Noord en Zuid. Jaargang 15

[p. 233]

Theophilus. (Ootmoed, hulde en genade).

Theophilus is de held van een XIVde eeuwsche Maria-legende. Hij is een beste, brave man, hij is rijk en goed kerksch, hij volgt Gods geboden

In vastene, in bedene, in ander dinghen,
Diene¹⁾ te hemelrike mochten bringhen.

Hij leeft eenvoudig, geeft veel aan de armen en doet dit alles niet om van de menschen gezien te worden; hij is geen huichelaar, zooals zoovelen,

97. Die hem herde sempel toghen Ende heilich voer der lieden oghen, Die in 't herte dorper^2) sijn. Si sijn argher dan venijn. Venijn doodt den lichame allene, Die jeghen de ziele es herde clene:	Die zich zeer eenvoudig en heilig voor de oogen der menschen voordoen, die in hun hart laag zijn. Zij zijn erger dan venijn. Venijn doodt het lichaam alleen, dat in vergelijking met de ziel weinig beteekent.
Ypocrisie doodt te samen Die zielen metten lichamen.	Huichelarij doodt tegelijk met de lichamen de zielen.

Bovendien is Theophilus zeer ‘ghelettert’ en dit maakt hem tot den bijzonderen raadsman van den bisschop zijner stad, die niet gaarne iets zou gedaan hebben in strijd met zijne raadgevingen.

Hierna, als God gheboet,

Soe quam dien bisscop an die doet,

Ende hi moeste ghelden³⁾ die scout⁴⁾,

Die wi sijn sculdich jonc ende out.

1) Diene = die ene = die hem.

2) De oorspronkelijke beteekenis is natuurlijk dorpeling. De verachting en haat, die de adel den dorper toedroeg, gaf dit woord de beteekenis van laag, gemeen. Dorperheit = slechtheid, snoodheid, lage handelwijze. Vgl. met dit woord het Fransche vilain.

3) Ghelden = betalen. Het woord betalen daarentegen beteekent in het Mnl. dikwijls gelden. Zoo lezen we in Walewein (80)

Wie so wille

Goed rudder in mijn hof betalen,

Hi sal mi dat scaecspel halen.

in den zin van: Wie aan mijn hof voor een goed ridder gelden, doorgaan wil. Men zie verder Taalk. Bijdr. I, 69.

4) Scout - schuld.

[p. 234]

Het ligt voor de hand, dat Theophilus als opvolger van den bisschop door ‘jonc ende out, leke ende clerke’ wordt voorgedragen. De aartsbisschop, die hieraan zijne goedkeuring hechten moet, is zeer in zijn schik zoo'n goeden opvolger voor den bisschop gevonden te hebben.

Hi was blide, hi danckes¹⁾ Gode
Ende sende²⁾ om hem sinen bode
Dat hine³⁾ woude conformeren
Ende te bisscope sacreren.

Theophilus is er echter met geen mogelijkheid toe te bewegen, die waardigheid op zich te nemen. De aartsbisschop mag praten, wat hij wil, nederigheid en het gevoel zijner zonden doen Theophilus steeds weigeren.

260. ‘Here, no doer hoghe no doer neder^4) - Here, houdt u met verden^5),- Ic en mach gheen bisscop werden,^6) Soe wat dat mi daerna ghesciet, Ic en werde^6) bisscop niet.’

‘Noch door iets in den hemel, noch door iets op de aarde (kunt ge mij, overhalen). - Heer, vertoorn U niet. Ik kan geen bisschop worden. Wat er ook later met mij gebeuren moge ik word geen bisschop.’

Een ander wordt in zijn plaats benoemd en ook bij hem neemt, Theophilus spoedig de plaats van vriend en raadgever in.

310. Maer onlanghe was hire an, Dat quade orworme quamen, Die hem sbisscops hulde namen, Soe dat hem orlof was ghegheven Ende van den hove was verdreven^7).

Doch slechts korten tijd was hij er of leelijke kwaadsprekers kwamen, die hem de genegenheid des bisschops ontnamen, zoodat hij zijn afscheid kreeg en van het hof verdreven werd.

En dan uit de dichter zijn hevige verontwaardiging over ‘quaede tonghen’ in het algemeen.

Nu Theophilus echter zijn eervolle plaats naast den bisschop mist,

1) Danckes gesyncopeerd voor danckede des. Men zie vooral de aant. op bl. 128 van de Theophilus-uitgave van Prof. Verdam.

2) Zenden was oudtijds zwak, wat nog blijkt uit ons woord gezant. De hoofdtijden waren sent, sande (waarnaast sende en sinde) ghesant. Men zie Franck's Mittelniederlandische Gramm. § 160

3) Hine - hi ene = hij hem.

4) Prof. Verdam teekent hierbij aan: Vgl. onze bezweringsformule bij hoog en bij laag.

5) Verde is een metathesis van vrede.

6) De Mnl. vorm voor ons worden is werden.

6) De Mnl. vorm voor ons worden is werden.

7) Geheel in strijd met ons taalgebruik wordt het pron. bij twee verschillende ww., als zij beide in den nom. staan, herhaald in het Mnl.; het wordt echter juist weggelaten, als het reeds in een verbogen casus voorafgaat, zooals hier hem in den voorgaanden regel. Zie Stoett. Synt. 145 en 148.

