Noord en Zuid. Jaargang 14

[p. 416]

Beatrijs.

De bescheiden bedoeling van deze studie is hun, die niet of slechts zeer weinig met onze letterkunde in de middeleeuwen bekend zijn, een denkbeeld te geven van een gedicht, dat eene plaats mag innemen onder het beste in die literatuur en tevens te beproeven daardoor den lust bij hen op te wekken tot ontdekkingstochten op eigen gelegenheid. Ik wil aannemen dat sommigen ook van ons onderwijzers uit lust tot studie of met het oog op een examen zich er toe zetten om b.v. een geheelen Reinaert door te werken, maar velen zal het een genot zijn, het slot van het gedicht te zijn genaderd en het boek met het zalig gevoel van het toch eindelijk eens gelezen te hebben, op de plank te kunnen schuiven. De lectuur zelve verschafte hun al bitter weinig genot. Met taaie volharding hebben ze zich er door heen geworsteld en nimmer zal het hun overkomen, dat ze, terwijl ze daar droomend voor hunne boekenkast staan, onbewust wat voedsel zoekend voor den geest, een middeleeuwsch dichtwerk bij toeval openslaan, lezen, en verder en verder lezen, bladzij op bladzij, zonder te denken aan de wereldsche zaken om hen, met volle teugen genietend, zooals hun dat soms met een geliefd auteur uit later tijd gebeurt. Waar zit hem dat in? Juist in dat moeten doorworstelen. De taalvorm schrikt af, de litteratuurstudie en het kunstgenot moeten onwillekeurig opgaan in taalstudie, de noten en het glossarium worden hoofdzaak en de tekst bloot het middel om toch wat kennis van het oudere Nederlandsch bij elkaar te krijgen. De schoonheid van het geheel, het verband der deelen, het treffende en eigenaardige, dat in tal van regeltjes verscholen zit, ze trekken de aandacht niet. Zeker, die nauwkeurige studie der taal is nuttig en noodig, ook op zich zelf rijk aan genot voor hem, die er door arbeid en herhaalde kennismaking en vooral, gedragen door een grondige voorbereidende studie genot in heeft leeren vinden; maar zij mag de studie van het werk als kunstvoortbrengsel en het

[p. 417]

genot dat dit als zoodanig schenken kan niet verdonkeren. Beide moeten zooveel mogelijk naast en met elkander gaan.

Om mijn doel te treffen zal ik met den lezer de sproke van Beatrijs bekijken. Terwijl we den loop van het verhaal volgen, zal ik telkens vrij uitgebreide stukken aanhalen en die, voor zoover de taal niet terstond voor iedereen te doorzien is, vergezeld doen gaan van een overzetting in nieuw Nederlandsch. Ik vertrouw, dat deze weg aanbeveling verdient, ook om ons eenigszins te gewennen aan de taal der Middeleeuwen. Verder zal ik hier en daar bij woorden en uitdrukkingen, die het meest aanleiding geven tot het zien van verband tusschen het heden en het verleden der taal, of waarbij eene opheldering allernoodzakelijkst is, eene kleine aanteekening voegen. Bij een en ander heb ik natuurlijk voor eene groot deel moeten steunen op verschillende woordenboeken en glossaria¹⁾.

Intusschen zullen we door dit alles korte beschouwingen vlechten over het schoon en minder schoon van de verschillende deelen en van het geheel.

Moge ook hier kennis belangstelling, belangstelling liefde wekken.

Vooraf echter wijs ik op eene eigenaardigheid der Middelnederlandsche taal, welke hem die voor 't eerst een stuk proza of poëzie, in die taal geschreven, opslaat, misschien nog al in de war zal brengen.

Het komt mij voor, dat, wanneer zoo iemand bij een eerste kennismaking woorden als daerde, jaet, dedi, hoeter leest, hij hier achter al licht meer zou gaan zoeken, dan werkelijk voor het begrijpen van den zin noodig is. Het verschijnsel, waarmee we hier te doen hebben, is de zoogenaamde inclinatie. Verscheidene woorden toch, vooral de pronomina, verloren in sommige gevallen bijna geheel hun eigen toon, zoodat ze zich als het ware aanleunden tegen het voorafgaande of volgende woord en er één woord mee vormden. In de spreektaal doen wij dat nog steeds, we zeggen: daar gatie, maar we schrijven heel netjes gaat hij. In het mnl. schreef men echter ook die vormen der spreektaal. Zoo staat dus daerde voor die aerde, jaet voor ja het, dedi voor dede hi of dedet gi enz.²⁾ Er zijn evenwel van die samentrekkingen, die minder gemakkelijk door een beginner kunnen

1) In de eerste plaats op het glossarium achter Jonckbloet's uitgave van Beatrijs en Carel ende Elegast, Amst. 59. Beatrijs komt ook in zijn geheel voor in Penon's Bloemlezing, Dl. I.

2) Wie er meer van wil weten kan dit vinden in Franck's Mittelniederländische Grammatik, § 22 en Stoett, Etym. 134-138.

[p. 418]

uit elkaar gehaald worden. Wanneer hij b.v. in ons gedicht regel 101 leest: Si quam ende woudene vanden (bezoeken), dan is dit woudene eene samentrekking voor woude ene, gelijkstaande met ons wou hem. Een vorm namelijk voor den acc. singularis masc. van het pronomen personale was ene (en of ne) en deze is met den vorm van het werkwoord samengevloeid. Nog gevaarlijker wordt dit, wanneer een werkwoordelijke vorm uitgaat op en; dan smolten soms werkwoord en voorn. woord geheel samen Er begint b.v. een spiegel te vallen; naar aanleiding daarvan wordt gezegd: Si sagen vallen, en sagen is dan een vorm voor om zagen hem¹⁾. Wanneer we lezen in den Reinaert:

In hebbe daer an niet ghelogen,

en Beatrijs 117:

In mag nimmermeer verhoghen,

dan komen wij er niet zoo heel licht toe, dit In met Ic en (= ons Ik niet,) gelijk te stellen. In is dan een ineenvloeiing van ic ne (de vorm inne komt ook voor); ne is de negatie die in vele gevallen nog versterkt wordt door andere ontkenningen²⁾.

Ic wille beghinnen van ere nonnen

Een ghedichte.

Aldus vangt de schrijver aan, nadat hij in de eerste acht regels heeft meegedeeld, dat hij van het dichten weinig voordeel trekt. De menschen hebben hem al geraden er mee op te houden; maar toch zal hij

om die doghet van hare,
Die moeder ende maghet es bleven,

een schoon mirakel gaan vertellen, dat

God, sonder twivel, toghede Marien teren, diene soghede.

dat God zonder twijfel toonde ter eere van Maria, die hem zoogde.

