: Weest gesont, in sulcker formen, ^* alst Christus seyde, daerom en soude hijt niet zijn. Ketter. Soo en ghelooft ghy dan niet dat Christus Jesus int broot is, neen? Jacq. Mijn heere, ick dencke dat ghy wel gehoort hebt mijn besluyt, wat ick daer af gelooue. Christus heeft geseyt, dat wijt souden doen in ^† zijn gedachtenisse, soude hi daer present wesen, hoe mochtment dan doen in zijnder gedachtenisse? Ket. Och hoe hebben die boeuen v verleyt, Zwinglius ende Caluinus, sulcke Sacramentschenders, die alle schriftuere verkeeren in contrarie. Jac. Mijn gelooue en is niet gefondeert op de leeringhe van Caluinus noch Zwinglius. Ket. Waer op dan? Jacq. Op dat woort Gods, ende op dat ^‡ fondament der Apostolen. Ket. Hoe? ghy en gelooft niet dat woort Gods. Jac. Mijn heere, soude ic dat woort Gods niet geloouen? om dat selfde ben ic hier ^* geuanghen, ende ben hier gheketent voor v, om daer van getuychenisse te geuen. ket. Mijn Sone, tis om dat woordt vanden Satan, ende niet om dat woort Gods. Jacq. Mijn heere, siet wel voor v, hoe dat ghy spreect, dat ghy niet en blasphemeert, want ick en hebbe dat woort van den Satan niet gealligeert voor mijn leeringhe ende ghelooue, maer dat ^* reyne

† Mat.26.b.28.

‡ Eccl.1.b.7.

* Mat.8.c.27.

† Joan.2.a.9.

+ Fol. 159 r^o.

‡ Luc.24.c.30.

* Mat.8.b.14.

† Luc.22.b.19.

‡ 1.Cor.3.b.11. Eph.2.b.19.

* Act.28.c.20.

* Psa.18.d.31. 19.a.8.

[p. 293]

woort Gods, ende ghy alligeert my dat woort ende wtlegginge der menschen. ket. Tis dat woort van de heyli// ⁺ge Leeraers der kercken, de welcke ghy verwerpt, Siet daer de oorsake van uwer dolinge. Jac. Ick en verwerpse niet, maer ick laetse sulck als sy zijn, in haer wesen, want ick vinde materie ghenoech in dat Woordt Gods, om te legghen een goet ^† fondament, Ende vinde ^‡ waters des leuens ghenoech om te drincken in die reyne fonteyne, sonder te loopen tot de Beecxkens oft Poelen ⁺, die meestendeel veruuylt ende om geroert zijn. Ketter. Wel aen, dit en gheeft ons al gheenen voortganck, het is nv spade, nademael ghy niet gheloouen en wilt, gelijck als onse Moeder de heylige kercke v onderwijst, Siet dat ghy v wel beraet, want ghy zijt in sulcken dwalinghe, ist dat ghy so sterft, so sult ghy verdoemt wesen voor alle duysent Duyuelen in den grondt der Hellen. Jac. Mijn heere, daer staet geschreuen, dat het ^* oordeel Godt alleene toe behoort, hoe treedt ghy so stoutelijck in de stede Godts? God sal my wel ordeelen. Ketter. Jacques dat is al claer, want ghy en ghelooft niet, ende ^† soo wie niet en ghelooft, die is verdoemt, seyt Christus Jesus. Jac. Daer staet gheschreuen, en ^‡ ordeelt niet na dat gesichte der oogen, maer ordeelt gherechtighe ordeelen, Waert dat ick niet en gheloofde, so en soude ick dat woordt Godts niet alligeren voor mijne bescherminge. Ket. Dat doen ooc alle ketters, Wel aen, bidt Godt neerstelijck, dat ghy muecht wederkeeren tot der heyligher kercken. Jacq. Ick hope door de ghenade Gods, dat ick ben ^* geworden een lidt van de waerachtige ende heylige kercke, de welcke gereynicht is, ende ^† verworuen door dat bloet Jesu Christi. Daer nae stont hy op, ende seyde tot my: Adieu, Jacques, siet wel toe dat ghy v wel beraet, // ⁺ want uwen tijt is nae by, legt uwe saken wel ouer. Ick seyde tot hem oock Adieu, ende dat ick bereyt was, altijt dat beste na te volgen in het ghene, dat my soude bewesen worden byder heyliger Schriftueren, ende anders niet. Wij hadden noch veel meer ander woorden, aengaende dese materie, al ontrent twee vren lanck, maer sy zijn my vergeten. Hy geeft goede audientie, ende en verwermt hem niet lichtelijc, wy spraken somwijlen in vlaemsch, somwijlen in fransoys, maer ten meestendeel sprack ick vlaemsch, om de toehoorders wille, die ick voor de duere hoorde. Siet hier de twee Articulen, daer van men aldermeest van haer lieden gequelt is. Altijt als hy weder keerde tot my, bracht hy eenighe subtijle Schriftuere om my te vangen, maer de Heere moet gepresen zijn, ick ben altijt te bouen ghecomen. Ick hebbe gheweest voor hem wel achthien ofte twintich mael, ende soude ick schrijuen alle de Propoosten, die ick met haer hadde van dese twee Articulen, so soude ic wel een hant Pap-

+ Fol. 159 v^o.

† 1.Cor.3.b.11.

‡ Jere.2.b.10.

+ Joan.4.b.10

* Matt.7.a.1. 1.Cor.4.a.5.

† Mr.16.b.16.

‡ Joan.7.b.24.

* 1.Cor.12.b.12.

† Acto.20.d.

+ Fol. 160 r^o.

[p. 294]

piers ¹⁾ veruullen, soo veel comparatien ende ghelijckenissen, buyten ende sonder Schriftuere brochten sy my voort, maer ic santse altijt totter schrift. Isser yet in mijn Liedekens ²⁾, dat met dit geschrift niet en accordeert, daer ouer en salmen hem niet verwonderen, want al waert dat icker noch so veel schreue, so en soude ic niet connen verhalen alle de propoosten, die ick met haer gehadt hebbe. Also hebben sy my gequelt.

^* DEn veerthiensten dach Januarij, des selfden Jaers 1558. op eenen vrydach na Noen ³⁾, so was ic wederom gheleyt voor den Kettermeester, ende ick ghinck voor hem, ende hy groette my blijdelijck, want // ⁺ so veel als ick mercken conde, de wijn hadde hem seer verblijt, ende en brochte gheen Boecken met hem. Ende na sommige woorden die wy te samen hadde, so seyde hy tot my: Jacques, de oorsake waerom ick hier gecomen ben, is alleen om te weten uwe besluyt, want ick en wil niet meer disputeren met v vanden Articulen des geloofs, als van de Misse, van der Biechte, van de Aflaten ende Vegeuier, ende aenroepinge der Heylighen, oft ander ordinancien van onse Moeder de heylighe kercke. Jacq. Mijn heere, ick ben wel te vreden, ick en soecke oock niet te disputeren, maer alleen simpelijcken te gheloouen het gene dat wy gehouden zijn te geloouen, so veel als de Articulen des gheloofs aengaet. Ket. Ja, wi en hebben met het disputeren niet veel te doen, want Paulus seyt: ^* Schout eenen ketterschen mensche, na de eerste oft tweede vermaninghe. Jacq. Mijn heere, hoe sout ghy my der ketterien haluen connen vermanen, naedemael ghy my noch niet ouerwonnen en hebt, dat ick een ketter ben? Ketter. Neen? zijt ghy niet een ketter? naedemael ghy dat Christelijck ghelooue wederspreeckt? Jacq. Ick en wederspreke dat ghelooue niet, want daer toe streckt al mijn meyninghe, maer ghy neemt uwe meyninge inder schrift op een maniere, ende ick op een ander, ende niemant en mach ordeelen van het recht oft het ongelijc, dan de ^* gheestelijcke menschen door den Gheest Gods. Hy vraechde my al lacchende: Hebt ghy den Gheest Godts? Jacq. Mijn heere, ghy en moet my dat niet vragen met geckerie, want ick en beroeme my des niet, dies niet te min verhope ick door de ghenade Gods, dat ick niet gedreuen en worde van den gheest des Satans. ket. Nochtans zijt // ⁺ ghy verleyt ende in dolinge, ende

1) Een boek papier.

2) Zie de aanteekening op fol. 142 r^o, boven bl. 268 vg.

* [n^o. 6.]

3) Zoo ook de Offerboeken: eerst Van Braght verandert dit woord hier evenals op alle andere plaatsen van het Offer des Heeren in ‘middag’.

+ Fol. 160 v^o.

* Tit.3.b.10.

* 1.Cor.2.b.15.

+ Fol. 161 r^o.

[p. 295]

Paulus seyt, ^† datmen sodanige sal schouwen na de eerste ofte tweede vermaninghe. Jac. Na dien ghy ons dan houdt voor ketters, och oft Godt gaue, dat ghy ten minsten den raet Pauli ghebruycten, te weten, dat ghy ons vlodet, ende v aftrocket van ons, ende ons niet en veruolchde totter doot toe, ende niet wt en storte in allen hoecken ons bloet. ket. Jacques, ick en soecke uwe doot niet, dat kent Godt. Jacq. Mijn heere, Godt wetet warachtelijck wel, ende men salt int eynde wel sien. ket. Jae, wy en doen maer alleenlijck dat ons belast ende beuolen is. Jacq. Van wien, mijn heere, van God oft van de menschen? ket. Het is ons beuolen van God, te schouwen de valsche Propheten. Jacq. Tis wel waer mijn heere, dat Christus ons vermaent, dat wy ons sullen ^‡ wachten van die valsche Propheten, maer hy geeft ons een teecken om die te bekennen, te weten: Gelijck eenen boom aen zijn vruchten, Wat vrucht hebt ghy ghesien aen ons waer door ghy sout moghen verordeelen, dat wy valsche Propheten zijn? ketterme. Ghenoech daghelijcks. Jac. Waer in? ket. Daer in, dat ghy hebt een valsche leeringe, de welcke den menschen qualijck leert, ende leytse totter verdoemenisse. Jac. Mijn heere, dat onse leeringe valsch is, dat is gesproken nae uwen ghoetduncken, nochtans en muecht ghy niet bekennen, dat wy valsche propheten zijn, dan door de vrucht des wercx door de welcke men mach bekennen oft wy valsche Propheten zijn ofte niet, Want Christus seyt: ^* Ghy sultse bekennen aen haer wercken, ende en seyt niet: Aen haer ghelooue. ket. Ghy lieden rechtueerdicht v seluen ouer uwe wercken. Jacq. Neen, maer // ⁺ het is onmoeghelijck ^† druyuen te plucken van doornen, oft vijghen van dijstelen, oft dat een quade boom goede vruchten voort brenge, na dat de Heere getuycht. ket. Wel aen Jacques, gelijck als ick v gheseyt hebbe, ick en ben hier niet ghecomen, om te disputeren, maer om uwe meeninghe te verstaen. Jac. Ic en vraech oock na geen disputeren, maer ick wil v beantwoorden, dat ghy ons met onrecht beschuldicht der heresien, ende verleydinge. Ket. Wel, laet ons dat laten varen, Hoe zijt ghy dan beraden, aengaende uwe belijdinge, blijft ghi noch op het selue propoost ¹⁾, gelijck als ghy beleden hebt voor den Commissario? Jacques. Jae ick. ketter. Wilt ghy v dan niet laten onderwijsen? Jac. Ic en soecke anders niet, dan altijt het beste, rechtueerdichste, ende duechsaemste nae te comen, ende ick en ben so opstinaet in mijn ghelooue niet, waert dat ick een beter wech bekende totten eewighen leuen, dan dese selfde, die ick nv heb, soo soude ick hem aen nemen. ketter. Wel aen dan, aenghaende het doopsel ende het

† Tit.3.b.10.

‡ Mat.7.b.15.

* Mat.7.b.15.

+ Fol. 161 v^o.

† Mat.7.a.6.

1) Besluit, voornemen.

[p. 296]

Sacrament, daer wy tsamen af ghesproocken hebben, wat dunct v daer af? Jacq. Ja maer mijn heere, tghene dat my bewesen sal worden byder schriftueren, dat selfde sal ick gheloouen ende anders niet. ket. Soo en ghelooft ghy dan niet die heylige Leeraers der Chatolijcker kercken, hoor ick wel, neen? Jac. Ic gelooue die heylige schriftuer alleen. ket. Daeromme zijt ghy in heresie, dat ghy meer hout van v seluen, dan van die heylige Leeraers. Jac. Ic en prijse my seluen niet, dan alleen int ^* Cruyce Christi, maer ick en wil niet betrouwen op eenige menschen, want daer gheschreuen staet: ^* Veruloect is de mensche, die hem betrout op den mensche. ket. Dat weet ic wel, // ⁺ maer ghy en ghelooft oock niet dat woort Gods. Jacq. Mijn heere, en segt doch dat niet, want ten is also niet. ketter. Neen? als onsen salichmaker seyt, ^† nemende dat broot, dit is mijn lichaem, ende nemende den kelc, dit is mijn bloedt, waerom en gelooft ghijt dan noch niet? Waeromme twijuelt ghy daer aen? Jacqu. Mijn Heere, ick ghelooue die woorden Christi, ende en twijfele niet daer aen. ket. Ja na uwe opinie, ende met een verscheyden meeninge. Jac. Mijn heere, ick verhoope dat ict anders niet en versta, dant die Apostolen verstaen, ghelijck alst ^* Paulus wtleyt, 1.Corin.10. kett. Ghy segghet. Ende hier en bouen hadden wy noch veel meer ander woorden ouer dit artikel, ende van den Doop, ende een weynich daer nae ouer dat vagevyer ende dat placcaet, al ontrent anderhalf vre tijts, ende daer na troc hy van my, thonende my een seer schoon gelaet ende vriendelicheyt, oft wter herten quam, en weet ick niet.