[p. 235]

verdwijnt zijne nederigheid, - en wij sceptische negentiende eeuwers voelen de vraag opkomen, of het dan de ware nederigheid wel zou geweest zijn, - hij kan het niet dulden, dat hij van 's bisschops hof is verdreven en nacht en dag peinst hij er over, hoe hij het vertrouwen van den bisschop en vooral de daaraan verbonden eer zal terug winnen.

Dusdaneghe dinc dedem sijn herte
Vallen in quaden begherte,
Soe dat hi tgoet van eertrike
Begherde voer dat hemelrike.

Zoo diep valt hij zelfs dat hij in de stad gaat onderzoeken

Of daer iement van toverien

Wiste of van duvelien.

Ten lesten hi ondervant Dat een jode was int lant, Die was des duvels eyghin Ende meneghen hadde brocht daerin, Dat hi den duvel hadde opghegheven Sine ziele ende sijn leven, Tien dat^1) hi hem holpe om die zake, Daer hi was omme tonghemake.

Eindelijk vernam hij, dat er een jood in het land was, die in dienst van den duivel stond en menigeen zoover gebracht had, dat hij aan den duivel zijn ziel en leven had overgegeven, opdat deze hem hielpe aan de zaak, waarover hij zich bekommerde.

De ‘Jode’ zal Theophilus helpen. Hij gaat met hem op audientie bij Lucifer. Deze maakt zich boos, dat zijn dienaar een Christen bij hem brengt. De ‘Jode’ kan zich echter verontschuldigen.

528. ‘Here, en belghet u niet te sere. Dese man die wilt^2) laten Gode Ende siere moeder ende sine ghebode, Wildi hem hulpen ende gheven raet Van suiker dinc, als hem bestaet.’

‘Heer, vertoorn U niet te zeer Deze man wil Christus, diens moeder en diens geboden verlaten, indien gij hem raad wilt geven aangaande de zaak, waarmee hij zich bezig houdt.’

Lucifer is natuurlijk terstond bereid, hem te helpen, op eene voorwaarde echter, die we wel raden kunnen. Als Theophilus sterft zal hij in de macht des duivels komen. Met een bloote belofte is de vorst der hel niet tevreden, evenals van Faust eischt hij een schriftelijke verklaring.

1) Tien dat = te dien dat. Men zie de aant. in Verdam's uitgave.

2) Ofschoon historisch onjuist komt deze vorm toch zeer veel voor in het Mnl. Zie Stoett, Etym. 242 en 243. Franck 170.

[p. 236]

581. ‘Ic halme mi Gods^1) Ende siere moeder ende sijns ghebods, Ende ic wille mede sijn Euwelijc u vri eyghijn,’

‘Ik verloochen Christus, zijn moeder en zijn gebod en tevens wil ik ten eeuwigen dage vrijwillig uw lijfeigene zijn.’

zegt Theophilus op het gewichtig oogenblik, dat hij hem dit document overreikt. Den volgenden morgen heeft de bisschop berouw over het verstooten van Theophilus. Het staat er niet bij, of dit zoo maar van nature komt, of door de macht des duivels. Wel staat er, dat de bisschop tevens berouw had.

dat hi) hadde ontfaen²⁾

Enen ander, die nieuwer naer³⁾
Soe nutte en was als hi (nl. Theophilus) was daer.

De scepticus kan dus weer eigenbelang zien in 's bisschops gemoedsaandoening en daarop volgende daad van herstel, en als zoodanig zou de duivel het op zijn rekening kunnen krijgen. Theophilus meent in ieder geval de gunstige verandering in de stemming van den bisschop wel degelijk te danken te hebben aan de overeenkomst, die hij met den duivel aanging, en hij laat dan ook de gelegenheid niet voorbijgaan zijnen hartelijken dank te betuigen ‘beide den Jode ende sinen here.’ De bisschop heeft hem intusschen teruggeroepen aan zijn hof en in zijn vroegere waardigheid hersteld. Hij betoont veel spijt, dat hij zich zoo door ‘quade tonghen met valscher spraken’ heeft laten beet nemen.

Maar al spoedig ontwaakt de wroeging bij Theophilus:

762. ‘Wat node was mi, dat ic verspoen^4) Den viant, dat ic daertoe quam Dat ic manscap^5) ane hem nam!

‘Waartoe was het noodig dat ik den duivel aanzocht, zoodat ik zoover kwam, dat ik mij aan hem onder wierp.’

En zoo gaat het door in een langdradig geklaag en gezucht over den misstap en zijn gevolgen. Hij krijgt hoop op Maria,

1) Men zie over deze uitdrukking vooral de aant. in Verdam's uitgave, p. 138, waar ze in verband wordt gebracht met het volksgebruik om een stroohalm aan zekere voorwerpen, die verkocht moeten worden te bevestigen. Door het weg werpen van een halm werd aangeduid, dat men plechtig afstand deed van een verkocht of geschonken goed, ook van een nalatenschap die men niet wilde aanvaarden.

2) Ontvangen.

3) D.i. volstrekt niet. Men zie de aant. bij Verdam.

4) Verspanen = verlokken, aanzoeken.

5) Manscap is eigenl.: eed van trouw als leenman. Vgl. hommage, ook van homme. Man is hier = leenman. Vgl. Ferguut 4832 en 4865.

[p. 237]

864. ‘Want si mi mach beraden. Ic wane, ic mi dies sal bewinden Ende sien of ic mach vinden Aen hare troest ende ghenade.’

‘Want zij kan mij helpen. Ik denk, dat ik dit zal wagen, en beproeven of ik bij haar troost en genade kan vinden.’