Maria is een der personen, die in de middeleeuwsche kunst van West-Europa eene belangrijke plaats innemen. In later eeuwen is zij meer tot haar eigen gebied, de kerk, teruggebracht, maar diezelfde kerk en de kunst waren in de middeleeuwen door een innigen band vereenigd. In den tijd, dat West Europa nu eenmaal naar de oude traditie slaapt, is zij eene van de lieflijkste verschijningen, die we in allerlei kunstuitingen, in mis- en muziekboeken, in handschriften, tusschen

1) Zie hierover: Stoett Beknopte Middel-nederlandsche Spraakkunst, Etymologie § 142.

2) Zie Stoett Syntaxis § 366.

[p. 419]

de sierlijke krullen der schoone aanvangsletters, in de soms plompe, nog kinderlijke vormen der beeldhouwkunst, in den eenvoudigen volkszang en in de hoogdravende ridderromans aantreffen, en de aanhef van ons gedicht doet ons reeds vermoeden, dat ze ook hier niet vreemd zal zijn aan de handeling.

19. Die nonne, daer ic af began, Was hovesch^1) ende subtijl van seden. 20. Men vint ghene noch heden, Die haer gelijct, ic wane, Van seden ende van ghedane. Dat ic prisede hare lede, Sonderlinghe haer scoenhede, 25. Dats een dinc dat niet en dochte; Ic wille u segghen van wat ambochte Si plach te wesen langhen tijt Int cloester daer si droech abijt^2): Costersse^3) was si daer, 30. Dat seggic u al over waer. Sine was lat^4) no traghe, No bi nachte no bi daghen; Si was snel te haren werke: Si plach te ludene in die kerke Si ghereide tlicht ent ornament En dede opstaen alt covent.

De non, over wie ik begon te spreken, was beschaafd en fijn van manieren. Men vindt er tegenwoordig geen, die haar gelijkt, geloof ik in manieren en uiterlijk. Dat ik zou roemen haar leden, in het bijzonder haar schoonheid, dat is iets, wat niet goed zou zijn (niet deugen zou). Ik wil u zeggen, welk werk zij langen tijd gewoon was te doen in het klooster, waar zij het kloosterkleed droeg. Zij was daar kosteres, dat zeg ik u voorwaar. Zij was lui, noch traag, 's nachts evenmin als over dag; zij was vlug bij haar werk: Zij was gewoon de klok te luiden in de kerk, zij bracht het licht en de versierselen in orde en wekte het geheele klooster.

We maken hier dus nader kennis met onze heldin. Schoon is ze, en eigenaardig is de manier, waarop de middeleeuwsche kunstenaar ons dit meedeelt. Natuurlijk voelt hij dat het hem niet past om van een dergenen, die zich geheel van de wereld hebben afgezonderd om zich uitsluitend aan den dienst van God en de Heilige Maagd te wijden en de dingen des geestes te bepeinzen, zoo maar plat weg te zeggen, dat het een lief, aanvallig kind is. Met dat al laat hij het toch zeer aardig aan zijn lezers over, er het hunne van te denken.⁵⁾ Maar over zulke zaken spreekt hij niet, hij zal u liever haar werk-

1) Nu nog spreken wij van hoofsche manieren. Heusch, hupsch en hoffelijk zijn etymologisch dezelfde woorden, maar alle met grooter of kleiner wijzigingen in beteekenis. Vgl. 't Fransche courtois, courtoisie ook van cour.

2) Fr. habit.

3) Zulke vormen voor 't Vr. komen nog voor in de gewestelijke taal: Meesterse voor de vrouw van den meester.

4) lat is etymologisch ons woord laat, maar hier in de bet. van traag; vgl. ons haat, dat in 't Mnl. hat en hate is.

5) In dat wat Jonckbloet voor de bron van ons gedicht meent te moeten houden, staat: Erat enim corpore speciosa, mente devota, et in obsequio Dei genetricis ferventissima. Dat is: Zij toch was schoon van lichaam, devoot van geest en zeer vurig in den dienst van de moeder Gods.

[p. 420]

kring vertellen en bij die gelegenheid merken we op, dat ze een vlijtig en arbeidzaam mensch is; ze weet zich nuttig te maken voor haar omgeving. Dit alles is op zoo'n manier beschreven, dat we al dadelijk belang gaan stellen in onze non. Maar daar hooren we wat ondeugends van het geestelijk zusterke, dat zoo trouw haar plicht weet te vervullen, maar toch een mensch blijkt te blijven, en onze belangstelling neemt zeer toe.

37. Deze joffvrouwe en was niet sonder Der minnen, die groot wonder Pleecht te werken achter lande.

Deze jonkvrouw was niet zonder liefde, die gewoonlijk een wondervollen invloed heeft door het gansche land.

En dan volgt er in de naïeve middeleeuwsche taal een beschouwing over de liefde en hare uitwerkselen.

40. Bi wilen comter af scande, Quale, toren, wedermoet: Bi wilen bliscap ende goet. Den wisen maect si oec soe ries, Dat hi moet bliven int verlies, 45. Eest hem lief ofte leet. Si dwingt sulken dat hine weet Weder spreken ofte swighen, Daer hi loen of waent ghecrighen.	Somtijds komt er schande van, smart, verdriet of toorn; somtijds blijdschap en geluk. Den wijze maakt zij ook zoo dwaas, dat hij er schade bij lijden moet, of hij gaarne wil of niet. Zij brengt menigeen zoo in het nauw, dat hij niet weet, of spreken dan wel zwijgen hem voordeel zal aanbrengen.
Meneghen worpt si onder voet, 50. Die op staet, als haer dinket goet.	Menigeen werpt zij ter neer, die opstaan kan, als het haar goeddunkt.
Minne maect sulken milde. Die liever sine ghifte hilde, En dade hijt bider minnen rade. Noch vintmen liede soe ghestade, 55. Wat si hebben, groot oft clene, Dat^1) hen die minne gheeft ghemene Welde, bliscap ende rouwe; Selke minne hetic ghetrouwe. In constu niet gheseggen als, 60. Hoevele ghelucs ende onghevals Uter minnen beken ronnen. Hier omme en darfmen niet veronnen	Min maakt menigeen mild, die liever zijn geschenken behield, als hij ze niet gaf onder den invloed der liefde. Ook vindt men menschen, die zoo standvastig zijn, dat hen de liefde gemeenschappelijk doet hebben, wat hun ook ten deel moge vallen, groot of klein, weelde, blijdschap en verdriet. Zulke liefde noem ik getrouw. Ik zou u volstrekt niet kunnen zeggen, hoeveel geluk en ongeluk uit de beken der min stroomen.
Der nonnen, dat si niet en consteontgaen^2) Der minnen, diese hilt ghevaen; 65. Want die duvel altoes begheert	Hierom mag men het de non niet kwalijk nemen, dat ze de min niet ontgaan kon, die haar gevangen hield. Want de duivel begeert altijd den mensch in verzoeking te brengen en

1) Dit woordje dat is natuurlijk een geheel ander woord dan dat in de overzetting; het slaat terug op wat si hebben.