^*DEn twintichsten Dach des selfden maents Januarij, des voorseyden Jaers, soo was ick wederom geleyt voor den selfden kettermeyster, ende hy vraechde my: Hoe hebt ghy v beraden ouer het gene dat ick v voor gheleyt hebbe, aengaende het doopsel ende het Sacrament, ende wat gheuoelen hebt ghy daer in. Jacqu. Ick en weet geenen anderen raet, dan den ghenen die ghy van my te voren ghehoort hebt. ket. So blijft ghy dan, hoor ick wel, opinioos ende opstinaet? Jacq. Mijn heere, dat waer my leedt, dat ick opstinaet soude wesen tegen mijne conscientie, maer nademael dat ghy my niet en condt bewijsen by der scriftueren, tgene dat ghi ghelooft, te weten, // ⁺ dattet doopsel der kinderkens een ordinantie Godts sy, ende een gebruyck der Apostolen, ooc dat het ^* broodt ende die wijn verandert worden in vleys ende bloet, als die priester die woorden ghesproken heeft ouer het broot, dat dunct my touerije te wesen, ende en cant also niet verstaen. Kette. Ghy en moet niet twijfelen in die veranderinghe door die cracht Gods, want ic hebt v genoech bewesen by der scriftuere Gods, maer ghy

* Gala.6.b.16.

* Jere.17.a.5.

+ Fol. 162 r^o.

† Mat.26.c.25.

* 1.Cor.10.b.16.

* [n^o. 7.]

+ Fol. 162 v^o.

* Mat.26.b.25.

[p. 297]

en wilt niet gheloouen. Jacq. Mijn Heere, en segt doch dat niet, want hadt ghijt my bewesen by der schriftueren, so soude ic geerne gheloouen, want alle mijn salicheyt leyt in dat heylighe woort Godts. Ketter. Ick heb v dat woort Godts ghealligeert, maer ghy en gelooft niet dan v fantasie ende opinie. Jacq. Mijn heere, ic bid v, willet doch niet dencken, waert dat ickt beter bekende, ofte anders verstonde, soo en soude ick niet willen ^* wederstaen, dat woort Godts teghen mijn conscientie, wesende in sulck eenen staet, als ick ben, te weten, geuangen op den hals, verbeydende die doot van daghe te daghe, so mochtmen wel seggen, dat ick die iammerlijcste ende ongeluckichste mensche waer, die oyt opter aerden was, dat ic sochte met vrijen wille, ende voorbedachter daet te hebben pijne ende lijden hier totter doodt, om te vercrijgen die eewige verdoemenisse. Ketter. Jae mijn kint, siet wel wat ghy doet, want ist dat ghy sterft in sulcken quaden gelooue ende leeringhe als ghy hebt, soo zijt ghy verdoemt voor alle Duyuelen. Jac. O mijn heere, hoe dorft ghy doch soo spreken, daer staet gescreuen: ^* En oordeelt niet, op dat ghy niet gheoordeelt en wordt, wandt met sulcken oordeel, als ghy oordeelt (seyt die Heere) sult ghy oock gheoor// ⁺deelt worden. ket. Ic oordeele v na die waerheyt. Jac. Mijn heere, en segt doch dat niet, want ghy en ^† weet niet wat ghy oordeelt. Ketterm. Och och, ick doe wel. Ende nemende eenen ijndtpot ¹⁾, die op die tafel stont, seyde hy tot my: Ick ben so versekert, ghelijck als ick seecker ben, dat ick die pot houde, ist dat ghy in dese leeringhe blijft, ende also sterft, dat ghy nemmermeer en sult sien dat aenschijn Godts, maer sult inder eewicheyt verdoemt worden. Jacq. Mijn Heere, en oordeelt niet also, want ghy tredet in de plaetse Godts, ende neemt hem zijne eer, want hem behoort alleen toe dat ordeel. Ket. Meynt ghy dat ick niet en weet, wat ick segge? ende dat ick niet en sie dat ghy in dwalinge zijt? ende die ketters en sullen int Paradijs niet comen. Jac. Mijn heere, het dunckt v alsoo, dat wij in dwalinge zijn, ende gelijck alst v lieden dunct van ons, soo dunct ons oock wederomme van v lieden. Kette. Ach dat is ghoet te bekennen door dat woordt Godts, welcke in doolinge ende ketterijen zijn. Jac. Tis also, tis goet te bekennen den genen, welcke die Heere de gracye ghegheuen heeft, ende wijsheyt, Ende daeromme bid ick v, mijn heere, dat ghijt my niet qualijcken af nemen en wilt, ist dat ick wat stoutelijc met v spreke, ende mijn herte v opene. Ket. Neen ic trouwen ²⁾. Jac. Mijn heere euen gelijck als

* Eccl.4.d.32. 2.Cor.13.a.8.

* Mat.7.a.1.

+ Fol. 163 r^o.

† Joa.7.b.27.

1) Zoo ook n^o. 1, 1562, N^o. 5, 1578 a heeft ‘ijntpot’; n^o. 6, 1578 b en de verdere uitgaven ‘inctpot’.

2) Zeker.

[p. 298]

het v lieden dunct, dat wy valsche propheten ende verleyders zijn, alsoo duncket ons van v lieden, gelijck alst v lieden dunct dat wy doolen, also duncket ons dat ghy lieden doolt, gelijck v lieden dunct dat wy dat volc verleyden, so duncket ons dat ghijse verleyt, ende hier op verlaten wy dat ^* leuen, ende al wat wy inder werelt hebben, om v lieden te ghetuyghen ende te ver// ⁺zeghelen met onsen bloede, dat ghelooue dat wy in Godt hebben. Ketter. Nochtans en strect v dat nerghens toe dan totter verdoemenisse. Jacques. Ist dat het selfde ons streckt totter verdoemenisse, soo zijn wy de ^* alderiammerlijckste die onder den Hemel zijn, want ^† wy zijn verstooten, veracht, verworpen, als eenen gruwel voor de gantsche Wereldt, loopende van de eene plaetse tot de ander, so dat wy int vleys altijt hebben te lijden, geen rust hebbende, ende na v segghen, so souden wy noch moeten lijden nae dit leuen, Neen, neen mijn Heere, wy gheuoelen al ander ghetuygenisse ende ^† beloften door dat woort Gods. Ket. Dat coemt also by, dat ghy verleyt zijt, al dat en sal v nergent toe dienen. Jac. Waer is dan dat volc het welcke door ^† lijden ende verdriet zijnen Meester nae moet volgen tot dat eewighe leuen, ghelijck Christus gheseyt heeft, dat sy ^* benijdt ¹⁾ souden zijn om zijns naems wille? Ket. Dat was gesproken alleenlijc tot die Apostolen. Jac. Hoe coemt dan dat Paulus seyt, dat ^* alle die ghene die daer begeeren godsalichlijck te leuen in Christo Jesu, veruolginghe sullen lijden? Ende die propheet seyt, dat die gerechtighe veel sal moeten lijden ⁺, maer de Heere verlost hem wt alle het quaet. Ketterm. Dat is te verstaen, dat die duyuel haer lieden altijt genoech becooringhe ²⁾ ende verdriet sal geeuen. Jac. Paulus spreect van veruolch ende niet van becooringe, ende ic en verstae ooc niet, dat Christus gesproocken heeft van becooringhe, als hy seyde: ^† Sy sullen u geesselen in hare vergaderinge, ende v veruolghen tot der doot, meynende ^† Godt eenen dienst daer aen te doen, ooc suldy gehaet wesen van vader ende moeder, ^‡ broeders ende vrienden, ende sullender // ⁺ sommighe onder v lieden dooden. Ketterm. Wel aen, al dat was alleenlijck ghesproocken tot die Apostolen. Jacqu. En spreeckt Christus daer niet van alle die in zijnen Naem geloofden? Ket. Hy sprac alleenlijck tot den Apostolen, die daer moesten lijden, als sy ghingen vercondighen dat woordt, maer naemaels soudemen ophouden, die te veruolghen. Jacq. Hoe quammet by dat de ghemeynte ende vergaderinghe so wrede veruolghinge leden? ende nochtans warent niet al Apostolen. Ketterm. Hoe so? Jacq. Also

* Mt.16.b.24.

+ Fol. 163 v^o.

* 1.Cor.15.b.19.

† 1.Co.4.a.9.

† Mat.19.d.27. Apocal.2.3.

† Act.14.d.22.

* Mat.10.c.22.

1) Benijden is ons ‘niet kunnen uitstaan’; ook wel ‘mishandelen’.

* 2.Tim.3.b.12.

+ Psa.34.c.20.

2) Verzoeking.

† Mat.10.b.16.

† Joan.16.a.2.

‡ Mat.10.b.21. Luce.21.b.15.

+ Fol. 164 r^o.

[p. 299]

gelijck als Lucas ghetuycht, Actor.7.12. ⁺ ende Paulus, 2.Tessal.1 ⁺ Jae ghy selfs mijn heere weet wel wat een van v oude Leraers schrijft, ghenaemt Eusebius, in zijn vierde boeck, int achtste cap. scrijuende van die eerste kercke, in wat lijden ende verachtinge dat sy waren, seyt hy niet, dat sy geacht waren onder het volck als rouers, dootslagers, kindermoorders, afgrijselijcke menschen, ende dat sy leelicheyt bedreuen met haer moeders ende susters, ende dat si menschen bloet vergooten in haren Gods dienst, ende dat si haer kinderen offerden den Afgoden, waren oock gheacht als mutemaeckers ¹⁾, veruloeckte Boeuen, vianden Godts ende aller creatueren, ende van andere boosheden die de ^‡ werelt haer lieden opleyde, ist niet alsoo mijn Heere? ghelijck als oock schrijuen die oude Leeraers, Cyprianus ende Tertullianus. Ket. Tis alsoo, al dat is wel waer, maer dat geschiede van den genen die geen kennisse en hadden van dat Euangelie. Jacq. Ick geloof wel, hadden sy den Euangelio ghelooft, soo en hadden syse niet veruolcht, noch sulcke verwijten gesproocken al liegende, maer het heeft alle tijt geweest, dat selfs de ghene die haer ^‡ beroemden van // ⁺ dat woordt Godts, hebben veruolcht, die daer sochten den Heere te vresen, ende te dienen God van gheheel haerder herten, ghelijck als ghy siet in Israel, die behoorden beuesticht te hebben de eere ende wet Godts, brochten ter doot de ^* Propheten die haer ghesonden waren, ende de ghene die den Heere kenden van reynder herten. Ket. Daeromme, daeromme zijnder altijdt boosen metten goeden, ende met dat goede ^* graenken ist caf tot den eynde toe. Wy hadden noch veel meer ander reden hier van, ende int laetste vraechde hy mijne besluyt van het Doopsel ende het Sacrament, daer op ick hem antwoorde, gelijck als ick ten anderen tijden gedaen hadde. Ende hy ginck wech van my, bewijsende my dat ick Godt soude bidden, dat hy my verstant ghaue, om wederom te keeren (seyde hy) tot die heylighe Catolijcke kercke.

^* DEn seuenentwintichsten dach des selfden maents Januarij, des voorgenoemden Jaers, was ick wederom gheleyt voor den selfden Kettermeester, Ende na sommige woorden so vraechde hy my, hoe dat ic my beraden hadde, aengaende tgene dat hy geseyt hadde, te weten, het doopsel ende tsacrament. Waer op ick hem antwoorde gaf gelijc op andere tijden, dat ic geenen anderen raet en vant, dan my te houden aen mijn eerste belijdinge, aengesien ick niet en beuant byder Scriftuere, tgene dat hy mi voor oogen leyde,

+ Acto.7.f.58. 12.a.1.

+ 2.Tes.1.a.4.

1) Muytemaker, oproermaker.

‡ Mat.5.a.11.

‡ Jere.18.b.18.

+ Fol. 164 v^o.

* Mat.23.d.33.

* Mat.3.b.12.

* [n^o. 8.]