Na lang talmen en overpeinzen, wat hij wel tot Maria zeggen zou - als hij dorst, neemt hij eindelijk een koen besluit. Hij loopt

962. al stillekine vore Hare ymage, daer si stoet, Ende hadde den hope groet ende goet, Dat hi metter hulpen van hare Ontvaren soude des viants scare.

stilletjes naar de plaats waar haar beeld stond en had groote en goede hoop, dat hij met haar hulp aan de schaar des duivels zou ontsnappen.

Daar blijft hij veertig dagen liggen en dan ontfermt Maria zich eindelijk over hem. Ze komt tot Theophilus, maar laat hem vooraf een vrij groote marteling ondergaan, - die hij misschien wel verdiend heeft, - door voor te doen of het eigenlijk zoo goed als onmogelijk is genade te vinden voor zulk eene groote zonde. Maar Theophilus weet haar wel te bepraten, hij overstelpt haar met voorbeelden van menschen, die ook zwaar gezondigd hadden en toch genade vonden. Eindelijk belooft Maria hare hulp en vraagt zijne geloofsbelijdenis. Theophilus heeft het intusschen werkelijk hard te verantwoorden.

1270. Hi weende sere ende sleet^1) sijn haer, Hi sleet syn haer, hi wranc syn hande, Hi beet te gadere sine tande. Hem dochte dat hem sijn herte brac.

Hij weende zeer en rukte zijn haar uit, hij wrong zijn handen, hij knarsetandde. Het kwam hem voor, dat zijn hart brak.

En dan volgt de belijdenis van zijn geloof

‘Ic gelove’ seiti, ‘an Gode -

en later volgt er: ‘An sinen sone ghelovic mede.’

Opmerkelijk is het dat Th. volgens hetgeen Prof. Verdam als den zuiveren tekst meent te moeten aannemen, niet beweert te gelooven in den heiligen geest. ‘An den Heiligen Gheest geloovic mede’ komt wel voor in wat Prof. Verdam als interpolatie beschouwt²⁾. In ieder geval Maria schijnt er mee tevreden geweest te zijn, want al spoedig volgt er:

1) Slijten heeft oorspronkelijk verscheidene beteekenissen, die van de onze afwijken. Oorspr. is het vaneen rukken - vervolgens uitrukken en verdeden, splitsen. Vgl. Hd. schleiszen - splyten. Schleisse = houtspaander en ons slijterij, verder tot een einde brengen van geschillen b.v. bij Hooft.

2) Zie bl. 56 van Verdam's uitgave.

[p. 238]

1315. Als hi dit hadde gheseit, Noepte onzer Vrouwen^1) oetmoedecheit Soe dat si haer gheliet Alsof si hare bolghe niet.^2)

Als hij dit gezegd had, drong goedertierenheid Maria, zoodat zij zich voordeed, alsof ze niet vertoornd was.

Maria wil zijn voorspraak zijn bij haar zoon. Hoor, wat ze belooft:

1327. ‘Doer dattu best kerstijn Ende ghedopet heves ghesijn^3) Ende bi den teken dattu gheves, Duncke mi, dattu berouwe heves Ende heves wille di te bekerne; Daeromme hulpic u gherne. Ende ic sal doen dine claghe, Ende sal di soendinc bejaghen.’ 1335. Mettien begonst te wesen dach. Si voer, dat hise nemmeer en sach. Theophilus bleef eenpaerlike Ligghende oetmoedelike Over die ymage van onser Vrouwen.

‘Omdat gij christen zijt en gedoopt zijt geworden en door het bewijs, dat gij geeft, schijnt het mij toe, dat ge berouw hebt en begeerte om u te bekeeren; daarom help ik u gaarne. En ik zal uw klacht overbrengen en verzoening voor u verwerven.’ Tegelijkertijd begon het dag te worden. Zij trok weg zoodat hij ze niet meer zag. Theophilus bleef ootmoedig liggen voor het beeld van Maria.

Laten we voor een oogenblik den draad van het verhaal af breken. Zóo zal het niemand wel hebben aangegrepen, dat we niet even onzen aandacht zouden kunnen vestigen op een paar woorden, die we in onze aanhalingen al enkele malen ontmoet hebben, in den Theophilus een belangrijke rol spelen en ons al weer een blik laten werpen in het leven der taal, in de verandering van beteekenis der woorden in den loop des tijds.

De lezer heeft reeds kunnen merken, dat oetmoedelike in vs. 1338 heel wat anders uitdrukt, dan oetmoedecheit in vs. 1316. Oetmoedelike in het eerste geval zouden we zeer goed door ons ootmoediglijk kunnen weergeven, immers het drukt de nederige, deemoedige gevoelens uit, die Theophilus voor de H. Maagd koestert. In het tweede geval daarentegen kunnen we met de beteekenis van ons ootmoet niet terecht; daar heeft Maria ootmoet ten opzichte van Theophilus en we hebben gemeend, het 't best door goedertierenheid te kunnen vertalen.

Om de verhouding van een mindere tot zijn meerdere, de gevoelens van nederige onderwerping, van deemoedige afhankelijkheid uit te drukken, zooals dit woord ook nu nog doet, vinden we het nog in Theophilus vs. 60, waar van onzen held gezegd wordt

1) Zie over dezen genit. Stoett, Syn. 19.

2) Belgen, oorspr. dik worden, vgl. blasbalg.

3) Over de vervoeging met hebben, zie men Stoett Synt. 298. Zoo ook Mor. 857. Die lange heeft gesijn beswaerd.
Floris ende Blancefloer 2037: Wi hebben gesellen gesiin menich jaer.