2) Ontgaen regeert den genitief. Men zie vooral § 15 en 16 van Stoett's Syntaxis.

[p. 421]

Den mensche te becorne,^1) ende niet en cesseert, Dach ende nacht, spade ende vroe, Hine doeter sine macht toe.

houdt niet op dag en nacht, laat en vroeg zijn best er toe te doen.

En het is zoo gebleven tot op dezen dag, kunnen we van dit alles zeggen.

Ook in het hart dus van onze arme kloosterzuster is de liefde ontwaakt. De duivel bestookt met allerlei wereldsche begeerten

die nonne, dat si sterven waende,

en ze zegt in haar gebed:

Ic ben soe verladen 75. Met starker minnen ende ghewont, Dat weet hi, dient al es cont, Die niet en es verholen, Dat mi die crancheit^2) sal doen dolen.

Ik ben zoo bezwaard door eene sterke liefde en zoo gewond; hij, wien alles bekend is, wien niets is verborgen, weet, dat deze zwakheid mij in het verderf zal brengen.

Ze voelt wel wat er van komen zal, haar menschelijke natuur laat zich niet dwingen, en geheel door haren hartstocht aangegrepen roept ze in wanhoop uit:

Ic moet leiden een ander leven,

Dit abijt moetic begheven.

Zoo zien we haar dus te midden van den strijd.

81. Nu hort hoeter na verghinc: Si sende om den jonghelinc, Daer si toe hadde grote lieve, Ontmoedelijc met enen brieve, 85. Dat hi saen^3) te hare quame, Daer laghe ane sine vrame. Die bode ginc daer de jonghelinc was. Hi nam den brief ende las, Die hem sende sijn vriendinne. 90. Doe was hi blide in sinen sinne. Hi haeste hem te comen daer. Sint dat si out waren XII jaer Dwanc die minne dese twee, Dat si dogheden^4) menech wee.

Hoort nu hoe het verder met haar ging: Zij zond om den jongeling, dien zij zeer beminde, vleiend met een brief, dat hij spoedig tot haar zou komen, daaraan zou voor hem voordeel verbonden zijn. De bode ging naar de plaats, waar de jongeling was. Deze nam en las den brief, dien zijn vriendin hem zond. Toen was hij blij te moede. Hij haastte zich naar 't klooster. Sedert hun twaalfde jaar beheerschte de liefde deze twee, zoodat zij menige smart leden.

Schoon heeft de dichter der sproke dit gedacht, fijn gevoeld. Beatrijs - zoo wordt aan het slot de non genaamd - heeft een

1) In ons bekoren zit de beteekenis van verleiden, in verzoeking brengen nog, maar lang zoo sterk niet. De Roomschen zeggen nog: Leid ons niet in bekoring, voor het Protestantsche: Leid ons niet in verzoeking.

2) Cranc beteekent in het Mnl. zwak, gering, slecht.

3) Saen is 't Engelsche soon, spoedig.

4) De beteekenis van lijden, dulden hebben we nog in gedoogen.

[p. 422]

onbestemden, geheel menschelijken drang naar liefde. Zij verslingert zich echter niet aan den eersten den beste. In den eersten bloei harer jeugd heeft ze een jongeling gekend, samen hebben ze zeker als kinderen gespeeld, gedwaald door bosch en veld, elkaar hunne geheimpjes en kinderideaaltjes toevertrouwend en zonder het te willen, zonder het zelf te weten, hebben ze als kinderen reeds elkaar leeren liefhebben. En nu, het lot heeft hen gescheiden in den loop der jaren, maar als een namelooze drang tot éenzijn haar aangrijpt, haar, wat ze als heur heiligste plichten beschouwen moet, doet vergeten, is haar eerste en eenige gedachte weer aan het vriendje uit haar kinderjaren. Deze leest haar brief, voelt zich gelukkig en snelt tot haar. Al het natuurlijke en lieflijke van ons kunststuk komt des te meer uit, wanneer we de oude Latijnsche bron er mee vergelijken. Daar vinden we, wat er tusschen de beide menschen omgaat met deze woorden: Quam clericus quidam videns et concupiscens procari coepit. Illa verba luxurie spernente, isto importunius instante, serpens antiquus tam vehementer pectus eius succendit ut flammam amoris ferre non possit, d.i. Zekere klerk haar (Beatrix) ziende en hevig begeerende, begon haar te verlokken. Terwijl zij de woorden der zinnelijkheid verachtte en hij nog onbeschaamder aandrong, ontstak de oude slang zoo hevig haar hart, dat zij het vuur der liefde niet verdragen kon.

Is het niet oneindig veel schooner den drang naar éen zijn te zien ontwaken in haar gemoed op een geheel natuurlijke wijze en dat gevoel zich ten slotte te zien uiten in een reine, bekoorlijke liefde voor den jongen, met wien ze zich reeds verbonden voelt door zoete herinneringen uit den schoonsten tijd haars levens?

Hi ghinc sitten voer tfensterkijn, Ende soude gheerne, mocht sijn, Sijn lief spreken ende sien. 100. Niet lange en merde^1) si na dien; Si quam ende woudene vanden Vor tfensterkijn, dat met yseren banden Dwers ende lanx was bevlochten. Menech werven si versochten, 105. Daer hi sat buten ende si binnen, Bevaen met also starker minnen.

Hij ging voor het vensterke zitten en zou gaarne, als het zijn kon, zijn lief spreken en haar zien. Niet lang toefde zij daarna, zij kwam en wou hem bezoeken voor 't vensterke, waarvoor in de dwarste en lengte ijzeren banden gevlochten waren. Menigen keer zuchtten zij, terwijl hij buiten zat en zij binnen door zulk een sterke liefde bevangen.

1) Merren of marren komt ook nu nog in ongeveer dezelfde beteekenis een enkele maal voor, o.a. Potgieter, Hilda:

Maar 't heugt mij....

(hoe) Slechts Hilda 't wufte heir deed marren.

[p. 423]

Si saten soe een langhe stonde, Dat ict gesegghen nieten conde Hoe dicke^1) verwandelde hare blye. 110. ‘Ay mi’, seitsi, ‘ay mie! Vercoren lief, mi es soe wee. Sprect jeghen mi een wort oft twee, Dat mi therte conforteert: Ic ben, die troest ane u begheert; 115. Der minnen strael stect mi int herte, Dat ic doghe grote smerte.	Zij zaten zoo langen tijd, dat ik niet kon zeggen hoe dikwijls haar gelaatskleur veranderde. ‘Ai my, zei ze, ‘ai my!’ uitverkoren lief, ik lijd zooveel, spreek toch een paar woorden tot mij, die mij wat moed geven. Ik ben het die van u troost begeer. De pijl der min steekt mij in 't hart, zoodat ik groote smart lijd.
Ic mach nemmermeer verhoghen, Lief, ghi en hebt mi uutghetoghen.	Ik kan mij nooit meer verheugen, lief, tenzij gij mij van hier heb weggevoerd.