[p. 300]

ende het gene dat hy my wilde bedwingen ¹⁾ te geloouen. ket. Blijft ghy dan daer in opstinaet, ende en wilt ghy anders niet geloouen? Jacques. Ick en ben niet opstinaet, maer ick en beuinde by der Schriftueren niet in sulcker wijse als ghy my segghet, dat ick // ⁺ moet gheloouen. Ketterme. Neen? Beuint ghy byder Schriftueren niet wat ghy moet gheloouen vant Sacrament? Jacqu. Jae ick, maer niet in sulcker manieren als ghy ghelooft, want alsoo en soude ickt niet connen verstaen. Ketterm. De oorsaecke is, dat ghijt alsoo niet en wilt verstaen. Jacq. Hoe mijn heere, meynt ghy dat ick God wederstaen wil teghen mijn conscientie, soo soude ick argher wesen dan een onredelijcke beeste. Kette. Waeromme en verstaet ghijt dan niet? Jacqu. Daeromme, dattet my niet anders gegeuen en is te verstaen, en verwondert v dies niet, want daer staet geschreuen in de propheten, daer de Heer seyt: ^* Sy sullen alle van God geleert zijn. Ket. Nochtans dunckt my, wanneer ickt v metter schrift voor oogen legghe, dat het niet en is dan goetdunckenhcyt ende hertneckicheyt, als ghy also niet en wilt gheloouen. Jacq. Ick en sout also niet connen verstaen, ende en denckt niet, dat, indien ickt anders verstonde, dat ick hier mijn genoechte ²⁾ ende tijtcortinge soude begeeren te nemen, hier gheuangen te wesen dagelijcks, ende geketent, hebbende verlaten mijn huysurou ende huysghesin tot grooten schade, verwachtende van dage tot dage de doot, want het waer een dinck teghen die menschelijcke natuere. Kett. Wel aen, ghelooft alleenlijck aen het woort Gods, alsser gescreuen staet, ick ben te vreden, te weten, dat alsmen het broodt eet, datmen deelachtich is des lichaems Christi, ende alsmen den wijn drinct, datmen deel heeft aent bloedt Christi, ^* gelijck Paulus ghetuycht tot den Corinthen. Jacq. Weest dan daer mede te vreden, ick ghelooft als Paulus daer getuycht. kett. Ghelooft ghy dan datter is een ghemeynsaemheyt des li// ⁺chaems Christi? Jac. Jae ick. ket. Wel aen dan, ghy en moecht niet deelachtich wesen des lichaems, sonder daer af te eten, soo moet ghy dan ymmers segghen, dattet het lichame Christi is, dwelck ghy eet. Jacqu. Paulus en seyt dat niet. kette. Hoe moecht ghy des Lichaems deelachtich wesen, sonder daer af te eten? Jacq. Hoe wert ^† Israel deelachtich des Altaers, ende en at den Altaer niet, dan alleene die offerhande? ketter. Ha ha, siet daer, hoe v Caluinus heeft onderwesen ofte Swinglius. Jacque. Ick en houde de leeringe van Caluinus oft Swinglius niet. ket. Van wien dan, van Menno Simons? Jac. Mijn leere noch gelooue en is niet ghefundeert op die menschen, maer op dat woort Gods. ket. Wie is dan

1) Hetzelfde als dwingen, noodzaken.

+ Fol. 165 r^o.

* Esa.54.c.15. Joa.6.e.45.

2) Geneuchte, genoegen.

* 1.Cor.10.b.18.

+ Fol. 165 v^o.

† 1.Co.10.b.18.

[p. 301]

v lieder hooft ende Capiteyn. Jacq. ^‡ Christus. ketter. Maer wie ist die v lieden onderwijst hier op aerden, wie is v lieder Leeraer? Jac. Dat woort Gods. Als ick hoorde dat hy niet en wiste van wat ghemeente dat ick was, so en woude ickt hem niet segghen noch te kennen geuen ¹⁾. ket. Maer nochtans moet ghy hier in onderwesen zijn van eenighe mensche. Jac. Wy en zijn niet ghefondeert op de menschen, maer op den ^‡ leuendigen steen. ket. Hebt ghy dan geenen Herder oft Bisschop? Jac. Ja wy. ket. Wie ist? Jac. ^* Christus de Sone Gods. kett. Ghy verstaet wel wat ick seggen wil, maer ghy en wilt niet antwoorden, nochtans hebt ghy eenige aenhangers ²⁾, ofte Caluinus, ofte Swinglius, Sijt ghy dan contrarye van Menno Simons? Jacqu. Ick gheloof wel datter niet veel onderscheyts en is van mijn ende Mennoos ghelooue ³⁾. kett. Ghelooft ghy dan gelijck als Menno, dat Christus niet ghenomen en heeft van ons vleysch in // ⁺ die maghet Maria? Jacq. Mijn heere, ghy hebt gheseyt, dat ghy niet en wilt disputeeren van die saecke, segt ghy nv anders? ket. Wel aen, segt alleenlijck wat ghy daer van gelooft. Jac. Ick geloof dat hy is die ^* Sone Gods in alder manieren, in vleysch ende gheest, maer waer hy zijn vleysch ghenoomen heeft, dat laet ick in de verborgentheyt Godts, die Apostolen hebben daer af niet gedisputeert. kette. Ja ia. Wy hadden noch veel meer ander woorden, die ic al hier niet gheschreuen en hebbe.

^* DEn eersten dach Februarij des selfden Jaers. 1558. Op eenen manendach na middach, soo was ick weder omme gheleyt voor den selfden Kettermeyster, ende na dat wy sommige woorden te samen gehadt hadden, so vraechde hy my: Hebt ghy den Heere niet ghebeden om wijsheyt? Jac. Ja ic, ende tis my wel ^* van node hem dagelijcks te bidden. ket. Hoe vint ghy v gherust in uwe conscientie. Jacq. Seer wel, de Heere moet daer af gelooft zijn. ket. Hoe geuoelt ghy v aengaende het Doopsel ende t Sacrament, daer wy af gesproken hebben? Jac. Ick heb tselue geuoelen gelijck

‡ Ephe.1.b.22. Coll.1.b.13.

1) Het is mij raadselachtig, hoe de inquisiteur Lindanus er onkundig van kon wezen, tot welke (of: tot wat voor eene) gemeente d'Auchy behoorde. Zie aanteekening op fol. 142 r^o, bl. 270 hierboven.

‡ Mat.16.c.18.

* Joa.10.a.11. 1.Pet.2.c.25.

2) D.i. ‘Nochtans (al spreekt gij als waren er onder u geene leiders, gij moet die hebben; gijlieden staat niet meer ieder op u zelven;) gij hebt er die met u een aanhang vormen; of Kalvijn heeft dien onder u of Zwingli; of (als gij zegt dat gij geen mensch volgt,) staat gij dan tegenover het gevoelen van Menno?’

3) Uit het nu volgende blijkt, dat d'Auchy ten opzichte van de mensch wordingsleer niet met Menno eenstemmig was; dat hij integendeel geheel overeenkomstig het besluit der groote straatsburger vergadering van 1555 alle nader onderzoek naar de herkomst van het vleesch van Christus voor even ijdel als gevaarlijk hield. Zie over zijne zienswijze vooral ook fol. 173 r^o en v^o.

+ Fol. 166 r^o.

* Mat.16.c.16.

* [n^o. 9.]

* Luce.18.a.1. Jacob.1.a.5.

[p. 302]

ick v te voren claerlijc geseyt hebbe. ket. Wilt ghy anders niet gheloouen? Jacqu. Ick soude wel anders willen geloouen, waert dattet my ghegheuen waer anders te verstaen, maer teghen mijn herte ende conscientie en wil ick niet spreecken met geueynstheyt, want daer staet geschreuen, ^* dat die geest Godts schuwet alle geueinstheyt. ket. So hebt ghi v dan daer op (soo ick hoor) te vollen beraden? Jac. Jae, tot der tijt toe, dattet my anders onderwesen wort. Mijn heere, meynt ghy oock datter niet meer en is, dwelck my // ⁺ inde wech is in uwe vergaderinge, dan dit, te weten het doopsel ende tsacrament? ketter. Wel, wat isser dat v noch in die wech is? Jacq. Noch vele van v lieder ordinancien ende insettingen in v lieder ghemeente, van de welcke ick niet een woordeken en vinde in de heylige schriftuere. kett. Nochtans en hebben wy gheen ordinancien nochte insettinghen, die ick v niet en soude connen bewijsen byde schriftuere. Jac. Waer staet geschreuen alleenlijck dat woordeken, misse, ofte vagevyer, oft voor de dooden te bidden? ket. Ick salt v wel bewijsen, te weten, het vagevyer, ende datmen voor de dooden moet bidden. Jac. Waer statet gescreuen in de heylige schriftuere? ket. Wilt ghi ooc wel ontfangen de boecken van de Machabeen? Jac. Jae ick trouwen ¹⁾ voor Apocriphi boecken. ketter. Wat is Apocriphi te segghen? Jac. De ouders hebben dese name gebruyct, om te beteyckenen dat het geen auctentijcke boecken en zijn, wt de welcke men mocht nemen eenen reghel ende ordinancie. ketter. Tis wel waer, dat die Doctoren wat swaricheyts daer in gehadt hebben, maer daer om en muecht ghyse niet verwerpen. Jacq. Jae mijn Heere, de oorsaecke, waeromme dat ickse niet aen nemen en wil, en is niet alleenlijck om dies wille, dat ick niet betrouwen en wil op het ghene dat de menschen gheseyt hebben, maer oock om dies wil, dat ick niet en beuinde, dat Christus ofte zijne Apostolen die aenghenomen, ofte eenighe ghetuyghenisse wt die selue ghealligheert hebben. ketterm. Jae iae, waer hebt ghy doch gheuonden, dat Christus ofte zijne Apostolen eenighe woorden ghealligheert hebben wt die boecken der Coningen? Jacq. Ghenoech. ket. Wel waer? Jac. // ⁺ Mijn heere, Ten eersten stater gescreuen in Matheo, ^† dat die Phariseen Christum berispten, om dat zijne Discipulen die koornayren af pluckten op den Sabboth, ende Christus antwoorde haer: Hebt ghy niet gelesen wat ^* Dauid dede, als hem hongerde ende die met hem waren, hoe dat hy ginc int huys Gods, ende at de toonbrooden, de welcke hy niet en behoorde ghegeten te hebben, Daerom segghe ick, naedemael datse Christus wijst tottet ghene datter geschreuen

* Sap.1.a.5.

+ Fol. 166 v^o.

1) Zeker.

+ Fol. 167 r^o.

† Mat.12.a.1.

* 1.Re.21.a.1.

[p. 303]

is inde boecken der Coningen, daermede bewijst hy dat hyse aenneemt voor goet. ketter. Wel, vint ghy oock yet in dat boeck van Josua. Jac. Ja ic mijn heere. ket. Wat is doch dat? Jac. Mijn heere, ghi weet wel dat Jacobus seyt in zijn Epistel, ende alligeert daer een getuygenis ofte exempel wt dat boeck ^‡ Josua, te weten, het tweede cap. als hy spreect van ^* Rahab die hoere, de welcke salich wert door haere wercken int ghelooue. ket. So en wilt ghy dan die boecken der Machabeen niet aen nemen, om dies wille dat Christus ende zijne Apostolen geen ghetuygenisse wt die selfde ghenomen en hebben? Jac. Neen ick, ende ooc om dies wille, dat daer geschreuen is een leeringhe tegen alle schriftuere, ^* te weten, om sacrificie te doen, ende te bidden voor de dooden. ket. Wilde ick den arbeyt doen, ick soude v wel bewijsen alle onse ordinantien metter Scrift, als misse, biechte, aenbedinghe der beelden, aenroepinge der heyligen, ende andere. Jacq. Ick en dencket niet, Ende oock mijn heere, al waert by ¹⁾ alsoo dat wy veraccordeert waren in alle Articulen, soo en soude ick my noch niet willen vereenighen met v, ten ware, dat ghy my beweest byder scriftueren, oft een Christelijck dinc is, // ⁺ dat onnoosel bloet (des gheloofs haluen) te vergieten, als ghy doet. ket. Dat is om doolingen wille. Jacq. Al waert oock om dies wil, datmen de schrift qualijc verstaet, nochtans en beuinde ic niet byder schrift, datmen yemant mach dooden om zijn gelooue. ket. O, dat sal ick v wel bewijsen, datmen die ketters wel dooden mach, ^* want daer staet gheschreuen, Alsser eenich ketter op soude staen, ofte valsch Propheet, datmense soude dooden. Jacq. Ick heb wel ghelesen int. 13. cap. Deut. ende daer staet gheschreuen : Waert datter een valsch Propheet opstonde, ofte yemant anders van haer lieder gheslacht, diese wouden onderwijsen te wandelen nae andere Goden, dan sy bekent hadden, dat die valsche Prophete soude gedoodt worden, ende met steenen gesteenicht. ket. Wel dan, siet daer een ghetuygenisse, datmen die ketters dooden mach. Jac. Mijn heere, wy en zijn niet meer onder die Wet, maer onder dat Euangelie, ende al waert dat wy schoon onder die Wet waren, soo en willen wy v doch niet onderwijsen te wandelen na andere Goden, dan na den ghenen die ^* Hemel ende aerde geschapen heeft, ende in zijnen Sone Jesum Christum. Ketter. Ghy doet ²⁾ ymmers door v lieder ordinancyen. Jacq. Om die verscheyden ghebruycken der ordinancyen en mochten die van Israel niemant ter doodt verwijsen, nae-

‡ Josu.2.a.1.