[p. 239]

 

Het was een man goet ende rike

 

Ende diende Gode oetmoedelike.

Vs. 302, waar verteld wordt hoe Theophilus verheugd is, dat hij het hof van den aartsbisschop verlaten mag, zonder dat de zware taak van bisschop op zijn schouders rust.

Theophilus was utermaten

Blide dat hem was verlaten

Bisscop te sine; hi nam orlof

Oetmoedelike ende rumede thof.

en vs. 985:

Als die veertich daghe waren leden¹⁾
Dat hi gheclaeght hadde ende ghebeden
Oetmoedelike ende met goeder trouwen
Ghenade groet an onser Vrouwen,
Si en wilde niet langher sparen.²⁾

Dat ootmoet echter ook om een geheel tegenovergestelde verhouding uit te drukken, n.l. die van meerderen in rang of stand tot minderen kon gebruikt worden en soms vrij dicht de beteekenis van ons woord genade nadert, zooals in vs. 1316 bij de oetmoedecheit van Maria, blijkt nog uit de volgende verzen van den Theophilus.

Vs. 71 wordt van Th. gezegd:

Hi was den weesen alse vader

Ende der weduwen troest algader.

Hi was oetmoedech ende rike:

Men vint nu luttel³⁾ sijn ghelike,

Die des goets vele winnen,

Dat si hem selven willen kinnen.⁴⁾

Theophilus, de rijke, is dus nederbuigend, welwillend, helpend voor de armen, de zwakkeren, weduwen en weezen. Als hij bij zijne helsche Majesteit op audientie is, luidt het:

Theophilus die viel mettien

Ter eerden over sine knien

Ende custe des viants voet

Ende sochte sinen ootmoet.

De smeekeling Th. zocht dus den steun, de welwillende gunst van den machtigen Lucifer. En eindelijk vinden we aan het slot:

1) Leden, participium van liden = gaan, voorbijgaan, dat nog leeft in overlijden d.i. overgaan van het eene leven in het andere, vgl. trépasser. Zie over de weglating van ge voor het part. Stoett Etym. 190.

2) Sparen was vroeger ook intr. in de bet. van toeven, dralen.

3) Luttel vertaalt Prof. Verdam door bijna niet.

4) Hem selven kinnen geeft Verdam weer door nederig zijn. Men zie de aant. in Verdam's uitgave.

[p. 240]

1587.

Bidden wi Gode doer sinen oetmoede

 

Dat wi alle onse dinghen te goede

 

Ende bringhen,

waar doer sinen oetmoede bidden volkomen overeenstemt met het zoo vaak voorkomende bidden doer sine ghenade wat beteekent: verzoeken ter wille van, op hoop van zijn gunstige gezindheid.

Ook elders komt ootmoet en zijne afleidingen in een dergelijke beteekenis voor. Als Beatrijs haar liefde aan een man wil schenken, staat er (vs. 82):

Si sende om den jonghelinc,
Daer si toe hadde grote lieve,
Ootmoedelijc met enen brieve,
Dat hi saen te hare quame.

Ik geloof, dat we veel dichter bij de waarheid zijn, wanneer wij hier uit ootmoedelijc opmaken, dat uit haar daad haar gunstige gezindheid, haar genegenheid voor den jongeling spreekt, dan wel haar nederigheid en onderwerping. Waarschijnlijk komt het me voor, dat we in dit laatste voorbeeld te doen hebben met een beteekenis, die het dichtst komt bij wat het woord etymologisch beteekenen moet en die dus misschien de oudste is. Ootmoed toch is een samenstelling van oot en moed. Moed beteekent hier gezindheid. Oot komt in het Mnl. op zich zelf voor als adjectief in den vorm ode en beteekent oorspronkelijk ledig, hieruit ontwikkelde zich de beteekenis licht, en hieruit gemakkelijk. Het samengestelde woord ootmoed beteekent dus eigenlijk gemakkelijke gezindheid. Wie een gemakkelijke gezindheid, een animus facilis voor een ander heeft, ziet wat door de vingers, is gunstig voor dien ander gestemd. Zoo kon ootmoed gaan beteekenen genegenheid, zonder dat men echter daarbij lette op stand of rang. Deze beteekenis breidde zich uit in de hoogte en naar beneden, zoodat Lucifer ootmoed kan hebben voor Theophilus en Theophilus op zijn beurt ootmoedig kan zijn tegenover zijn God. Eigenaardig is, dat beide beteekenissen, ofschoon vrij wel tegenover elkaar staand in Theophilus (een gedicht uit de XIVde eeuw) tweemaal zeer dicht naast elkander voorkomen (vs. 60-73 en vs. 1316-1337). Thans leeft alleen de laatste beteekenis.

Laten we nog even op het woord ode terugkomen, dat nog zeker in één woord in de tegenwoordige taal leeft, misschien in twee. Dat ode gemakkelijk beteekent, blijkt uit Mor. 484. Walewijn en Lanceloot ontmoeten Moriaen, wiens gelaatskleur en harnas geheel

[p. 241]

zwart zijn en die zich bovendien vrij wild en woest aanstelt. Walewijn meent hem voor den duivel te moeten aanzien.

Maer^1) dat hine horde nomen Gode Men had hem niet mogen ontstriden^2) ode Hine ware die duvel oft sijn gheselle Ende ware comen uter hellen.

Als hij hem God niet had hooren noemen, had men hem niet gemakkelijk kunnen betwisten, dat hij de duivel was of diens makker en gekomen was uit de hel.