Ook hier ligt in den toestand der beide gelieven en in de manier, waarop ons die wordt verhaald, zeer veel dichterlijks. We zijn er langzamerhand ongevoelig voor geworden voor dat verliefde zuchten, die onduldbare minnepijn door de waterachtige navolgingen, die we uit later tijden soms tot vervelens toe onder de oogen kregen en we hebben ons er aan gewend dergelijk traditioneel geworden geklaag en gezucht met een voornamen glimlach, waarin: jawel dat kennen we al, houd de rest maar bij je, te lezen valt, ter zijde te leggen; en terecht misschien. Hier echter is dit dubbeltje uit den Nederlandschen literatuur-spaarpot nog nieuw, de randen zijn er nog niet afgesleten en het glinstert u tegen; de klacht waarin Beatrijs al haar smart, al haar drang uit, is lief en schoon, eenvoudig en frisch. Jammer slechts, dat het woordje conforteert, dat ons ten minste wat stadhuizerig in de ooren klinkt, een weinig dien indruk verflauwt.

Hi antworde met sinne:	Hij antwoordde met gevoel:
120. ‘Ghi wet wel, lieve vriendinne, Dat wi langhe hebben ghedragen Minne; al onsen daghen Wi en hadden nye soe vele rusten Dat wi ons eens ondercusten.^2) 125. Vrouwe Venus, die godinne, Die dit brachte in onsen sinne, Moete God onse Here verdoemen, Dat si twee soo scone bloemen Doet vervaluen ende bederven. 130. Constic wel ane u verwerven,	‘Gij weet wel, lieve vriendin, dat wij lang liefde gevoeld hebben; in heel ons leven hadden wij nooit zooveel tijd, dat we elkaar konden kussen. Vrouw Venus, de godin, die dit in ons gemoed bracht, moet God, onze Heer, verdoemen, omdat zij twee zulke schoone bloemen doet verdorren en verwelken. Indien ik maar van u verkrijgen kon, dat gij den sluier woudt afleggen en mij een tijd

1) Een Noord-Brabantsche boer zal nog zeggen: ik heb hem dik genoeg gewaarschuwd.

2) hem onderkussen = elkander kussen. Vgl. 't Fr. s'entraider. Ook in 't Fransch bestaat nog s'entre-baiser = se baiser l'un l'autre.

[p. 424]

Ende^1) ghi dabijt wout nederleggen, Ende mi een sekeren tijt seggen, Hoe ic u ute mochte leiden, Ic woude riden ende ghereiden 135. Goede cleder, diere van wullen, Ende die met bonten doen vullen: Mantel, roc ende sercoet, In begheve u te ghere noet; Met u willic aventuren, Lief, 't suete metten sueren: Nemt te pande mijn trouwe.’	woudt bepalen, waarop ik u uit (het klooster) voeren kon, zou ik wegrijden en gereedmaken goede kleederen van kostbare wol en die met bont doen vullen: mantel, rok en overkleed. Ik verlaat u niet in nood; met u, lief, wil ik op goed geluk zoet en zuur doorleven. Neem mijn eerewoord te pand.
‘Vercorne vrient,’ sprak die joncvrouwe, ‘Die willic gherne van u ontfaen, Ende met u soe verre gaen, 145. Dat niemen wete in dit covent Werwaert dat wi sijn bewent. Van tavont over VIII. nachte Comt ende nemt mijns wachte Daer buten in den vergier, 150. Onder enen eglentier.^2) Wacht daer mijns, ic comme uut Ende wille wesen uwe bruut,	‘Uitverkoren vriend,’ sprak de jonkvrouw, ‘dat (eerewoord) wil ik gaarne van u aannemen en met u zoo ver wegtrekken, dat niemand in dit klooster weet, waarheen we ons begeven hebben. Kom heden avond over acht nachten en wacht mij daarbuiten in den boomgaard onder een egelantier. Wacht mij daar, ik kom uit het klooster en wil uwe bruid zijn, om te trekken waarheen gij begeert.
Te varene^3) daer ghi begheert; En si dat mi siecheit deert, 155. Ocht saken die mi sijn te swaer, Ic come sekerlike daer, Ende ic begheert van u sere Dat ghi daer comt, lieve jonchere.’	Tenzij mij ziekte deert of zaken, die mij te zwaar zijn, kom ik zeker daar, en ik verlang zeer van u, dat gij daar komt, lieve jongeling.’

Nadat dit plan alzoo vastgesteld is, gaat hij op weg naar de stad om alles voor de aanstaande vlucht in orde te brengen.

Hi cochte blau ende scaerlaken,
Daer hi af dede maken
Mantele ende caproen goet,
Ende roc ende sorcoet,
Elc na rechte (naar behooren) ghevoedert wel.

Verder koopt hij allerlei nuttige zaken en kostbare sieraden, die een vrouw in de wereld noodig heeft, steekt een flinke som gelds in den buidel en begeeft zich met al die schatten op zijn paard volgens afspraak naar den vergier onder den egelantier.

1) Ende beteekent hier dat. Vgl. vooral over de verschillende beteekenissen van dit woord in het Mnl. Prof. Verdam in Taalk. Bijdr. I. 123,

2) Zie over den egelantier: Dr. Kalff, Het lied in de Middeleeuwen, pag. 349.

3) In Brabant varen de boeren nog met de kar. Varene is datief onder den invloed van te. Zie ook becorne op blz. 421, waar de e van den infinitivus is weggevallen.

[p. 425]

 

Hi ghinc sitten neder int cruut

 

Tote sijn lief soude comen uut.

Als de dichter ons op deze wijze geschilderd heeft, hoe de man in het volle bewustzijn van zijn naderend geluk, in het zalig gevoel van zijne beantwoorde liefde tot daden overgaat en flink en kranig voor de toekomst zorgt, krijgen we daartegenover een nog schooner tooneel van de teedere maagd, die nog steeds zucht en klaagt en peinst en eerst daarna schuchter en met een angstig gevoel tot de uitvoering van het plan komt.

193. Vore middernacht lude si mettinen. Die minne dede haer grote pine.

Voor middernacht luidde zij de metten. De liefde veroorzaakte haar veel smart.

En als de verschillende zusters uit het klooster gekomen zijn, hare plichten hebben vervuld en weer naar hare slaapzalen zijn teruggekeerd,

200. Bleef si inden coer allene, Ende si sprac haer ghebede, Alsi te voren dicke dede. Si cnielde vorden outaer Ende sprac met groten vaer: 205. ‘Maria, moeder, soete name, Nu en mach minen lichame Niet langher in dabijt gheduren. Ghi kint wel in allen uren Smenschen herte ende sijn wesen: 210. Ic hebbe ghevast ende ghelesen, Ende ghenomen discipline, Hets al om niet dat ic pine; Minne worpt mi onder voet, Dat ic der werelt dienen moet.