* Heb.11.d.31.

* 1.Mac.12.c.43.

1) ‘Dicht bij’; ‘al scheelde het weinig of wij stemden overeen enz.’

+ Fol. 167 v^o.

* Deut.13.a.1.

* Psa.124.a.8.

2) ‘Gijlieden doet het, n.l. hen onderwijzen andere goden na te wandelen enz., door uwe ordinantiën.’

[p. 304]

demael sy gheloofden aen den selfden Godt, Maer dat alle en dient ons nergens toe, want dat in de Wet beuoolen was, en is in het Euangelie Christi niet beuoolen. Ket. Neen? hoe so? Jacq. Daerom mijn heere, inde Wet wast beuoolen: ^† Ooge om ooge, tandt om tandt, ^‡ oock te beminnen zijnen naesten, ende te haten zijnen viant, ^* Ende door Christum is ons beuoolen // ⁺ gheheelijck contrarye, dat quaet niet te wederstaen, ende onse Vianden te beminnen. Ket. Tis waer, maer hy en heeft alsoo niet beuoolen van de ketters, datmense niet en soude dooden. Jac. Wat beduyt dan dat mijn heere, dat Christus wil segghen, als hy te kennen geeft, ^* datmen dat oncruyt niet wtroeyen en sal, het welcke daer is onder dat ghoede graen, vreesende, dat int wtroeyen des oncruyts ofte quaden cruyts, men mochte wtroeyen ooc de terwe, daeromme beueelt hy, datmense soude laten tot den tijt des oogsts, ende den oogst en is noch niet gecomen. ket. Ghy en verstaet dat niet wel, want het is ghoet te bekennen, of het oncruyt is ofte terwe. Jacq. Jaet wel, den ghenen die kennisse heeft vant Zaet. Kette. Jae dat is waer. Jacqu. Mijn heere, daer staet geschreuen, ^† dat de vleeschelijcke menschen alleenlijc bekennen vleeschelijcke dinghen, maer die gheestelijck zijn, en kent niemant dan de Gheest Gods. ket. Dat is wel waer. Jac. Daeromme mijn heere, soude ick v gheerne wat vraghen. Ket. Wat is dat? Jac. Hebt ghy den Geest Gods? ofte heeft den Raedt den Gheest Gods ontfanghen? Ket. Neen, ick en wil dat niet beantwoorden. Jac. Hoe sult ghy dan, ofte die vanden Raedt connen oordeelen gheestelijcke dinghen? want de materie daer wy af spreken, is geestelijc, ⁺ de welcke men oordeelen moet door den Gheest Gods ¹⁾. Ketter. Men oordeelt v alleenlijc om dies wille, dat ghy ouerghetreden hebt dat Placcaet vanden Prince. Jacq. Hadde zijn beuel niet gheweest teghen dat ^‡ beuel Godts, so en had ickt niet ouer getreden. Ket. Ten is niet tegen dat beuel Godts. Jacq. Ic wilde wel dat ghy my beweest byder schriftueren, dattet Placcaet // ⁺ des Keysers ofte des Conincks is oprecht ende rechtueerdich. ket. Ic gelooue dat ghy denct, dat alle onse Vaders bedrogen hebben gheweest, ende uwe Secte salich is, Wat wilt ghy segghen, tis gheleden wel duysent twee hondert oft duysent drie hondert iaer, dat de Keyser Theodosius dede wtroepen een Placcaet ende Mandament, om te doen dooden de ketters, te weten, die doen ter tijt waren herdoopt, gelijc als uwe secte.

† Exo.21.c.23. Leu.24.c.20.

‡ Leu.19.c.18.

* Mat.5.e.36.

+ Fol. 168 r^o.

* Mat.13.d.30.

† 1.Cor.2.b.14.

+ 1.Cor.2.b.15.

1) Alleen bij uitzondering heet in het Offer des Heeren dit en niet eenig Schriftwoord richtsnoer van het oordeel in godsdienstige aangelegenheden. Daaraan verwant is het, als d'Auchy op fol. 171 v^o er zoo den nadruk op legt dat het om te gelooven noodig is getrokken te worden van den Vader.

‡ Mat.6.c.24.

+ Fol. 168 v^o.

[p. 305]

Jac. Ja mijn heere, ghy segt dat onse secte maer gheduert en heeft twintich oft dertich Jaren, maer het heeft altijt gheweest ^* dat de ghene die Godtsalich willen leuen in Christo Jesu, veruolch hebben moeten lijden, na dat woort Pauli. ket. Alsoo segghen alle ketters. Jac. Paulus heuet aldereerst gesproken, nochtans en was hy geen ketter. ketterm. Ick weet wel, dat hy geen ketter en was, mer sy gebruycken altesamen dat woort Pauli, maer ick segghe v, ten is nv niet nieuwelincx opgecomen, datter placcaten ende mandamenten zijn om de ketters te doen steruen, het heeft soo gheweest ouer duysent vier hondert Jaren. Jacqu. Maer het is te besien, oft de Keyser Theodosius daer ghy af gheseyt hebt, wel dede, ende een goet werck nae Godts wille, gheuende sulc een mandament. ket. Ja hy trouwen, nademael hy wel wiste dattet ketters waren. Jacq. Mijn heere, het was na zijn meeninghe dattet ketters waren, maer nae de meeninghe der gheenre die haer leuen verlieten om tghetuychenisse haers geloofs, so was hy selfs een ketter ende Tyran. ket. Wat weet ghy dat? Jacque. Dat verstaet hem seluen, want die ons ter doot brengen om ons geloofs wille, en achten wy niet beter dan ketters ende Tyrannen, ghelijck alsmen wel // ⁺ dencken mach dat oock die deden, die van Theodosio den Keyser gedoot waren. Ende daerom, sulcke saecke en mach niet geoordeelt worden, ^‡ dan door den Geest Gods. kett. Neen neen, ghy en moet niet dencken dat so veel geleerde Doctoren, die doen ter tijt waren in die Catholijcke kercke, tselfde souden toe ghelaten hebben, waert dattet onrecht gheweest hadde de ketters te dooden. Jacq. Ick en wil niet stuenen op ordinancye ofte wijsheyt der menschen, want ick houde my aen dat onderwijs Christi, ende zijnder Apostolen, die ons altijt vermanen, dat wy ons sullen af scheyden van ^‡ de valsche propheten, ende ^† de ketters schuwen, ende niet daer nae loopen, ofte die veruolghen totter doot. ket. Mijn soone, weet ghy wel, waerom dat syse niet ghedoodt en hebben? Jacq. Ick ghelooue dattet geweest is om dies wille dattet Godt niet behaechlijck en was. ketter. Neen neen, Jacques, het was daeromme dat sy niet machtich ghenoech en waren, ende dat sy noch Coninc noch Prince noch Ouericheyt en hadden. Jacq. ^* Christus was machtich ghenoech te hebben tot zijnen behoeue meer dan twaelf Legioenen der Enghelen, Ende de Apostolen hadden machts genoech door den heyligen Geest, maer sy waren gheroepen, om te wesen een cudde, ^† als schaepkens ende lammerkens, ^* Simpel als de duyfkens, ^‡ Omgekeert als kinderkens. ket. Tis wel waer, dat was alsoo doen ter tijt. Jacq. Ende nv mijn heere, sullen de kinderen Gods wesen van een ander natuer, dan de gene die doen ter tijt waren, ende sullen sy hebben

* 2.Tim.3.b.12.

+ Fol. 169 r^o.

‡ 1.Co.2.b.14.

‡ Mat.7.b.15.

† Tit.3.b.10.

* Mt.26.e.42.

† Joa.10.c.27.

* Mt.10.b.16.

‡ Mt.8.a.3.

[p. 306]

een natuere des Wolfs? kette. Trouwen neen, ick en seg v dat niet. Jacq. Nochtans duncket my mijn heere, dat, die haer nv beroe// ⁺men kinderen Godts te wesen, hebben een waerachtighe natuere van verschuerende woluen. Hy sach my wel scherpelijck aen, ende seyde tot my: Waeromme dunckt v dat? Jac. Daeromme mijn heere, ^† dat Christus zijn volc noemt schaepkens ende lammerkens, ende de natuere van eenen hoop schapen is alsoo, wanneer sy sien comen eenige beeste, ende vernemen dattet eenen Wolf is, so vlieden si altesamen wech, ia al warender oock duysent tegen eenen wolf, ende en loopen niet daer nae, om den Wolf te verslinden, ende zijn bloet te vergieten, ende dese die haer beroemen te wesen de Cudde Christi, doen geheele die contrarie, waer van coemt haer lieden doch dese natuer? Ketterm. Dese comparatie en dooch niet, ten zijn maer onnutte alleghatien, want ten ghaet alsoo niet toe met die Cudde Christi, ghelijck als met een cudde schapen. Ende ick siende dat hy dit verworp, so vraechde ic hem: Ist niet van noode dat de kinderen Gods van God ^* ghebooren moeten worden, ghelijck Joannes getuycht, ende moeten sy niet wesen van sulcker aert ende gheneyghentheyt als haer Vader ende Heer? ket. Ja si, maer waeromme? Jacq. Daeromme datter gescreuen staet ^* dat de Sone Gods heeft geleyt gheweest als een Lammeken ofte Schaepken totter slacht, ende en heeft zijnen mont niet open gedaen, So moet dan zijn cuddeken van sulcker aert ende natuer wesen, naedemael sy van God gebooren zijn. ket. Datte ¹⁾, het moeste also gheschieden. Jac. Waerom? Ket. Om die Schriftuere te veruullen. Jac. Also moetet oock toeghaen met zijne kinderen, om die schriftuere te veruullen. Kett. Wat Schriftuere? Ja. Tgene datter gescreuen staet, ^* hebben sy my veruolcht, sy sullen v oock ver// ⁺uolgen, gedenckt dat ickt v gheseyt hebbe: Die Knecht en is niet beter dan zijn Heer. Ket. Dat seyde hy tot zijn Apostelen. Jacq. Ick verstae dat hy sprack van alle zijn kinderen, ende dat het ^† selfde gescreuen is tot onser leeringe. Kette. Neen, neen, mijn Sone, ghy moet verstaen dat die Apostolen gesonden waren om te vercondighen ende te predicken dat Euangelie allen creatueren, ende die Heere voorseyde, dat haer toecomen soude veel lijdens, ende dat sy gedoot souden worden, maer na dat sy eenen Prince gewonnen hadden totten gelooue, dan hadden sy ruste, ende mochten de Ketters in haer landt wel dooden. Jacq. Mijn heere, die Schriftuer en seyt dat niet, ende ooc en soude ic niet connen begrijpen dat de natuere eens schaepkens mach wesen te dooden eenen Wolf, ende dien te verslinden,

+ Fol. 169 v^o.

† Joa.10.c.27.

* 1.Joa.1.b.13.

* Esa.53.b.10. Acto.8.d.31.

1) ‘Dat.’ Van n^o. 6, 1578 b af hebben alle drukken: ‘Dat ?’ Volgens De Bo's Westvlaamsch Idioticon: n'importe; elliptische zin voor ‘dat komt er niet op aan.’ Ook fol. 177 r^o.

* Joa.15.b.20.

+ Fol. 170 r^o.

† 2.Tim.3.b.16.