Ons woord oolijk nu is door syncope ontstaan uit oodelijk en beteekent dus oorspronkelijk gemakkelijk, verder gering, onbeduidend, slecht. Men zie hierover Te Winkel in zijn Gramm. Fig.³⁾ waar tevens blijken zal, dat Te Winkel van meening is, dat ook ons woord noode (ongaarne) een ontkenning is van oode. Ook Vercoullie denkt er zoo over⁴⁾. Franck echter beweert in zijn Etym. Wdb. der Ned. taal, dat ons noode, mnl. node, mhd. nôte een naamval is van nood en gelijk is aan het Gotisch nauþai = met geweld, datief van nauþs. De opmerking, dat dergelijke ontkenningen, als noode zou zijn volgens Te Winkel-Vercoullie, alleen voorkomen bij onbepaalde voornaamw. en adverbia van tijd en plaats, als niemand, nooit, nergens, kan de meening van Franck steun geven. Het mnl. ode heeft verder nog in het Hd. öde = woest liggend, doodsch, onherbergzaam. Licht zou men geneigd zijn, dit woord ook te zoeken in het Hd. Einöde = woestijn, eenzaam oord. Dit is echter geen samenstelling maar een afleiding met het suffix öde, dat wij in armoede hebben, de Duitschers ook nog in Monat, Heimat en dat dus ook nog in ons woord maand verscholen zit, dat ook nog te vinden is in het Mnl. jeghenode, het Hd. Gegend. Vgl. contrée ook van contre. Franck⁵⁾ en Kluge⁶⁾ vinden dit suffiix ook nog

1) Maer is ontstaan uit ne ware, en op deze plaats heeft het nog geheel en al die beteekenis: Ware het niet, dat hij het u hoorde noemen enz. Men merke ook op, dat het relatief dat nog achter maer staat, waaruit blijkt, dat er in maer eigenlijk een heele zin zit, waarvan hi hoorde hem Gode nomen het onderwerp is. Voor de verandering van ne w vergelijke men b.v. Willen we gaan, dat in sommige dial. (o.a. in N.-Brabant) uitgesproken wordt als willeme. Het Hd. nur is op dezelfde wijze uit ne waere ontstaan met vocaliseering der w.

2) In dial. komt afstrijden en opstrijden nog in dien zin voor.

3) p. 203.

4) Zie zijn Etym. WB. der Ned. taal.

5) Etym. WB. der Ned. taal.

6) Etym. WB. der Deutschen Sprache.

[p. 242]

terug in ons kleinood¹⁾ en het Hd. kleinod. Franck zegt er van: 't is ‘een fijn, sierlijk ding, kostbaarheid, maar ook een kleinigheid.’ Vercoullie daarentegen ziet in kleinood eene samenstelling van ‘klein = sierlijk, kostbaar met *ood = schat.’

We zien, dat ook in dit geval de geleerden het niet eens zijn. Ook als Vercoullie gelijk heeft, is ood in kleinood een heel ander woord dan wat in ootmoed zit en vinden we het terug in ooievaar, dat volgens de populair geworden etymologie gelijk is aan odebaar = schatdrager.

Met hulde is het gegaan als met ootmoed. Thans brengen kinderen en kleinkinderen hulde aan hun ouders, die hun gouden bruiloft vieren, werklieden aan hun patroon, een dankbaar vereerend volk aan zijne kunstenaars en geleerden. Hulde drukt dus steeds uit een eerbiedige vereering, een blijk van achting of liefde van den mindere tot den meerdere. Ook als een burgemeester hulde brengt aan het moedig gedrag der brandweermannen, - waar we dus eigenlijk met een meerdere tegenover zijn minderen te doen hebben, - stelt hij zich voor dat oogenblik als het ware op de plaats van den mindere in moed en betuigt zijn waardeering van, zijn hooge ingenomenheid met den moed zijner dienaren. Lezen we echter Theophilus vs. 310:

Maer onlanghe was hire an,
Dat quade orworme quamen,
Die hem sbisscops hulde namen,
Soe dat hem orlof was ghegheven.

dan maken we kennis met een geheel andere beteekenis van dit woord. Hier drukt het uit de genegenheid, gunst, welwillende, beschermende gezindheid van den bisschop, het hoofd der kerk, tot Theophilus. Dat deze beteekenis eene geldende was in het Mnl. blijke nog uit de volgende voorbeelden. Vooraf zij opgemerkt, dat houde in Mnl. gelijk is aan hulde. Net zoo als naast goudijn - gulden, naast scoude - sculde staat²⁾. Vgl. hierbij het nog levende drievoudig naast drievuldig(heid), van vouwen (voor vouden), Hd. falten.

1) Kleinood werd overgenomen in het M.-Latijn als clenodium en hiervan hebben wij nog ons woord kleinodiën.

2) Zie Franck, Mnl. Gramm. §§ 523 118. Stoett, Etym. § 32.

[p. 243]

‘Ic saels u so vele beraden, Ghine atet niet met u tienen, Waendic u hulde daermet verdienen.’

‘Ik zal er u zooveel van verschaffen, dat gij het niet met u tienen zoudt kunnen opeten, als ik dacht, dat ik uwe gunst er mee verdienen kon.’

zegt Reintje tegen Brune, den beer, (R. 592) als hij hem lekker maken wil op honing, om hem zoodoende in den val te lokken.

In een der Esopische fabelen stellen de duiven den havik als hun heer aan, als ze te veel last krijgen van den wouw.