Bleef zij alleen in het koor en ze sprak haar gebed, zooals ze vroeger dikwijls deed. Zij knielde voor het altaar en sprak met groote vrees: Maria, moeder, zoete naam, nu kan mijn lichaam niet langer in den kloostermantel blijven. Gij kent wel in alle uren 's menschen hart en zijn wezen: Ik heb gevast en gebeden en mij zelf gekastijd; vergeefs kwel ik mij. De liefde werpt mij terneer, zoodat ik de wereld moet dienen.

Schoon is het weer, als ze daar alleen met haar liefde, hare plannen en haren strijd in het koor is achter gebleven. Ze knielt en bidt: Maria, moeder, soete name. 't Is of ze in dat enkele woord te gelijk haar kinderlijk vertrouwen in den steun en de liefde der heilige maagd en haar innigst menschelijk gevoel, haar zoetste meisjesdroomen wil uitdrukken. Hiernaast echter verrijst onmiddellijk de pijnlijke gedachte aan wat voor haar een afgrijselijk misdrijf is maar ze kan niet anders; ze moet toegeven; ze zal gaan.

Zoo waarlijk Jezus, die weet wat lijden is, aan het kruis is gehangen en Lazarus heeft opgewekt,

Soe moetti kinnen minen noet,
Ende mine mesdaet mi vergheven;
Ic moet in swaren sonden sneven!

[p. 426]

Ze gaat uit het koor, knielt nogmaals voor een beeld en Maria staat naast haar, terwijl ze klaagt:

‘Ic hebbe u nacht ende dach geclaghet Ontfermelike mijn vernoy, 230. Ende mi en es niet te bat een hoy! Ic werde mijns sins te male quijt Blivic langher in dit abijt.’ Die covel toech si ute al daer Ende leidse op onser vrouwen outaer. 235. Doen dede si ute hare scoen. Nu hort watsi sal doen. Die slotele vander sacristien Hinc si vor dat beelde Marien.

‘Nacht en dag heb ik bij u mijn verdriet geklaagd op een toon om ontferming op te wekken, en het is niet het geringste beter voor mij geworden! Ik zou mijn verstand geheel en al verliezen, als ik langer dit kloosterkleed bleef dragen.’ De kap deed ze daar af en lei ze op het altaar van O.L V. Toen deed ze haar schoenen uit. Hoort nu, wat ze zal doen. De sleutels van de sacristie hing ze voor het heeld van Maria.

Als men vroeg in den morgen komt, zal men ze daar het eerst vinden; immers ieder die voorbij het beeld gaat, werpt er een blik op en prevelt zijn ave.

Als we alles nu nog zoo eens met een enkelen blik overzien, dan krijgen we toch wel langzamerhand de overtuiging, dat we met een waar kunstenaar te doen hebben, die zich bewust is van het schoone, dat hij scheppen wil en de rechte wijze kent, waarop hij het schoone zijn lezers voorstellen moet; die geleidelijke geheel menschelijke ontwikkeling van wereldsche gedachten bij Beatrijs, die zich samentrekken in liefde voor den speelnoot harer jeugd; het lijden der beide gelieven die elkaar niet mogen bezitten; het uit die pijn geboren plan van ontvluchten en dan vooral die schoone tegenstelling van den handelenden man en de biddende, peinzende vrouw, die slechts voor den uitersten drang der liefde van haar plicht wijkt, pakken ons gemoed aan, boeien onze belangstelling en verraden terstond de hand van een mensch, die in alle tijden zich boven den grooten loop der kunstenaars zou onderscheiden hebben.

Wat hier voorafgaat, zouden we de eerste afdeeling van het gedicht kunnen noemen. De strijd is gestreden. Een nieuw leven begint.

Nu ghinc si dorden noet 250. Met enen pels al bloet, Daer si een dore wiste, Die si ontsloet met liste, Ende ghincker heymelijc uut, Stillekine sonder gheluut.	Nu ging zij, door den nood gedwongen enkel maar in een onderkleed gehuld, naar de plaats, waar zij een deur wist, die ze met behendigheid ontsloot en waardoor ze heimelijk naar buiten trad, stillekens zonder gerucht te maken.
255. Inden vergier quam si met vare. Die jongelinc wert haers gheware; Hi seide: ‘Lief, en verveert u niet,	In den boomgaard kwam zij met vrees. De jongeling bemerkte haar en zei: ‘Lief, maak u niet bevreesd,

[p. 427]

Hets u vrient, dat ghi hier siet.’ Doe si beide te samen quamen 260. Si begonste hare te scamen, Omdat si in enen pels stoet Bloetshoeft ende barvoet. Doen seidi: ‘Wel scone lichame, U soe ware bat bequame 265. Scone ghewaden ende goede cleder. Hebter mi om niet te leder,	het is uw vriend, dien gij hier ziet.’ Toen ze bij elkander kwamen, begon ze zich te schamen, omdat ze in haar onderkleed stond, blootshoofds en barrevoets. Toen zei hij: ‘Wel schoon kind, schoone gewaden en goede kleederen zouden u beter passen. Heb er mij niet minder lief om, ik zal ze u terstond geven.’
Ic salse u gheven sciere.’ Doen ghingen si onder den eglentiere, Ende alles dies si behoeft 270. Des gaf hi hare ghenoech. Hi gaf haer cleder twee paer Blau waest, dat si aendede daer, Wel ghescepen int gevoech. Vriendelike hi op haer loech. 275. Hi seide: ‘Lief, dit hemelsblau Staet u bat dan dede dat grau.’ Twee cousen toech si ane,	Toen gingen zij onder den eglantier, en van alles wat zij noodig had, gaf hij haar genoeg. Hij gaf haar twee stel kleeren. Blauw was het, wat zij aandeed, goed gemaakt, zoodat het paste. Vriendelijk lachte hij haar toe en zei: ‘Lief dit hemels blauw staat u beter dan het grauwe deed.’ Twee kousen trok zij aan en twee schoenen van leer, die haar veel beter stonden dan sandalen.
Ende twee scoen cordewane, Die hare vele bat stonden 280. Dan scoen die waren ghebonden.	Terzelfder tijd gaf hij haar een kap van witte zijde, die zij om het hoofd hing.
Hoetcleder^1) van witten siden Gaf hi hare te dien tiden, Die si op haer hoeft hinc. Daer cussese die jonghelinc 285. Vriendelike aen haren mont.	Toen kuste de jongeling haar vriendelijk op haren mond.