[p. 307]

want ghy lieden segt, dat ghy die Cudde Christi zijt, ende dat wy verschuerende woluen zijn, ende ghy lieden doot ons, dat en dunct my niet recht te wesen. Hier op vraechde hy my al lacchende: Jacques, was Petrus ooc niet een schaepken Christi? Jacq. Mijn heere, was hy van Godt ^† vercooren, soo was hy oock van die cudde. Ket. Antwoort, iae of neen. Jac. Ick ghelooue niet alleen, dat hy een schaep was van die cudde Christi ⁺, maer selfs oock een herder. Ketter. Wel aen, hy die een schaep was, heeft wel twee menschen ghedoodt? Jac. Welcke? Ket. ^* Ananias ende zijn huysurou Saphyra. Jacqu. Hoe heeft hyse ghedoot, naedemael hy gheenen stock en hadde, nochte sweert? Ist niet gheweest die Geest des Heeren? Ket. Euenwel heeft hy dat gedaen. Jacq. Mijn heere en gheeft doch de eere den menschen niet, ghelijck oft si dat door haer ^* eyghen cracht doen moch// ⁺ten, Want dat sy gedoot waren, was door den Gheest des Heeren, ende oock en wast niet om sulcken sake, als ghy lieden doot, maer het was om haerlieder ^* luegen tegen den heylighen Gheest. kette. Wel aen Jacques mijn Soone, dit en vordert ons niet, siet dat ghy v wel beraet, ende v betert, ende v bekeert tot dat gelooue, ghelijck als uwe ouders gelooft hebben, want ghy zijt in dwalinghe, ende daeromme gelooft ghelijc als een goet Christen schuldich is te geloouen, sonder v soo veel dinghen te onderwinden. Jacqu. Dat ^* ghelooue is een gaue Gods, seyt Paulus. ket. Ja het is warachtelijck een gaue Gods. Jacq. Soo en moeghent dan die menschen niet gheuen. kette. Trouwen neen, men moet God bidden. Jac. Hoe coemtet dan datmen my wil bedwingen ¹⁾ te geloouen, my dreyghende met den doot? ket. Men geeft v tijt om te bekeeren. Jacq. Mijn heere, wat tijt? ses, seuen, oft acht daghen, ghelijck als ick ghesien hebbe in Brabant? is dat een tijt om so haestelijck te veranderen int gelooue? ket. Van Brabant en weet ick niet, maer hier gheeft men haer lieden driemael veerthien dagen ten minsten ²⁾, om te besien, oft sy sullen willen gheloouen, alsmen haer dat woordt Godts voorghehouden heeft. Jacq. Hoe segt ghy alsoo mijn Heere, ist dat zijt willen gheloouen? ghy spreect als mochten si van haer seluen geloouen, ende nochtans segt ghy dattet ghelooue is een gaue Godts, Die Apostolen hadden ghehoort twee oft drie iaren den Heere Jesum, vol ^* wijsheyt ende waerheyt, ende nochtans en consten zijt niet wel begrijpen, ghelijck als ghy mercken muecht aen die twee

† Mat.10.a.1. Joa.6.g.70.

+ Joa.21.b.17.

* Acto.5.a.1.

* Acto.3.b.12.

+ Fol. 170 v^o.

* Act.5.a.1.

* Rom.12.a.3. 1.Cor.12.a.9.

1) Dwingen.

2) Blijkbaar hield men zich niet aan zulke termijnen. Aan D'Auchy is nog wel een jaar tijd tot beraad gegund. Aan Jan van Parijs zeggen de rechters te Gent in 1568, dat hij en zijne medegevangenen ‘korte expeditie hebben souden en souden patientie hebben noch negen ofte tien dagen’, Van Braght, bl. 369.

* Joa.1.b.14.

[p. 308]

discipulen die na ^† Emaus gingen, Paulus hadde oock die Apostolen ende // ⁺ Discipulen wel ghehoort ende en conste nochtans niet begrijpen ⁺, maer stietse inde gheuanckenisse, ende alst Godt beliefde, heeft hy haer lieden zijnen wille geopenbaert, ter sulcker tijt, als hy daer toe bereyt hadde, ende niet op eenen tijt van die menschen bestelt. ketter. Dat was om dies wille, dat sy noch sulcke leeringe niet en hadden, ende om dattet int beginsel was, so en consten si dat niet begrijpen. Jacq. Het was daerom, dattet haer niet gegeuen en was, ofte dat si niet ^* getrocken en waren vanden Vader, Waeromme en verwacht ghy oock niet den tijt, dat Godt met ons doe zijnen wille? ketter. Ghy hebbet ouer lange tijt ghehoort, ende noch gheeftmen v tijt om te beraden, ghy hebt noch drie Weecken om te beraden van desen dach af. Jacques. Mijn heere, ist uwe meeninge niet, datmen my nae die drie Weecken sal dooden? ketterm. Ghy moecht v noch hier in tusschen bekeeren. Jacq. Oft my niet ghegheuen en waer anders te verstaen, ende en cont anders niet begrijpen, hoe sal ick my dan bekeeren? ketterme. Jae, Daerom ist datmen v gheeft eenen tijt, om te sien oft Godt gheen bermherticheyt doen en sal om v te bekeeren. Jacq. Mijn heere, ick dencke nv om die kinderen van Israel, die inde Stadt van ^* Bethulien beleyt waren, ende hadden gebreck van water, so dat haerlieder wijuen ende kinderen storuen van dorste, ende seyden: Daer en is geen hulpe meer van Godt voor ons, laet ons die stadt ouergheuen in die handen der vyanden, alsoo segt ghy lieden oock: Daer en is gheen hoope meer dat hy hem sal bekeeren, laet ons hem den doodt ouer gheuen, Ende gelijck Ozeas regierder vande stadt, meynende te geuen eenen goeden raet, seyde totten // ⁺ inwoonders: ^* Laet ons noch vijf daghen verwachten, ende ist datter binnen die vijf daghen gheen hulpe en coemt vanden Heere, so sullen wy de stadt leueren onse vyanden. Mijn Heere, waren sy niet scherpelijck ^* berispt van eender vrouwen, weduwe, ghenaemt Judith, die welcke tot haer lieden seyde: Wie zijt ghy lieden, die daer huyden den Heere tenteert, ende tredet in die plaetse Gods onder den menschen, ende wilt zijnen raet begrijpen. &c. Kette. Dat en is niet te gelijcken by uwe saecke. Jac. Mijn Heere, het dunct my een dinck te wesen, want ghy lieden segt: Ist datter gheen hulpe en coemt van God, binnen die tijdt, den welcken ghy ons stelt, datmen ons den doot moet ouer gheuen, ende nae v lieder segghen, soo zijn wy verdoemt voor alle duyuelen. Ket. Jacques, daer en is geen twijfel aen. Jacq. Hoe meynt ghy dan mijn Heere, ^* dat oordeel Godts te ontulieden, dat ghy ons also wech seyndet tot die verdoemenisse, waeromme en laet ghy ons niet in die handt Godts totten eynde toe, want so

† Luc.24.b.24.

+ Fol. 171 r^o.

+ Acto.9.a.2.

* Joa.6.e.44.

* Judi.7.c.25. 8.b.12.

+ Fol. 171 v^o.

* Judi.7.c.24.

* Judit.8.a.1. b.11.

* Mat.3.a.7. Rom.2.a.3.

[p. 309]

lange als wy hier leuen, so machmen altijt hoope hebben der beteringhe, nae dattet v dunckt dat wy verdoemt zijn, want nae die doodt en isser gheen hoepe meer. Ketterm. Ick en iaeghe v totter verdoemenisse niet, want ick en bent niet die v oordeelt, ende oock en wil ick niet schuldich wesen aen uwe doot. Jacqu. Mijn Heere, als Susanna soo onrechtueerdelijck veroordeelt was ⁺ totter doodt, wie droech doch die straffinghe, die Richters ofte die getuygen? Kett. Die daer aen schuldich waren. Jacq. Mijn Heere, de Richters waren berispt van Daniel, maer die Getuygen waren berispt ende gestraft, Danie. 13. Ket. Meynt ghy dat ick getuyge // ⁺ ben van uwe saecke, ick ben hier alleenlijck ghecomen om v te onderwijsen. Jacque. Mijn Heere, nochtans houde ic v voor een principale ghetuyghe, want op v ghetuyghenisse sullen my de Richters ter doot verwijsen, ofte los laten ghaen, want om deser saecken wille zijt ghy hier ghesonden, ende van den Coninck ghestelt. Kette. Ick en begheere niet, dat sy v veroordeelen op mijn getuygenisse, ende ooc en wil ick niet oordeelen. Jac. Mijn heere, als die Rechters v sullen vragen van my, wat sult ghy doch antwoorden, sult ghy niet seggen, dat ick een ketter ben, ende dat ick die doot verdient hebbe? Kette. Neen ic. Jac. Mijn heere, ick bid v, wat sult ghy doch seggen. ket. Dat ghy bedrooghen ende verleyt zijt vanden rechten wech. Jacq. Verleyt te wesen, te doolen, oft een ketter te zijn, mijn heere, my dunckt dat het al een dinck is. Ketter. Wel aen mijn Sone, en denckt niet, dat ick om dies wil hier ghecomen ben, dat ick v wil verwijsen ofte oordeelen ter doot, want ghy sult alleenlijck verwesen worden op uwe belijdinghe, die ghy gedaen hebt voor den Commissario, want aengaende mijns persoons, soo en begeere ick niet dat sy v verwijsen op mijn woort, ende en wilder oock niet mede te doen hebben. Jacq. Mijn Heere, ick en hebbe soo lange tijt die practijcke niet gehanteert, ende gewoont seuen oft acht Jaeren in den Raedt, ick en weet wel wat dat ghelden mach, maer dat ick v dit segge, is om v te aduerteren, dat ghy v niet en besmet aen mijn bloet, want ic weet wel om wat sake ghy hier gecommitteert zijt. Doen stont hy op, ende ginck wech. Dese selfde woorden hier bouen verhaelt, hebben wy naemaels noch dickwils met den anderen ghehadt. //

^{+ *} DEn seuenden dach des selfden maents Februarij, des voorseyden Jaers, 1558. Op eenen Maenendach, soo was ick wederomme ontbooden voor den selfden Kettermeyster, ende coemende voor hem, soo groete hy my, ende vraechde: Hoe statet met v, hebt ghy noch de cortse? Jacq. Het staet wel met my, de Heere sy daer van gheloeft, ende die cortse heeft my verlaten ouer drie weecken

+ Dan.13.c.45.

+ Fol. 172 r^o.

+ Fol. 172 v^o.

* [n^o. 10.]

[p. 310]

ofte daer ontrent. ketter. Hoe vint ghy v gerust in uwe conscientie? Jacqu. Seer wel, den Heere sy danck daervan. Daer na dede hy my een lanck relaes, dwelck te lanck waer om int corte te verhalen, Somma, het was ditte, dat hy my seer badt, dat ick soude willen weder keeren tot die heylighe Catholijcke kerke, ende geloouen als een ghoet Christen betaemt te gheloouen, sonder soo hooghe dinghen te ondersoecken, ende soo wijs te willen wesen, &c. Daer op ick geantwoort hebbe. Ick en ^* ondersoecke niet, dan alleenlijck het ghene dat my gheoorlooft is te gheloouen, ende ick ben wel te vreden simpelijck te geloouen, tghene dat een goet Christen schuldich is te gheloouen. ket. Ghy segt wel dat ghy gheloouen wilt als een goet Christen, maer nochtans so hebt ghy een ketters geloof. Jacq. Ick en hebbe sulck gheen, maer mijn gelooue is alleenlijck ghefundeert op dat reyne woordt Godts, ende waert dat ghy wilde te vreden wesen met dat woordt Godts, soo sout ghy oock wel te vreden wesen met mijn gheloof. kett. Ghy alligeert wel dat woort Godts, maer ghy hebt een ander verstant in v herte. Jac. So wy gheloouen, soo spreecken wy, ende naedenmael dat wy v de Schrift alligeeren, dwelck is Gods woort, om tghetuygenisse ons ghe// ⁺loofs waeromme en hout ghy v daermede niet te vreden? want het behoort God alleene toe, dat ^* herte te ondersoecken, ende niet den menschen. kett. ¹⁾ Wat ghelooft ghy dan van Jesu Christo, waer heeft hy zijn vleesch genomen? Jac. Leert v de Schriftuere dat ghy my dat moet vragen. ket. Om dies wille dat Menno seyt, dat hy zijn vleesch ghebrocht heeft vanden Hemel. Jac. Ick en hebt hem niet hooren seggen. ket. Ende nochtans gelooft hy alsoo. Jac. Dat gelooue van Menno is, dat het woort is vleysch gemaect geweest, na dat getuygenisse, Joan.1. ⁺ Oft gelijc als uwen text luydet in v Testament, is vleysch geworden ²⁾. ket. Wat gelooft ghy daer van? Jac. Ic gelooue, ^† dat Christus is de Sone des leuendigen Gods. kett. Waer heeft hy zijn vleesch ghenomen? Jacq. Ick en weets niet, dan dat hy ^‡ geboren is vanden Vader. ket. Gelooft ghy dan niet dat hy zijn vleesch genomen heeft inden buyck van de maghet Maria? Jac. Mijn heere, cont ghy my bewijsen, dat Jesus Christus ende zijn Apostolen hebben gedwongen yemant om dat te belijden, so sal ict v ooc belijden, want als Petrus Christum beleedt, dat hy was de sone des leuendigen Gods, Christus en vraechde hem niet van wien dat hy gemaect was, maer seyde, dat ^* hy op desen steen zijn Ghemeynte soude bouwen. Ooc als de besneden van Candaces seyde tot Phi-

* Eccle.3.c.21.

+ Fol. 173 r^o.

* 2.Pa.6.c.30. Ps.44.c.21.

1) Zie over het nu volgende ook aanteekening 3 op fol. 165 v^o.

+ Joan.1.b.14.

2) Zoo hebben alle hollandsche Nieuwe Testamenten uit dien tijd. Althans ik heb in geen enkel de vertaling ‘is gemaect’ gevonden.

† Mat.16.b.16.

‡ Hebre.1.a.2.

* Mat.16.c.18.