Den havec baden si, dat hi soude
Hem¹⁾ ontfaen in sine houde.

Esopet, XXVI. 3.

Zeer juist vertaalt Te Winkel de uitdrukking ‘enen ontfaen in sine houde’ in het glossarium door ‘als heer iemands hulde ontvangen, door iemand als heer gehuldigd worden.’ Men zij er echter op bedacht, dat het woord houde in den Mnl. tekst heel wat anders uitdrukt dan hulde in de Nederl. vertaling. Houde geeft te kennen de welwillende, genadige gezindheid en de daaruit voortvloeiende invloed en macht van den havik tot de duiven; het hulde in de vertaling zou den eerbied, de aanhankelijkheid uitdrukken van de duiven tegenover haar heer, den havik.

Lezen we nu in den Lekenspieghel (II 37 263) ‘Nu sweric u bi derzelver hulden die ghi - den keyser sculdich zijt’, dan komen we tot de overtuiging, dat het woord hulde in de middeleeuwen ook in onze tegenwoordige beteekenis gebruikt werd en de vereering, de trouw kan weergeven, die de mindere den meerdere schuldig is. De beteekenis trouw is thans ook reeds minder gewoon, in het Mnl. echter beteekende houde sweren - trouw zweren; houde werd in die uitdrukking voornamelijk gebruikt om de trouw uit te drukken, die de leenman zijn leenheer verplicht was te geven.

Sint verwaervic, dat hi mi swoer

Sine hulde een jaer al omtrent,

staat er in den Reinaert (I 1604).

Den leeneed zweren werd uitgedrukt door mansçap ende hulde doen. Aardig is het hiernaast bij Stoke te lezen (X, 869).

Als hi in Zeelant hadde ghedaen

Manscap, ende hulde ontfaen,

Pijnde hi hem, hoe hijt besette,

1) Hem is zoowel Dat. en Acc. S. Masc. en Neutr. als Dat. en Acc. Plur. voor alle geslachten. Hun en hen voor het plur. is een vinding van later tijd. Franck 216.

[p. 244]

waar hulde natuurlijk weer dient om uit te drukken de belofte van trouw, die de leenheer aan zijn vazal aflegde.

Tot nu toe bezagen we eigenlijk nog maar de beide uiterste beteekenissen van hulde, zooals we die bij ootmoed waarnamen. Daartusschen ligt de oorspronkelijke, wat we zouden kunnen noemen de ‘neutrale’ opvatting van het begrip, n.l. genegenheid, zonder dat gelet wordt op stand of rang. Dat dit de oorspronkelijke beteekenis zijn moet, is duidelijk, welke van de beide gissingen, die Franck en Kluge ieder aangaande dit woord hebben, ook de ware zij. Zij veronderstellen n.l. dat het òf met hellen òf met houden in verband staat. Het hangt samen met een ander woord, dat nu nog in onze taal in een enkele uitdrukking leeft, hou in hou en trouw. Hou is ontstaan uit de verbogen vormen van adj. hout = genegen, Hd. hold, Got. hulþs, dat voorkomt Luc. 18. 13: guþs, hulþs, sijais mis fravaurhtamma, d.i.: O God! wees mij zondaar genadig. De beteekenis genegenheid zonder onderscheid van stand of rang vinden we Mor. 3645. Als Moriaen zijn vader Acglavael gevonden heeft en hem aanspoort nu nog met zijne moeder in het huwelijk te treden, zooals bij voor jaren beloofde, dan verklaart Acglavael zich daartoe bereid door o.a. te zeggen:

Ic sal noch haer hulde gewinnen;

waar hulde uitdrukt de genegenheid, die ontstaan moet tusschen Moriaens moeder en Acglavael.

Het voorbeeld van Reynaert en Brune schreef ik hierboven aarzelend neer; misschien drukt hulde daar bloot onderlinge vriendschap, genegenheid uit, ik stel me echter liever voor, dat het looze Reintje een bijzonder nederige houding tegenover Brune heeft aangenomen.

Ten slotte de opmerking dat het Hd. Huld de beteekenis: genade, gunst behouden heeft: Gott is reich an Huld = God is rijk aan genade. Ich empfehle mich Ihrer Huld = Ik beveel me in Uw gunst aan. -¹⁾

En nu nog een enkel woord over genade.

Het Wdh. der Ned. taal uit het vermoeden, dat de grondbeteeke-

1) Hulde komt in dezen zin nog voor bij Vondel en Revius, waar het door Van Vloten tot een Germanisme verklaard werd. Bogaers tikt hem echter op de vingers met de opmerking, dat hij liever had moeten zeggen: echt oud Nederduitsch, maar in dien zin niet meer in gebruik. Zie Taalgids VI p. 3.

[p. 245]

nis is rust en dat die nog is bewaard in het Mhd die some gêt zu gnaden = de zon gaat te rust. Het vermoedt verder, dat die bet. nog voortleeft in sommige uitdrukkingen als genade krijgen, van een zieke gezegd voor: verlichting krijgen (Utr. dial)

Die beteekenis rust, gemak bestond ook in het Mnl.

Dien nacht hadden si alder genaden
Die hen die clusenare mochte beraden.
(Mor. 2801).