Lief, kinderlijk onschuldig gaat het daar in den boomgaard toe. Bij die eerste ontmoeting geen hevige zinnelijke uitbarsting, maar van haar kant een schuchtere teedere bedeesdheid, bij hem een kiesche eerbiediging van dit gevoel, waardoor onze sympathie voor hem toeneemt, waardoor we in onze overtuiging gesterkt worden, dat we in hem geen vrouwenverleider, maar een gewoon goed mensch, die zijn Beatrijs hartelijk lief heeft, mogen zien.

Onder die kleedscène niets ruws en plats, zooals we dat anders nog al eens vinden kunnen in de literatuur van vroeger dagen; hij staat haar kalm glimlachend aan te staren, maakt een oprecht, naïef complimentje en als ze klaar is,

Doen cussese die jonghelinc

Vriendelike aan haren mont.

En terwijl hij haar daar verliefd in hare kijkertjes staat te turen,

Hem dochte, daer si voer hem stont
Dat die dach verclaerde.

1) In sommige streken van ons land hoort men nog hoot voor hoofd.

[p. 428]

Hoe eenvoudig schoon is weer met die paar woorden het gevoel van reine, onschuldige liefde van alle tijden en geslachten geteekend, het gevoel, dat overal en altijd helder licht om den mensch heeft doen stroomen, alles met bloemen overstrooid heeft.

En nu voorwaarts samen het leven in!

Hi settese vor hem int ghereide. 290. Dus voren si henen beide Soe verre, dat^1) begon te daghen, Dat si hen nyemen volghen saghen. Doet begon te lichtene int oest Si seide: ‘God, alder werelt troest, 295. Nu moeti ons bewaren, Ic sie den dach verclaren! Waric met u niet comen uut, Ic soude prime hebben gheluut, Als ic wilen was ghewone 300. Inden cloester van religione. Ic duchte mi die vaert sal rouwen;

Hij zette haar vóor zich in het zadel. Op die manier voeren ze samen weg, zoo ver, dat de dag al begon door te breken en totdat ze niemand zagen, die hen achtervolgde^3). Toen het in het oosten begon te lichten, zei ze: ‘God, de troost der geheele wereld, nu moet gij ons beschermen, ik zie, dat het licht wordt. Als ik met u (den jongeling) niet was weggegaan, zou ik geluid hebben voor het morgengebed, zooals ik vroeger gewoon was in het klooster.

Die werelt hout soe cleine trouwe, Al hebbic mi ghekeert daer an; Si slacht den losen coman^2), 305. Die vingherline van formine Vercoept voer guldine.’

Ik vrees, dat ik berouw zal hebben van den tocht; de wereld is zoo weinig getrouw, al heb ik mij tot haar gewend; zij gelijkt den bedriegelijken koopman, die ringen van valsch goud voor gouden verkoopt.

Weer komt dat teeder vrouwelijke schoon uit tegen het ruwere, het minder fijn voelen, het meer doortastende van den jongen man. Hij is nu gelukkig, hij voert zijn lief mee in de armen, in zijn zak zitten 500 pond om de eerste jaren zonder zorgen van te kunnen leven, wat wil hij nog meer! Maar zij: nog tusschen de kille kloostermuren, heeft ze heerlijke droomen gedroomd van een warm menschelijk gevoel, van liefde en lust; in die droomen rustte ze misschien menigmaal in de armen van haren geliefde; maar als ze eindelijk, los van de mystieke, kalme omgeving van vroeger, zich voor de werkelijkheid geplaatst ziet en door den koelen nacht voor op een paard, aan de borst van haar minnaar wordt meegevoerd, als ze dus eigenlijk haar zoetste droomen verwezenlijkt ziet, dan is het of er een zweem van teleurstelling, een gevoel van zelfverwijt oprijst in haar hart, en in onze verbeelding drukken we met warmte den kunstenaar de hand, die weer zoo juist het menschelijk leven gepakt heeft:

1) Dat is hier weer samengetrokken uit dat het.

3) De zin is natuurlijk: tot dat ze zeker waren, dat niemand hen volgde.

2) Vandaar komenij, dat door volks etymologie kom-en-eisch werd.

[p. 429]

droomen van geluk en als ze verwezenlijkt zijn, teleurstelling. En als de oosterkim zich daar in de verte kleurt, denkt Beatrijs, trots de zoete woordekens, die hij haar ongetwijfeld in het oor zal hebben gefluisterd, met weemoed terug aan het werk, dat ze anders zou hebben verricht op dezen tijd; als een koude wind de nevelen van den nacht voor zich uitdrijft, wringt zich haars ondanks een bang voorgevoel uit het diepst van haar hartje naar boven: zou de wereld, waarvan ze zich zoo'n immens geluk heeft gedroomd, wel te vertrouwen zijn, zal liefde trots dure eeden en mooie beloften niet eenmaal in onverschilligheid overgaan?

En hij, hij stelt haar gerust; bij God bezweert hij haar trouw te zullen blijven, de dood alleen kan hen scheiden; heeft ze eenige reden om te kunnen vermoeden dat hij haar op een onedele wijze behandelen zal; voor een keizerin zou hij haar niet willen missen, en geld hebben zij immers genoeg om de eerste zeven jaar onbezorgd samen van te leven.

Dus quamen si den telt,^1) ghevaren Smorgens aen een foreest. 330. Daer die voghele hadden feest. Si maecten soe groet ghescal, Datment hoerde over al: Elc sanc na der naturen sine. Daer stonden scone bloemkine 335. Op dat groene velt ontploken, Die scone waren, ende suete roken. Die locht was claer ende scone. Daer stonden vele rechte bome,	Op die manier waren ze 's morgens voortgereden tot aan een bosch, waar de vogels feestvierden. Zij zongen zoo luid, dat men het overal hoorde: Elke vogel zong naar zijn natuur. Daar stonden schoone bloemkens op het groene veld geopend, die schoon waren en zoet riekten. De lucht was helder en schoon. Daar stonden vele slanke boomen, die zeer rijk aan bladeren waren.
Die ghelovert waren rike. 340. Die jonghelinc sach op die suiverlike, Daer hi ghestade minne toe droech; Hi seide: ‘Lief, waert u ghevoceh, Wi souden beten ende bloemen lesen: Het dunct mi hier scone wesen; 345. Laat ons spelen der minnen spel.’^2).	De jongeling blikte de schoone aan, die hij standvastige liefde toedroeg; hij zei: ‘Lief, indien het u aangenaam was, zouden wij afstijgen en bloemen verzamelen: ik vind het hier schoon; laat ons het spel der minne spelen.’

1) Telt beteekent gang. 't Woord wordt in het Vlaamsch nog gebruikt; bij ons komt het nog voor in telganger, mnl. tellende paert.