[p. 311]

lippum, dat hy geloofde, ^† dat Jesus Christus de sone Gods was, ende begeerde op dit gelooue gedoopt te wesen, Philippus heeft te vreden gheweest, sonder te ondersoecken, waer hy zijn vleesch genomen hadde. ket. Het en was niet van noode daer van te onderuraghen doen ter tijt, nademael daer noch geen swaricheyt af en was. Jacq. Wat noot ist oock // ⁺ nv? Ket. Om dies wille datter soo veel ketters zijn. Jacques. Ten tijden der Apostolen waren daer oock Ketters ghenoech, maer dit is de oorsake, dat Sathan altijt voortbrengt eenige ydele disputacie, om te verderuen het verstant der menschen, ende die in dolinghen te trecken. ket. So en wilt ghy dan niet belijden, dat hy zijn vleesch ende bloet genomen heeft inde Maget? ⁺ Jac. Ic en wil niet ondersoecken het gene dat mijn verstant te bouen gaet, te weten, waer van de Sone Gods gemaeckt is gheweest, ⁺ want dat heeft een wonderlijck werck gheweest: Maer op dat ghy niet en denckt, dat ic een ketter ben, ick belijde hem te zijn een Sone Gods in alder manieren, in cracht ende macht, in Gheest, in vleesch ende bloet ¹⁾, ghegenereert vande eygen substancie van eenen Vader, te weten, den eewigen Godt, ghelijck als ons de ^‡ Schriftuere betuycht: ^* Die vander eewicheyt byden Vader was, ^† Ende als de tijt der beloften veruult was, so is dat eewighe ^‡ Woort vleesch gheworden, ^* Ontfanghen in een Maget, ^† vanden heylighen Gheest, ^‡ Ende gheboren van de selue Maghet Maria. ketter. Hy heeft zijn vleesch aengenomen ende is ghemaect van onsen vleesche, daer af en wilt ghy niet segghen, neen? Jac. Het is my genoech dat ick daer af gelooue na de Schriftuere, sonder voorder te ondersoecken. Ketterm. Seyt de Schriftuere niet, dat hy onse vleesch aengenomen heeft? Jacques. Ick en hebt noyt ghelesen, ende ick en begheere niet voorder te disputeren, oock hebt ghy geseyt, dat ghi daer van niet disputeren en wilt, waerom vraecht ghy my nv daer af so veel? kett. De oorsake is, om te weten oft v ghelooue niet en is, gelijck als het ghelooue van Menno Simons.// ⁺ Jacques. Ghy hebt gehoort, dat ic niet aen en neme ^* tgetuygenisse der menschen, om mijn ghelooue daer op te fonderen. Ende siende dat hy van my anders niet crijgen en conde, so vraechde hy my: Welcke is uwe besluyt? Jacq. Ick hebbe v mijn ghelooue verclaert, ende daer op hebbe ick mijn besluyt ghemaeckt, tot der tijt toe, dat my

† Act.8.d.36.

+ Fol. 173 v^o.

+ Pro.25.c.27. Eccl.3.c.21.

+ Mat.1.c.20. Luc.1.c.26.

1) Deze woorden ‘in vleesch ende bloet’ zijn in het Groot Offerboek van 1615, maar ook alleen in die uitgaaf, weggelaten; volgens de uitgevers van den druk van 1626, omdat zij de menniste menschwordingsleer, de herkomst van vleesch en bloed des Zoons niet uit Maria, maar door voortbrenging uit den Vader, met meer nadruk leerden dan aan Outerman c.s., de uitgevers van 1615, aangenaam was. Zie aanteekening 1 op fol. 121 r^o.

‡ Psal.2.a.7.

* Mic.5.a.1.

† Gal.4.a.4.

‡ Joan.1.b.14.

* Esa.7.b.15.

† Mat.1.c.23.

‡ Mat.2.a.1. Luce.2.a.7.

+ Fol. 174 r^o.

* Joan.5.d.34.

[p. 312]

ter contrarie bewesen wort. ketter. Ick hebt v ghenoech bewesen, maer ghy en wilt niet gheloouen dan uwe fantasie ende hertneckicheydt, ende hebt de heylighe kercke verlaten. Jacques. Mijn heere, ick en hebbe de heylighe kercke niet verlaten, want hadde ick v lieder kercke bekent voor die heylige kercke, so en hadde ick die niet verlaten, om my te begheuen tot een ander. kettermeest. Nochtans hoe wel dat Sathan v aldus bedroghen heeft, ende dat v dunckt dat wy de heylighe kercke niet en zijn, tis nochtans de selfde die altijt geweest is van de tijden der Apostolen, ende onderhouden is gheweest door de heylighe Leeraers tot nv toe. Jacques. Naedemael dat het de selfde kercke is, die ten tijden der Apostolen was, soo moet sy dan hebben de selfde ofte ghelijckformighe Bisschoppen ende Herders, die doen ter tijt waren. kettermeest. Jae, soo hebben wy oock. Jacque. Wel dan, mijn heere, wijst my eenen in uwe gheheele Ghemeynte, alleenlijck eenen Bisschop ofte Herder, die daer sy inde leeringhe ende leuen ^† onberispelijc, gelijck als Paulus oft Timotheus, oft oock Titus, ende ick sal hem nae volghen wt gheheel mijnder herten. kettermee. Hebt ghy sulcke Herders onder v lieden? Jacques. Mijn heere, ghi segt dat wy zijn de vergaderinge van Satan, ende dat v lieder kercke oft ghe// ⁺meynte de selfde is, die daer was ten tijden der Apostolen, so bewijst my dan dat selfde volc, waer door dat ickse kennen sal ¹⁾. kette. Waer meynt ghy sodanige te vinden? want sy hadden den heyligen Geest, ende nv en ontfangtmen hem niet. Jacq. Neen? hoe coemt dan dat Paulus seyt, ^* dat so wie den Geest Gods niet en heeft, hem niet toe en behoort? ket. Dat heeft een ander verstant. Jac. Mijn heere, wat verstant doch? kette. Hy spreeckt daer van de gene die niet en wandelden nae den geest. Jac. Wel, waer na vrage ic v anders, dan na Bisschoppen ende Herders, die daer wandelen ende ^† gedreuen worden door den Geest Gods? die daer zijn heylich, rechtueerdich, voorsichtich, ende ^‡ onstraffelijck inder leeringe, int leuen ende wandelinge, gelijc Paulus onderwijst, so sy zijn moeten. kett. Ick soude v wel sulcke Bisschoppen ofte Herders noemen, die daer onstraffelijc zijn, maer ghy en kentse niet. Jac. Waer zijn sy? ket. In Italien ende in Spaengien. Jac. Is de gemeynte Gods daer, ende niet hier? ket. Daer is ooc eenen Cardinael oft bisschop in Engelant ²⁾, de welcke warachtelijc een man is onstraffelijc in leeringe ende conuersatie.

† 1.Tim.3.a.2.

+ Fol. 174 v^o.

1) ‘Toont mij aan of wijst mij (in uwe kerk) hetzelfde volk’, n.l. het volk van denzelfden levenswandel (als 'twelk ten tijde der apostelen de kerk uitmaakte); waardoor ik dan die kerk (als de ware) kennen zal.

* Rom.8.a.9.

† 2.Pe.1.c.21.

‡ 1.Tim.2.a.2. Titu.1.a.6.

2) Zeker kardinaal Pole, wiens leven inderdaad onopsprakelijk was.

[p. 313]

Ja. Mijn heere, doet my doch ontbinden van dese ketenen, ende laet my gaen, ende ick sal alle neersticheyt doen om by hem te comen, om te sien oft het ooc also is. Hy antwoorde my al lacchende Neen, neen, ghy moet gheloouen het ghene datmen v seyt. Jacq. Mijn heere, daer staet geschreuen: ^* Veruloeckt is de mensche, die hem verlaet op den menschen: Sal ick my alsoo verlaten alleenlijck op v woort? ket. Meynt ghy dat ick daer aen lieghe? Jacq. Dat en segge ick niet, maer ic begeert eerst te sien, al eer icket ghelooue. ket. Ja, ia, ghy en moecht nv niet. Jac. Nademael dat icket // ⁺ niet sien en mach, soo en can icket oock niet gheloouen. ket. Wat wilt ghy so seer mercken op haer conuersatie? naedemael sy hebben de selue Leere der Apostolen? Jac. Dat is my noch te bewijsen, ende oock waert v swaerlijck te doen, om my te bewijsen door de Schriftuere, dat sy de selue Leere der Apostolen hebben. ket. Nochtans hebben syse, maer ghy zijt verhert, ende en connes ¹⁾ niet begrijpen. Jac. Dat is by gebreck der schriftueren, ende zijn sy de selue boomen van de wortelen der Apostolen, soo bewijst my de vruchten, op dat ickse mach bekennen. kett. Moecht ghy dan dat gelooue bekennen by de wercken, ofte het goet oft quaet is? Jac. Mijn heere, onse Meester heeft ons also onderwesen, dat wy sullen ^* bekennen de valsche Propheten by haer vruchten, want als wy druyuen vinden op den wijngaert, so en doruen wy niet seggen, gelijc als ghy lieden doet, dat wy die gepluct hebben van doornen. Hy seyde tot my al lacchende: Seggen wy dat? Jacq. Doet ghy niet? segt ghy niet dat wy zijn quade, snoode, onnutte Boomen, de welcke men moet int vyer werpen? ende nochtans hebt ghy my beleden, dat onse vruchten goet zijn ²⁾, ten waer ons ghelooue. ket. Tis wel waer, ghy doet goede wercken voor de menschen, maer dat binnenste en dooch niet, want v lieder ghelooue en is niet goet. Jacq. Onse wercken spruyten wt ons gelooue, het ^† vat en can anders niet geuen, dan dat daer in is, Ende daerom noemt de Heere, ^‡ een Aderen geslachte, den ghenen, die daer beleden dat de vrucht ghoet was ende de boom quaet, seggende: Maeckt den Boom goet, ende zijn vrucht goet, ofte den Boom quaet, ende zijn vrucht quaet. ketterme. Daeromme so wilt ghy segghen, // ⁺ dat onse Bisschoppen ende Herders gheen goet ghelooue en mogen hebben, ten sy dat hare wercken goet zijn? Jacq. Mijn Heere, ick mach antwoorden met Paulo:

* Jere.17.a.5.

+ Fol. 175 r^o.

1) ‘Kunt daarvan’.

* Mat.7.b.15.

2) Ik herinner mij uit de voorafgaande gesprekken van Lindanus geene verklaring van dien aard dan zijne woorden op fol. 146 r^o. Veel volmondiger laat Titelman zich uit in het verhoor van Claes de Praet, fol. 129 r^o, bl. 247 hierboven.

† Luc.6.e.45.

‡ Mat.12.d.33.

+ Fol. 175 v^o.

[p. 314]

^* Sy segghen dat sy God kennen, maer sy loochenent met de wercken, nademael sy so grouwelijck ende onghehoorsaem ende verworpelijck zijn tot alle ghoede wercken, Ende sodanighen en wil ick niet nae volghen voor Herders. Ketterm. Neen, neen Jacques, sy en zijn so grouwelijck niet als v dunct, hoe wel dat sy oock Sondaers zijn, gelijck wy alle zijn. Jacques. Mijn heere, ghy weet beter dan ghy segt, want ick soude my schamen te ontdecken de schandtvlecken van sulck een volc, die haer beroemen dat ^† licht te zijn, ende dat Sout der Aerden, ende ^‡ Leytslieden der blinden ende onwetenden. Kettermee. Wat schande is dat? segt stoutelijck. Jacques. Mijn heere, nademael dat ghijt van my begheert, dat icket v segghe, ghy selue weet wel, wat onmenschelijcke hoerderie, ghelijck ^* Sodoma ende Gomorra, schandelijc te vertellen, als die van Romen doen, te weten, de Paus, de welcke hem roemt een heylich mensche, ende Godt op Aerden, oock de Cardinalen ende Bisschoppen die daer zijn, ick late staen de houeerdicheyt, de pomposicheyt ende godloosicheyt als sulcke heylige lieden doen. Ket. Tis wel waer, daer zijnder sommighe die groote afgrijselijckheyt doen voor Godt, so dat het eenen grouwel is van de ¹⁾ sommighe, maer Jacques, om de quade wille, soo en moetmen de goede niet verdoemen, sy en zijn niet al quaet, daer zijn oock rechtueerdighe. Jacques. Ick ghelooue dat de rechtueerdighe dunne ghesaeyt zijn, want ic hebbe mijn wandelinge meestendeel van mijn// ⁺der ioncheyt aen ghehadt onder Priesters, Canonicken, ende Monicken, maer de oueruloedighe boosheyt, die ick daer gesien hebbe, ^* waer schande te verhalen. ketterm. Mijn sone, niet al, niet al. Jacques. Mijn heere, soo veel als icker oyt ghesien hebbe ende bekent, so en weet ic niet, dat ic eenen ghesien hebbe wandelen nae den reghel die eenen ^† Bisschop ofte Herder beuoolen is, Ghelijc als ghy selue beter weet, wat daer gheschiet is ouer veerthien daghen, of drie Weecken herwaerts, hier in dese stadt N. int conuent van de Jacobinen. Het gebuerde, dat de Monicken oft Jacobinen haren Prior wt den Clooster ioegen, om dat hyse berispte van haer lieder hoerderije ende boosheyt ²⁾. Ketterm. Jacques, hoe wel datter zijn geweest Godloose Pausen, Cardinalen, Bisschoppen, Priesters, Monicken, daer hebbender oock in contrarie goede geweest, weet ghy niet dat het goede graenken sonder caf niet en is? Neen, neen, daer zijn goede graenkens ende goede Herders, hoe wel dat ghyse niet en kent. Jac. Toont my dan alleen eenen

* Tit.1.b.16.