Behalve deze bestaan er in het Mnl. nog twee beteekenissen, die weer vrij wel tegenover elkaar staan en waarvan er maar weer éen tot op onze dagen in het leven gebleven is, en vollen wasdom geniet. 1o. Onze tegenwoordige beteekenis van nederbuigende goedheid, gunst die men niet verplicht is te schenken. Voorbeelden hiervan vinden we in Theophilus te over en ook elders in de Mnl. teksten. Ik haal daarom slechts één voorbeeld aan. Maria zegt tot Theophilus:

1081. Du heves ghehalmet dier ghenaden Daer ic u mede mocht hebben beraden

Gij hebt afstand gedaan van die genade, waarmee ik u zou hebben kunnen helpen.

2o. Heeft genade ook de beteekenis van ootmoed, deemoed en ook van dank, dankbaarheid.

Ic bat hem allen met ghenade,

Dat si mi binnen souden laten.

Wal. 6264.

Waar we met genade zeer goed kunnen vertalen door ootmoedig.

Dies dancte hi den keizer seere

Ende seide hem groote genade.

Grim 1 414

Hier heeft genade de beteekenis van dank¹⁾.

Welke beteekenis de oudste is, kan volgens het Nederl. Wdb. niet bepaald worden. Misschien bestaat er verband met het Gotische niþan, dat helpen, ondersteunen beteekent. Vgl. gave naast Got. giban.

Het hoofdbegrip, dat in onze drie woorden ootmoed, hulde on genade wordt uitgedrukt, was dus in de oudere taal voor tweeërlei zeer verschillende opvattingen vatbaar. Bij ootmoed en hulde heeft de

1) Vgl. hiermee het Fransche grâce in: rendre grâce, actions de grâce, grâce à vos soins.

[p. 246]

opvatting, dat het iets is, wat zich van den mindere tot den meerdere richt het gewonnen, bij genade de tegenovergestelde opvatting.

Misschien is iemand nog belust te vernemen, hoe het met Theophilus is afgeloopen. 't Is in weinige woorden te vertellen. Nadat Maria verdwenen is, blijft Theophilus nog drie dagen en nachten liggen ‘in sine ghebede,’ zonder eenig voedsel te gebruiken. Dan komt Maria weer tot hem en thans met een blijde tijding:

1353. ‘Theophilus, wes vroe^1), Dine penitencie si es soe Wel volcommen ende so goet Dat u myn kint sinen evelen moet Hevet vergheven’.^2)

‘Théophilus, wees verblijd, uw boetedoening is zoo volmaakt en oprecht gemeend dat u mijn zoon vergiffenis geschonken heeft.’

Geheel en al op zijn gemak is Theophilus echter toch nog niet

‘Noch hebbic vrese om den brief,

Om den brief, die ic den viant

Ghescreven gaf in sine hant.’

zegt hij tot Maria. En hij eindigt met:

Ghebenedijt soe sidi coninghinne
Hulpt mi dat ic den brief ghewinne!’

Als Maria vertrokken is, blijft hij weer drie dagen liggen. Eindelijk valt hij in slaap en in zijn slaap werpt Maria hem stil het document op de borst. En nu is hij geheel gerust. Den volgenden dag is het Zondag; met de andere menschen kan hij nu weer ter kerke gaan.

Als dewangelie was ghelesen,

Hi viel den bisschop op die voete.

Hij stort nu zijn hart uit voor den bisschop; allen die zijn lotgevallen vernemen zijn natuurlijk verbaasd en dankbaar gestemd jegens God,

Dat hi dus versoenen mochte

Die ghenade aan hem sochte.

Dies waren vroe alle die clerke

Ende alle die waren in die kerke.

1455. Die bisscop stont op te hant Ende nam Theophilus bider hant

De bisschop stond terstond op en nam Theophilus bij de hand en ging

1) Hd. froh.

2) Vergeven is eigenl. weggeven (nl. zijn gevoel van ontevredenheid). Vandaar dat de uitdrukking ook volledig luiden kon in het mnl. ic vergheve di (Dat.) minen evelen moet (kwade gezindheid) voor wat wij thans uitdrukken door: ik vergeef u.

[p. 247]

Ende hi ginc ter porten staen Ende begonste roepen saen; Hi bat den lieden, dat si te samen Allegader voer hem quamen.	bij de poort staan en begon dadelijk te roepen: hij verzocht de menschen, dat zij allen te samen voor hem kwamen.
‘Comt hare’,^1) seiti, ‘soete liede, Ende hoert, wat miraclen hier ghesciede. Comt hare,’ seiti, ‘ende siet Wat wondre dat hier es ghesciet. Comt hare ende siet die grote cracht, Die God selve hier heeft ghewracht^2) Comt hare.’--	‘Komt hier heen,’ zei hij, ‘beste menschen, en hoort wat een mirakel hier geschiedde, komt hier heen, zei hij, en ziet wat wonder hier geschied is, komt hierheen en ziet de groote kracht, die God zelf hier heeft getoond.’

Zoo gaat hij in een oratie van een kleine honderd regels voort, telkens met herhaling van ‘comt hare’ om de menschen nog eens goed aan het verstand te brengen ‘wat cracht dat penitencie hevet.’ Laat ik eerlijk bekennen, dat ik bij de eerste kennismaking met dit optreden van den bisschop meer den indruk kreeg van een ‘spullebaas’ die voor zijn kermistent het ‘geachte publiek’ staat te belezen, dan van een geestelijk herder, die zijne kudde op Gods wonderdaden wijst. Toch is het gevaarlijk misschien en onverstandig om, vooral bij het beschouwen van middeleeuwsche kunst, naar een dergelijken eersten indruk te oordeelen, doch met dit te zeggen, wil ik me geenszins aangorden tot verdediging van deze plaats. Ik geloof wel degelijk, dat zij allerminst in staat zou zijn voor ons den Theophilus boven het middelmatige in de litterarische kunst te te verheffen.