2) Om de uitdrukking: het spel der minne spelen te verklaren haalt Jonckbloet in het glossarium aan uit Maerlant Sp. Hist. I¹, 36, 24:

In Ethyopen es een lant,
Dat Gharamanta es genant,
Daer men geen huwelyc en kint,
Maer elc speelt daer hijt vint.

Over de uitdrukking bloemen lesen vergelijke men Dr, Kalff, Het lied in de Middeleeuwen, p. 346. In een andere beteekenis vinden we deze uitdrukking verklaard bij Verwijs in de aanteekeningen op Dit sijn X goede boerden, p 45.

[p. 430]

Als nu een Van Deyssel met zijn forsch realistisch penseel ons een stuk natuur schildert, zoo voelen we ons geheel anders aangegrepen, dan bij deze eenvoudige natuurbeschrijving. Bij hem hebben we te doen met een mensch, die ons leven meelijdt en meestrijdt en zijn verheven indrukken der natuur voelen we in ons gemoed geheel met de onze samenvallen, maar toch is ook hier veel schoons te vinden voor hem, die oog heeft leeren krijgen voor het schoone in de kunst van welken tijd, van welke richting ook, en voor dit tooneeltje met zijn sobere lijnen, zijn kalme, liefelijke kleurtjes staat hij in zoete verrukking.

Maar laat ons zien hoe het voorstel van den jongeling wordt ontvangen.

‘Wat segdi’, sprac si, ‘dorper fel, Soudic beten^1) op dat velt, Ghelijc enen wive die wint ghelt Dorperlijc met haren lichame, 350. Seker soe haddic cleine scame! Dit en ware u niet gesciet Waerdi van dorpers aerde niet. Ic mach mi bedinken onsochte. Godsat hebdi diet sochte! 355. Swighet meer deser tale, Ende hort die voghele in den dale, Hoe si singhen ende hem vervroyen, Die tijt sal u te min vernoyen.’

‘Wat zegt ge,’ sprak ze, ‘boosaardige snoodaard, zou ik op dit veld afstijgen, gelijk een vrouw die schandelijk met haar lichaam geld verdient, zoo zou ik inderdaad weinig schaamte hebben. Gij zoudt mij dit niet hebben voorgeslagen, indien ge niet een dorpelijke inborst hadt. Ik mag nu wel zeer droef te moede zijn. Gods toorn over u, die het zocht! Spreek niet meer een dergelijke taal, en luister naar de vogels in het dal, hoe ze zingen en zich verheugen; de tijd zal u dan des te minder verdrieten.

Hoe geheel past dit antwoord bij haar overpeinzingen voor het aanbreken van den dag. Later, zoo gaat ze voort in de taal der onschuld, als we op ons gemak zijn. Het doet mij leed, dat gij mij nu over zulke dingen gesproken hebt. Nadat hij de zaak weer

1) Dit beten is eigenlijk het causatief van bijten. De oorspronkelijke beteekenis is dus het paard doen bijten, de gelegenheid geven om te eten en hieruit kwam de algemeene beteekenis voort afstijgen en zelf rusten. Net zoo is het gegaan met pleisteren (peisteren paître). Men zie o.a. Te Winkel Gram. fig., p. 283.

[p. 431]

zooveel mogelijk heeft trachten goed te maken, laat ze er onmiddellijk op volgen:

‘Ic vergheeft u dan’:

370. Ghi sijt mijn troest vor alle man, Die leven onder den trone. Al leve de Absolon die scone, Ende ic des wel seker ware Met hem te levene, M. jare In weelde en in rusten, In liets mi niet ghecusten;^1) Lief, ic hebbe u soe vercoren, Men mocht mi dat niet legghen vore, Dat ic uwes soude vergheten; Waric in hemelrike gheseten, Ende ghi hier in ert rike, Ic quame tot u sekerlike. Ay God, latet onghewroken Dat ic dullijc^2) hebbe ghesproken!

Boven alle mannen, die onder den hemel leven, zijt gij mijn troost. Al leefde de schoone Absolon en al was ik er volkomen zeker van met hem duizend jaar in weelde en rust te leven, ik liet het mij niet aangenaam zijn; lief, ik heb mijne zinnen op u gezet, zoodat men mij niet zou moeten aankomen, met te zeggen, dat ik u vergeten zou; als ik in den hemel zat en gij hier op aarde, ik zou zeker tot u komen. Och God, laat het ongestraft, dat ik dwaselijk heb gesproken!

Immers de hemelsche vreugde is de hoogste; hiermee vergeleken is al het aardsche ellende. Zij die al hun werken en streven op het geluk in den hemel richten, zijn verstandig, en als ik van den rechten weg mij afwend, 't is om u, ‘lieve, scone jonchere.’

Zoo zien we haar dus komen tot haar hoogste liefdesuiting, tot haar hoogste geluk. Niet zoo terstond, als hij, beweegt ze zich vrij en ongedwongen tegenover haar geliefde, maar eindelijk toch is alle bedeesdheid, alle wroeging en vrees geweken. Ze bekent het openlijk: in den hemel is het hoogste geluk,

Diere om pinen, die sijn vroet,

maar wat is haar de hemelsche vreugde, wat wijsheid, als ze daar tegenover stelt hare liefde. Ze is verloren voor den hemel, maar in haar minnaar heeft ze een veel hooger geluk teruggevonden. Die vrije uiting harer liefde, ze komt later, dan bij hem, maar ze is er dan ook des te vuriger en hartstochtelijker, misschien zooveel te meer waar en oprecht om. Bewonderen moeten we de scheppende kunst en de kennis van het menschenhart bij den middeleeuwschen dichter, wanneer we zoo de tegenstelling tusschen het mannelijk en vrouwelijk gemoed verder geteekend zien, een tegenstelling, die haar volle kracht behoudt tot in wat nu volgt.

1) De Duitschers hebben nog een ww. kosten dat proeven, smaken beteekent. Wij zeggen nog te kust en te keur. In Brabant hoort men: ik heb er geen goesting (smaak) in. Vgl. Fr. goût, goûter.

2) Vgl. ons dol, Eng. dull en Dt. toll.

[p. 432]

Na een langen tocht komen ze eindelijk aan een stad, die schoon gelegen is in een dal; daar vestigen ze zich.

405. Si bleven daer der jare seven, Ende waren in verweenden leven Met gheneuchten van lichamen, Ende wonnen ij kinder tsamen. Maer na den seven jaren, 410. Alse die penninghe verteert waren, Moesten si teren vanden pande, Die si brachten uten lande. Cleder, scoenheit ende paerde Vercochten si te halver waerde, 415. Ende brochtent al over saen.

Ze bleven daar zeven jaar en leidden er een weelderig leven en wonnen twee kinderen. Maar na zeven jaar, toen het geld op was, moesten ze leven van de panden die zij uit het land brachten. Kleederen, kostbaarheden en paard verkochten zij de helft beneden de waarde en maakten dat alles spoedig op.