† Mat.5.b.14.

‡ Rom.2.b.19.

* Gen.19.b.5. Eze.16.e.49.

1) ‘De sommighe’ oudtijds een gewone vorm voor ‘sommige’.

+ Fol. 176 r^o.

* Eph.5.b.12.

† 1.Tim.3.a.2. Titum.1.a.7.

2) Van dit voorval maken Gabbema noch Eekhoff in hunne werken over Leeuwarden melding; ook De Jonghe vermeldt in zijne berichten over het klooster, Desolata Batavia dominicana, 1717, p. 35 sqq. niets dat daaraan herinnert.

[p. 315]

oprechten Herder, sulc als ick van v geeyscht hebbe, na de Schriftuere, ende ick sal hem na volghen. Ketter. Al waert dat ickse v noemde, ghy en kentse doch niet, ende en wilt my niet geloouen, maer al waert ooc so, te weten, dat si quaet waren, nochtans hebben sy dat waerachtighe Ghelooue. Jacques. Ic houde my aen dat getuychenisse Pauli, ^‡ dattet licht geen ghemeynschap en heeft met de duysternisse. Ket. Wilt ghy dan seggen, dat een mensche die quade wercken doet, dat warachtighe gelooue niet en mach hebben? Jacq. Ist dat een mensche, die de kennisse ontfangen heeft, hem begeeft om boosheyt te doen, zijn ghe// ⁺looue en sal niet lange dueren, oft het sal wel haest verduystert worden. ket. Wie heeft v dat gheseyt? Jac. Paulus schrijft tot den Romeynen, ^† dat sommige hielden de waerheyt in de ongerechticheyt, nademael dat het gene, dwelck van Godt mochte bekent wesen, God haerlieden geopenbaert hadde, ende hoewel sy lieden Godt bekent hadden, so en hebben sy hem niet geeert, als Godt, noch ghedanct, daerom heeftse God ouer gegeuen na de begeerten haerder herten, veruult met de duysternisse. kett. Paulus spreect daer van de Philosophen, die haer merckinge ¹⁾ namen aenden Hemel, Sterren ende Planeten, &c. Jac. Dat ghelt my euen veel, van wien dat hy spreect, het waren Philosophen oft anderen, maer Paulus bewijst, ^‡ dat door haer lieder wercken ende ondanckbaerheyt, haer herten veruult zijn geweest met duysternisse: Ende daer toe seyt hy oock: ^‡ Daerom en hebben si niet ontfangen de liefde der waerheyt om salich te worden, Godt sal haerlieden toe seynden crachtige dwalinghen, Ende also ist ooc geschiet. kett. Judas Iscarioth, dede hy niet een quaet werck, leuerende den Sone Godts? Jacq. De Schriftuere seyt, ^* dattet beter waer gheweest, dat hy niet en waer geboren. Ket. Nochtans hadde hy een warachtich gelooue, wat segt ghy daer van? Jacq. Hadde hy dat warachtighe ghelooue voor oft na? ket. Voor ende oock na, hoe wel dat hy nochtans een Dief was. Jacq. Hoe wel dat zijn herte quaet was, soo hadde hy nochtans een goede wandelinghe, so dat sy niet dencken en dorsten, dat hijt was, die dat werck doen soude, maer vraechden alle: ^† Ben ict, ben ict? ket. Siet ooc Demas aen, hadde hy niet dat waerachtighe ghelooue? nochtans hadde hy zijn herte in de dingen // ⁺¥ van deser werelt, ende niet te min heeft hem Paulus gehouden voor een Broeder. ⁺ Jac. Tis wel waer, dat Paulus hem heeft gehouden eenen tijt lanc voor eenen Broeder ende medegeselle int werck des Heeren, maer na dat hy geseyt hadde, dat ^† Demas hem verlaten hadde, bemint hebbende dese tegenwoordighe werelt, en noemt hy

‡ 2.Cor.6.b.14.

+ Fol. 176 v^o.

† Rom.1.b.18.

1) Waarnemingen.

‡ Rom.1.c.21.

‡ 1.Tes.2.b.10.

* Mat.26.b.23.

† Mar.14.c.19. Joan.13.c.21.

+ Fol. 177 r^o.

+ Col.4.b.13. Phile.c.23.

† 2.Ti.4.b.10.

[p. 316]

hem niet meer broeder noch medegeselle. ket. Dat en weet ghy niet. Jac. De Schriftuere en roert daer niet van. Kett. Datte, datte ¹⁾, en geeft noch en neemt, ghy moet geloouen dat een sondich mensche wel mach hebben het gelooue ende het Euangelie, meynt ghy datmen hem daerom niet en moet hooren, ende zijn woort geloouen? Jac. Mijn heere, waer in berispt ghy doch Paulum vander sonde, nae dat hy de kennisse der waerheyt ontfanghen hadde? ket. Stater niet geschreuen: ^* So wie daer seyt dat hy geen sonde en heeft, die maeckt God loeghenachtich? Jacq. Tis alsoo, maer daer staet oock gheschreuen in de selfde Epistel: ^† So wie van God geboren is, die en doet geen sonde, want zijn zaet blijft in hem, ende en can niet sondighen, om dat hy wt God geboren is. Ende Paulus seyde: ^† Hoe sullen wy de sonde leuen, dewijle wy de sonde gestoruen zijn? Ket. Tis een vraghe die Paulus daer doet, maer meynt ghy daeromme, dat hy niet en sondichde? Jacqu. Ghy weet dat Paulus seyde, ^‡ dat Christus in hem leefde, dede dan Christus die sonde. Oock vermaende hy die van Corinthen, ^* dat sy hem souden nae volghen, ghelijck als hy Christum nae gheuolcht hadde, ende neemt God ende de menschen tot ghetuychenisse, hoe ^† heylichlijck, ende rechtueerdelijck, ende onberispelijc hy onder haer lieden ghewandelt hadde. Van wat sonde sult ghy dan // ⁺ Paulum beschuldigen mijn heere? ketterm. Nochtans was hy een Sondaer, dat en cont ghy ymmers niet loochenen. Jac. Ick en wilt niet loochenen, want hy self seyt, dat hy de principaelste Sondaer, blasphemeerder ende veruolger was, ⁺int ongelooue: Maer niet na dat hy de kennisse ontfanghen hadde. Wel aen, maer daer ick v naevraghe, dat is na Herders, de welcke ^‡ onstraffelijck zijn in leuen, leeringhe, ende conuersatie, want ick weet wel dat alle menschen in sonde gheboren zijn, maer so wie inder ^* sonden blijft, die en heeft Godt niet ghekent. ketter. Ghy en moet die plaetse also niet verstaen, want een sondich mensche heeft wel kennisse van Godt. Jacqu. Jae met den ^† monde, anders moestet niet waer zijn, dat de Apostel Petrus gheseyt heeft, ^‡ dat de ghene die de vreese Godts niet en heeft, ende de broederlijcke ende leuendighe liefde, dat de selfde blindt is, ende tast met der hant na den wech. ketter. Neen, hy seyt dat hy den blinden ghelijck is. Jacq. Mijn heere, met orlof, hy seyt, dat een sulcke blinde tast na den wech, tis een teecken dat hijt noch niet gheuonden en heeft, sal ick dan sulcke lieden na volgen? ket. V lieder Menno, is hy so rechtueerdich, heylich ende onstraffelijc? Jac. Ic en hebbe so veel met hem niet geconuerseert ²⁾, om yet beuonden te hebben

1) Zie de aanteekening op fol. 169 v_o.

* 1.Joan.1.a.8.

† 1.Joan.3.a.9.

† Rom.6.a.2.

‡ Gala.2.c.21.

* 1.Cor.10.d.34. 2.Tess.3.b.9.

† 1.Tes.2.b.10.

+ Fol. 177 v^o.

+ 1.Tim.1.b.13.

‡ 1.Tim.3.a.2.

* 1.Joan.3.a.6.

† Tit.1.b.16.

‡ 2.Pet.1.a.9.

2) Menno woonde al sedert 1549 niet meer in ons land maar aan de Oostzee of in het Holsteinsche; slechts eene enkele maal, in 1557, had hij weer in Friesland vertoefd. Volgens fol. 178 v^o wist ook Lindanus niet beter of Menno was een man ‘van goeder conversatie’. Zijn heftige toon van fol. 145 r^o was allengs verzacht.

[p. 317]

aen hem, dat berispelijck waer. Ketter. Met wien hebt ghy dan v conuersatie gehadt, v lieder Lenaert, isser niet op te segghen? is hy onberispelijck? Jacques. Mijn heere, weet ghy hem yet aen te segghen, oft in eenighe saken te berispen? Ketter. Ick en kenne den Rabbaut niet. Jacques. Soo en ^* diffameert hem dan niet, want ghy souter genoech mede te doen hebben, om te bewij// ⁺sen dat hy sulcx is, als ghy hem noemt. ket. Dat en waer my niet swaer te doen, want hy heeft volcks genoech verleyt, om also ghenoemt te worden. Jacq. Mijn heere, siet wel toe, dat ghy selue niet een en zijt, die dat volck verleyt. Ket. Isset niet een wt Zeelant gheboren? ende van een dorp? Ende hy noemde my het Dorp, maer het is my vergheten ¹⁾. Jacques: Ick en weet niet van waer dat hy gheboren is. Kette. Wat ghedaente wasset van een man, ende wat baert hadde hy, ende wat cleedinge hadde hy. Jac. Mijn heere, ghy vraecht ymmers wel neerstelijc na hem, ick dencke dat ghy hem geerne verraden ²⁾ sout, weet ghy gheenen anderen wech, mijn heere? ketter. Ick en begeerde ³⁾ hem geen quaet. Jac. Ick hoore wel dat ghijt segt, nochtans sout ghy hem hier wel begeeren in mijn plaetse, sout ghy niet mijn heere? kett. Jae ick, waert dat hy hem woude bekeeren. Jacq. Ende oft hy hem niet en woude bekeeren tot uwen verstande, sout ghi hem niet willen aent vyer stellen? ket. Ic soude de Rechteren daer mede laten begaen. Jac. Wel, soudt ghy hem dan niet eenich quaet wenschen, ^† sout ghy wel willen datmen v dat dede? Daer na siende dat hy my niet en conde antwoorden, ende datter twee oft drie persoonen waren, die daer toehoorden, voor de duere, behaluen de Stockmeester, de welcke altijt by de Geuangen is, so begoste hy my te verhalen een lanc relaes, seggende, dat ic soo verre niet en moeste ondersoecken in de Schriftuere, maer moeste my laten onderwijsen door geleerder dan ick, ende dat ick moeste gheloouen, dat een sondich mensche ende quaet van leuen, ⁺ so wel mocht hebben het gelooue als een ander, ende zijn woorden hooren, ende niet doen nae zijne wercken. Jac. // ⁺ Moet ick dat geloouen by ⁴⁾ der Schriftueren oft sonder Schriftuere? ket. Ick hebt v bewesen byder Schriftueren. Jacq. By wat Schriftuere? ket. Van Judas ende Demas, de welcke het gelooue hadden, ende waren nochtans quaet van leuen. Jac.

* Sap.1.b.10.

+ Fol. 178 r^o.

1) Een vonnis van het Hof van Holland van 2 April 1557 vermeldt, dat Leenaert Bouwens van Sommelsdijk was.

2) Betrappen; vangen.

3) In alle uitgaven. Foutief voor ‘begeere’? Van Braght: ‘quaet te doen’.

† Mat.7.a.12.

+ Mat.23.a.2.

+ Fol. 178 v^o.

4) Volgens, op grond van. Van Braght heeft: ‘door’.