Terwijl de bisschop sprak,

Soe weent Theophilus ende leghet
Op die erde, op dbisscops voete.
Die bisscop seide: ‘Staet op, soete!
Siet uwen brief ende nemten hier,
Ic wille dat ghine werpt int vier.’

Allen loven Gods genade nog eens en als de mis is afgeloopen, geeft de bisschop ‘Theophiluse onsen Here.’

1565. Als hine ontfinc, soe scheen soe sere Sine anschijn alsoe clare,

Toen hij hem (onsen Here) ontving, scheen zijn aangezicht zoo klaar alsof het de heldere zon was,

1) Hare = hierheen; harentare = hare ende dare, hier en daar heen, her- en derwaarts.

2) Part. van werken waarvan het imp. wrochte (wrachte) part. gewrocht (gewracht) met metathesis. Zie Franck 159, Stoett 249. Wij hebben een nieuwen infinitives wrochten gemaakt. Zie ook Gram. Fig. 316.

[p. 248]

Alsoft die lichte Sonne ware Ende claerre^1) vele dan die lichte dach. Als dat volc die miracle sach So gheloefden si vele bet Ende hielden te bat bare wet.^2). Theophilus hi ginc mettien, Daer hi onse Vrouwe hadde ghesien. Hi stont ghinder ootmoedelike Drie daghe ende nachte een paerlike Voer onser Vrouwe ende voer haer kint, Dat hi poerde niet een twint No hant no voet no ghene lede, Hine bleef staende ter selver stede Als of hi hadde gheweest ghebonden, Daer hi onse Vrouwe hadde vonden. Als leden was die derde dach Doe custe hi die hi daer sach; Die siele voer daer si Gode siet; Sine lichame leghet in die stede Daer God die miracle dede.

veel meer klaar dan de heldere dag. Toen het volk het mirakel zag, geloofde het veel beter en onderhield veel beter zijn geloof. Theophilus ging tegelijkertijd naar de plaats, waar hij Maria gezien had. Hij stond daar ootmoedig drie dagen en drie nachten aan een stuk voor Maria en haar Zoon, zoodat hij volstrekt niet verroerde hand, noch voet, noch eenig lichaamsdeel; hij bleef op dezelfde plaats staan alsof hij gebonden was geweest aan de plaats, waar hij Maria ontmoet had. Toen de derde dag was voorbij gegaan, kuste hij, die hij daar zag; de ziel voer naar de plaats, waar zij God ziet; zijn lichaam ligt op de plaats, waar God het mirakel deed.

Zoo is dus onwillekeurig aaneengeregen onze taalkundige beschouwing van de woorden ootmoed, hulde en genade en een kort overzicht van den Theophilus. Dit laatste kon gevoeglijk met de eerste samengaan, omdat we anders toch veel van den inhoud hadden moeten meedeelen om volkomen de kracht der aanhalingen bij de bespreking der woorden te doen gevoelen. Nu ik dit overzicht in zijn geheel gaf, heb ik misschien een enkelen mijner lezers opgewekt tot de volledige lectuur. Voor de taal is uit Theophilus veel te leeren en ook uit een oogpunt van kunst is hij niet geheel te versmaden. Terecht merkt Prof. Verdam in zijn inleiding tot zijn Theophilusuitgave op³⁾: ‘De dichter van den Theophilus was een man met gezonde hersenen, goeden smaak en onafhankelijk oordeel. Het was geen genie, ook zelfs geen talent van den eersten rang, maar hij was zijn onderwerp meester, had er het een en ander over gelezen en dichtte met vrij veel gemak. Hij gebruikt geen stoplappen om een regel te vullen, en drukt zich in den regel goed

1) Claerre is comperativus; zie Stoett 128.

2) Wet had behalve onze gewone bet. en die van geloof ook nog die van de overheidspersonen. Denk aan de in onze geschiedenis zoo vaak voorkomende uitdrukking de wet verzetten = andere overheidspersonen kiezen.

3) p. 40. Hem, die wat over conjecturale tekstkritiek lezen wil, is deze inleiding zeer aan te bevelen.

[p. 249]

uit. Slechts vinden we al te vaak dezelfde gedachte twee malen met ongeveer dezelfde woorden uitgedrukt, zooals zelfs bij een oppervlakkige lezing van den tekst onmiddellijk in het oog valt.’ Maar ook de inhoud, de gebeurtenissen, als we ze wat uit de verte bezien, waardoor de soms vreemde teekening, de soms bonte kleuren minder in het oog vallen, minder een glimlach wekken, blijft aantrekkelijk. Wij hebben te doen met een mensch van gelijke beweging als wij, die strijdt met zijn hartstochten, berouw gevoelt over zijn val, zich los tracht te worstelen van het booze, troost en hulp vindt bij wat hoogers dan het aardsche en eindelijk rust na zelfvernedering en loutering, alles zooals we dat nog in en om ons waarnemen, al zijn dan ook de vormen waaronder wij ons dit denken, in den loop der eeuwen eenigszins gewijzigd.

Ootmoed, hulde en genade in al hun beteekenissen, bij den mensch en bij zijn God, ze zijn de hoofdaccoorden die den Theophilus beheerschen, en waarin zich de dissonant der ‘quade begherte’ harmonisch oplost. Of is dit beeld hier te mooi?

Den Haag.

J. Prinsen JLz.