[p. 318]

Mijn heere, my dunckt dat onse woorden kinderspel is ¹⁾, heb ick v daer op niet geantwoort, ende v bewesen, dattet niet en betaemt, dat wy sullen nemen de gene die van het gelooue gheuallen zijn, voor Leytslieden ende Herders? ket. Ja, waer meynt ghy te vinden onstraffelijcke Herders, gelijck als ghyse begeert? siet ghy niet dat de werelt met boeuerie veruult is. Jacq. Nademael dat ghy gheen en kent, ic kenner wel, ende sodanige wil ick nae volghen. ket. Waer zijn sy? Jac. Sy zijn v onbekent, weet ghy niet, dat als de Propheet meynde, ^† dat alle de rechtueerdige in Israel gedoot waren door Achab ende Jesabel, dat de Heere seyde, datter noch seuen duysent waren ouergebleuen, die haer knien niet ghebogen en hadden voor den Afgodt Baal. Kett. Dat was om tveruolch wille doen ter tijt, dat sy alsoo verstroyt waren. Jac. So ist oock noch heden ten daghe om ^‡ tveruolch wille, dat sy verstroyt zijn, ende de werelt onbekent. ket. Maer moet ghy om eenen Menno, oft eenich ander, om eenen mensche alleenlijck, die daer schijnt te wesen van goeder conuersatie, moet ghy hem daerom na volgen, ende verlaten alle de ander Bisschoppen ende Pastoren, die effen so rechte niet en wandelen? Jac. Mijn heere, dunct v, ^* hadde Achab de Coninck van Israel verlaten den raet van de vierhondert Propheten, ende geuolcht den eenigen raet vanden armen Micheas, dat hy qualijck ghedaen hadde? ket. Neen hy gewis, want Micheas // ⁺ was een Propheet Gods. Jacqu. Seyden de ander niet dat zijt oock waren? ^† ende gauen den armen Micheas eenen kinnebackslach, om dies wille, dat hy propheteerde tegen haer, ende seyden tot hem: Meynt ghy dat de Geest Gods van ons geweecken is? Ketter. Sy beroemden haer des heylighen Geests, maer met onrecht, want sy en warent niet. Jacque. Achab en wiste dat niet, want om dies wille, dat Micheas alleen gepropheteert hadde teghen de vier hondert Propheten, so moeste de arme Man Gods geleyt wesen inde gheuanckenisse, wel herdelijck te water ende te broode, tot dat Achab soude wederkeeren vanden strijt van Ramoth in Gilead, ^‡ maer hy beuant dat den raet vande vierhondert Propheten, hem dat leuen coste, ghelijck als Micheas hem voorseyt hadde. Ketterm. Dat zijn Schriftueren die geschiet zijn in voorleden tijden. Jacque. Paulus seyt, ^* dattet al geschreuen is tot onser leeringe: ende het geschiet oock noch alsoo heden ten daghe. Ketterm. Wel aen, soo en wilt ghy dan niet hooren noch nae volghen eenighe Herders, ten sy dat sy tselfde doen, dwelck sy leeren, neen? Jacqu. Neen ick, want daer staet geschreuen, ^† dat

1) Onze redeneeringen, datgeen wat wij op 't oogenblik bespreken, doet tot de zaak in geschil niet af. Van Braght heeft ‘is’ veranderd in ‘zijn’.

† 3.Re.19.b.10. Rom.11.a.3.

‡ Mat.10.b.16.

* 1.Re.22.a.5.

+ Fol. 179 r^o.

† 1.Re.22.d.24.

‡ 1.Re.22.e.34.

* Ro.15.a.4. 2.Ti.3.b.16.

† Luc.11.c.24.

[p. 319]

licht des lichaems isset ooghe, ist dat v ooghe quaet is, dat gantsche lichaem sal duyster zijn. Ketterm. So en wilt ghy dan niet doen na den raet Jesu Christi, te weten, nae haerlieder woorden, ende niet nae haer wercken? Jac. Tot wien spreect hy dat? Ketter. Tot zijn discipulen. Jac. Van wien spreect hy dat? ketterm. Jesus Christus seyt: ^* Op den stoel van Moses sitten de Schriftgheleerden ende Phariseen, wat si v gebieden dat doet, maer en doet niet nae haer wercken. Jacq. Wat stoel was dat, van hout of van // ⁺ steen? Ket. Opten stoel die daer was. Jacq. Hoe mocht soo veel volcx op eenen stoel sitten? was hy so groot? oft en wast niet van de Wet, daer Christus af wilde spreecken? Ket. Tis een dinc ¹⁾, van de Wet die sy vercondichden. Jacq. De ^† Wet was een beuel Gods, ende niet der menschen, ende als Christus dat seyde, soo en vercoos hyse ²⁾ niet om zijn cudde te voeden oft te leyden. Ket. Nademael dat hy seyde: Doet nae haer woorden, ende niet na haer wercken, nam hyse niet tot Herders? Jacq. Hebt ghy niet gelesen, wat de Heere seyt? ^‡ Ten sy dat uwe rechtueerdicheyt meerder is, dan der schriftgeleerden ende Phariseen, so en sult ghy niet coemen int Rijcke der Hemelen. Siet daer zijn sy alreede buyten, hoe sullen sy dan een ander leyden? Kett. Doet na haer woorden alleenlijck. Jacq. Hebt ghy geen ander Pastoren onder v, om dat woort Godts te vercondigen, dan sulcke ^* Schriftgeleerden ende Phariseen, den welcken so veel maledictien van Godt beloeft zijn? Seyt de Propheet niet: ^† Salich is de mensche, die niet gheseten en heeft by de Godloosen? Ende Christus vermaent ons, te ^‡ wachten van haren deessem. Ketter. Ghy en moet dat also niet verstaen, maer ghy moet gheloouen, dat een Godtloos mensche wel mach goede dingen spreecken. Jac. Daer staet geschreuen: ^* Dat lof en is niet schoon inden mont der Godtloosen, om dies wille, dat sy van Godt niet ghesonden en zijn. Ende hoe sal hy prediken, ist dat hy niet ^* ghesonden en is? Kett. Tis wel waer, si en is niet schoon, maer hy en seyt niet, dat sy niet goet en sy. Jacq. Is hij niet schoon, so en is hy niet aengenaem, want een ^† onboetueerdich mensche, wat boete mach hy vercondigen? want een Dief die // ⁺ zijnen medegheselle vermaent, om niet meer te stelen, sal zijn woort vrucht brengen? sal zijn medegheselle niet segghen: Ist qualijck ghedaen, waerom doet ghijt selue? ^‡ Ghy Ypocrijten, doet wt uwe oogen den balck, ende dan sult ghy sien het stof in mijn oogen. Ketterme. Ghy verdraeyt alle Schriftuere

* Mat.23.a.2.

+ Fol. 179 v^o.

1) ‘'t Is een en dezelfde zaak’: met dien stoel en met de wet wordt hetzelfde bedoeld.

† Exo.20.a.2.

2) De schriftgeleerden. Christus heeft niet hen tot herders gesteld; wel hadden zij Mozes' of Gods wet; maar die goddelijke wet zelve moest regeeren, niet zij.

‡ Mat.5.b.20.

* Mat.23.b.12.

† Psa.1.a.1.

‡ Mat.16.a.6.

* Eccl.15.b.10.

* Rom.10.b.15.

† Rom.2.c.21.

+ Fol. 180 r^o.

‡ Mat.7.a.5.

[p. 320]

in contrarie na uwen sin ende verstande, ghy en moet also op v seluen niet fonderen, maer v verstant geuangen geuen onder tverstant der geenre die wijser zijn dan ghi. Jac. Mijn heere, ic spreke altijden met orlof, dat, so my een beter bewesen wort, dat wil ick na volghen. Daer na stont hy op, ende seyde: Het is tijt dat ick henen gae, siet dat ghy v wel beraet, ende bidt Godt neerstelijck. Jacq. Ick en weet van geenen beraden, nademael ghy my anders niet en cont bewijsen. Ket. Wat soude ick v bewijsen. Jacq. Ic hebbe v ghebeden, dat ghy my sout wijsen, wat Herders dat ick na moet volgen, ende oft sy sulcx zijn, als de ^* Schriftuere ordineert, so sy behooren te wesen in leuen, leeringhe ende conuersatie. ket. Volcht na de gene die uwe ouders na gheuolcht hebben. Ende doen ginc hy van my. Hier nam ic een eynde van schrijuen, om dies wille, dat ik in het eynde oueruallen was van veel volcx ende wedersprekers.

§ Dese Belijdinghe van Jacques, is ouergheset wt Fransoys in nederlantsch ¹⁾ Duytsch. //

SEer ^* wonderlijck o Heere

Sijn v wercken vermaert
Ghy beschermt nae en vere
Al die v leer bewaert
^† Als coemt storm en tempeeste
En vallen aen dat huys
Ghesterckt door uwen gheeste
Staen vast teghen tghedruys.

Jacques die wert met listen

Verradelijck gheuat
Gheuoert voor die Sophisten
Tot Leeuwerden ter Stadt

* 1.Tim.3.a.2.

1) Zoo alle uitgaven, ook de Groote Offerboeken. Eerst Van Braght schrijft: ‘in 't Nederduyts’.

* Psa.86.b.10. 89.a.8.

† Mat.7.c.24

[p. 321]

 

^‡ Daer ghaf hem Godt te spreecken

 

Seer veel tot dier stont

 

Oueruloedich is bleecken

 

Wijsheyt door zijnen mont.

 

Nae vele lasterwoorden

 

Die Raetsheere aenuinck

 

Voor alle die toe hoorden

 

Comm.

 

Ist niet een wonder dinck

 

Dat wy laten verleyden

 

Ons aldus,

 

Jacq.

 

Jaet mijn heer

 

Comm.

 

Ick seg van v, die scheyden

 

Van sheylichs Kercken Leer.

 

Ghy lien laet v bedrieghen

 

Van die Leechganghers moy ¹⁾

 

Die langs de Landen vlieghen

 

Bedelaers, menschen snoy

 

Jacques mocht niet ghedoghen

 

Die scheltwoorden ghehoort

 

Want hy was niet bedroghen

 

Maer stont op Godes woort.

 

Jacq.

 

Op menschen wy niet legghen //

 

⁺Den gront ons gheloofs wis

 

Nae Jeremias segghen

 

^† Vermaledijt hy is

 

De mensch die set betrouwen

 

Op menschen broos als glas

 

En voor haren arm houwen

 

Het vleesch ghemaect van as.

 

Comm.

 

V gheloof wilt wt spreecken

 

Vant Altaers Sacrament

 

Jacq.

 

Meynt ghy van dat brootbreecken?

 

Comm.

 

Jae, sprack hy pertinent

 

Jacq.

 

Ick gheloof en belijde

 

Alst is gheordineert

 

^‡ Van Christo in voortijde

 

Ons Salichmaker weert.

 

En inder seluer maten

 

^* By dApostlen ghebruyct

 

En als de naeghelaten

 

^† Schrift van Paulo ontluyct.

 

Comm.

 

Segt v sin int vermeeren ²⁾

‡ Mat.10.c.19. Luc.12.b.11.

1) Gij laat u fraai bedriegen; of: door fraaie leêglopers.

+ Fol. 181 r^o.

† Jere.17.a.5.

‡ Mat.26.c.25. Luc.22.b.19.

* Act.2.e.46. 20.b.11.

† 1.Cor.11.c.22.

2) Verklaar uwe bedoeling uitvoeriger.

[p. 322]

 

Jacq.

 

Ghelijckt gheschreuen staet

 

Begheer niet te gloseeren

 

Gods woorden delicaet.

 

Kett.

 

Segt, wilt ghy noch belijden

 

Dat ghy doop hebt ontfaen

 

Van v Leeraer voortijden

 

Jacq.

 

Mijn woort dat sal bestaen

 

^‡ Jae, iae, soo ick belede

 

Noch openbaer bely

 

Voor v allen ter stede

 

Jae en neen is niet by my.

 

Kettermeester voor velen

 

Verdochtet als verblent ¹⁾

 

Dat tkint niet soude delen

 

Aen desen Sacrament.

 

Jacq.

 

Te bruycken nae ghelaten

 

De Sacramenten zijn

 

Voor die heylighe Vaten

 

In Godts Ghemeente fijn. //

 

⁺Voor die hebben van beyden

 

^* Ooren tottet gehoor

 

En herten tonderscheyden

 

Met begrijp, daer ist voor

 

En niet voor die cleyn wichten

 

Onnosel gaende heen

 

Die men niet onderrichten

 

Mach met eenige reen.

 

Sy hadden seer veel reden

 

Ouer desen propoos

 

Jacques heeft vry beleden

 

Bruyckende Schrift altoos

 

Dat Papen, Misuercoopers

 

Na der Vroeyvrouwen doop

 

Waren al wederdoopers

 

Met alle haren hoop.

 

Hier me wy dit liet sluyten

 

Wilt toch nemen int best

 

Godt wil door zijn virtuyten ²⁾

 

Ons bewaren tot tlest

 

Voor die valsche Propheten

‡ Mt.5.d.34. 2.Cor.1.b.17. Jaco.5.c.12.

1) ‘Den kettermeester in zijne verblinding dacht het verkeerd‘?

+ Fol. 181 v^o.

* Mat.13.a.9. Apo.2.a.7. 3.a.6.

2) Virtutes: deugden, krachten.

[p. 323]

 

^† Comende in schaeps habijt

 

^* Heer v waerheyts secreten

 

Maect ons condich subijt.

finis.

§ Hier na volcht de Belijdinge van Claesken, de welcke om den naem des Heeren met haren man, ende haren Broeder Jacques tot Leeuwerden geuangen sadt. //

† Mat.7.b.15.

* Psa.25.a.4. 86.b.11.

+ Fol. 180 v^o.

2) Niet in den Ausbundt; evenmin als een der nu nog volgende liederen uit het Offer des Heeren.