Niemand kan beweren, dat ze het leven praktisch hebben ingezien, maar ze leefden ook niet in onze praktische eeuw.

Spinnen of eenig ander vrouwelijk handwerk heeft Beatrijs niet geleerd en ze kan daardoor niet in hun onderhoud voorzien. Of hij ook iets kan doen voor den kost en waarom hij de hand niet aan 't werk slaat, daarover wordt in het gedicht niet gesproken. Bij al die rampen komt nog een algemeene hongersnood en ze bezwijken liever dan hun brood te gaan bedelen. Eindelijk valt de groote slag.

425. Die armoede maecte een ghesceet Tusschen hen beiden, al waest hen leet Aen den man ghebrac dierste trouwe; Hi lietse daer in groten rouwe, Ende voer te sinen lande weder. si en saghen met oghen nye seder Daer bleven met hare ghinder Twee uter maten scone kinder.

De armoede veroorzaakte een scheiding tusschen hen beiden, al deed het hun verdriet. Den man ontbrak het eerst de trouw. Hij liet haar in groote droefheid achter en trok weer naar zijn land terug. Zij zag hem later nooit weer. Met haar bleven achter twee buitengewoon schoone kinderen.

Wat een lief licht valt er weer op Beatrijs, de zachte de teederminnende. De nood komt en wat zou ze graag hebben gewerkt om in beider levensonderhoud te voorzien. Gebrek en armoede hebben steeds de zachte aandoeningen in de harten hunner slachtoffers verdrukt; liefde en deugd, ze vallen zoo zwaar, waar de honger in de eerste plaats een stuk brood eischt; maar toch we gelooven zoo gaarne van Beatrijs - heel haar groote liefde wil er ons het recht toe geven - dat zij niet aan scheiding zou hebben gedacht.

Aen den man ghebrac dierste trouwe.

En hiermee is het karakter van den man tegenover dat der vrouw in het stuk gehandhaafd. Zeker hij heeft Beatrijs niet bedrogen. Hij beminde haar, toen hij haar met zich voerde; maar naast haar

[p. 433]

innige aanhankelijkheid, haar vol, rijk vrouwelijk hart, dat liefhebben zal trots honger en gebrek, blijkt zijn liefde te zwak. Hij gaat, van onze verwenschingen over zijn lafheid en ontrouw achtervolgd en laat de zijnen in nu verdubbeld gebrek achter.

Haar bang voorgevoel heeft haar dus niet bedrogen. Zonder geld, zonder middel om geld te verdienen staat ze nu met haar beide kinderen alleen op de wereld, en als het zoover gekomen is, in den uitersten nood neemt ze haar toevlucht tot het eenige wat haar overblijft: ze gaat een ontuchtig leven leiden. Maar plaatsen we nu vooral twee omstandigheden in het licht.

‘Wat salic doen, elendech wijf?’
‘Ik moet beide siele ende lijf
Bevlecken met sondeghen daden/’ En verder
‘In mach in ghere (op geene) wise
Mijn kinder niet begheven.’

Wat ze doet, doet ze dus met leedwezen, met verachting van zichzelf en in de eerste plaats om in het onderhoud van haar kinderen te voorzien; te midden van al hare ellende, van heel haar zondig leven, blijft ze aan Maria denken; geen dag gaat er om, of ze richt tot haar de gewone gebeden en smeekt haar om redding. Om naar waarde te schatten, wat de kunstenaar van zijn werk gemaakt heeft, is het bovenal noodig, goed de aandacht op dit alles te vestigen. Door al deze omstandigheden wordt zij voor ons niet de prostituée die in de grofste zinnelijkheid opgaat, maar de lijdende, de diep vernederde, die haar laatste heiligdom, haar eer, offert voor het heil harer kinderen, door die omstandigheden alleen blijven we warm belang stellen in Beatrijs, lijden we met haar en kan haar latere redding ons treffen. In de bron heeft het er al den schijn van dat Beatrix zich geheel con amore gaat toeleggen op het beroep, dat wij als minder eervol beschouwen. Waar de dichter ons na het ontwaken van liefde in Beatrijs' hart zooveel schoons te genieten heeft gegeven, door in het breede te vertellen, wat er alzoo in de hoofden en harten der beide gelieven omging, door aanvallige natuurschildering, enz., vinden we in de bron enkel het volgende. Beatrix treedt voor het altaar der heilige maagd en zegt kort en goed: ‘Domina, quanto devocius potui servivi tibi, ecce claves tuas tibi resigno; tentationes carnis sustinere diutius non valeo.’ Positisque super altare clavibus, clam secuta est clericum. Quam cum miser ille corrupisset post dies paulos abiecit. Illa cum non haberet, unde viveret

[p. 434]

et ad claustrum redire erubesceret, facta est meretrix d.i. ‘Gebiedster, zoo devoot mogelijk heb ik u gediend, zie, hier geef ik u uwe sleutels terug. De verleidingen des vleesches kan ik niet langer weerstand bieden.’ En nadat ze de sleutels op het altaar gelegd had, is ze in het geheim den klerk gevolgd. Toen deze ellendeling haar had verkracht, wierp hij haar na weinige dagen weg. Daar ze niets had om van te leven en zich schaamde om naar het klooster terug te keeren, is zij lichtekooi geworden.

Letten we dus enkel maar op een paar hoofdzaken, dan vinden we hier geen liefde van de zijde des mans, is er geen sprake van kinderen die ze wil verzorgen en waardoor ze tot haar val komt, geen droefheid over haar val.

Keeren we tot ons gedicht terug. Als Beatrijs zeven jaar meretrix geweest is, doet God in haar hart zoo sterke wroeging ontwaken, dat ze besluit liever haar hoofd af te laten slaan, dan langer in haar ellendigen toestand voort te leven.

Si weende nacht ende dach,
Dat haer oghen selden drogheden.
Si seide: ‘Maria, die Gode soghede,
Fonteyne boven alle wiven,
Laet mi inder noet niet bliven!’

Zoo gaat ze voort in een lang, ernstig gebed. Ze maakt zich bang voor het laatste oordeel, waarbij ze verdoemd zal zijn, zoolang ze geen penitentie heeft gedaan en gebiecht zal hebben. Ze haalt voorbeelden aan van nog grooter zondaren, die toch door Maria gered zijn. Intusschen beroept ze er zich op, dat hij, die altijd zijn Ave Maria gebeden heeft, steeds een gewillig oor gevonden heeft bij de H. Maagd. Mij komt dat gebed eenigszins langdradig voor. Het blijft echter belangrijk voor de kennis van het Christelijk geloof in de Middeleeuwen, waarvan we de grondslagen hier vrij juist kunnen nagaan.

555. Si nam een kint in elke hant Ende ghincker met dor tlant In armoede, van stede te steden, Ende levede bider beden. Soe langhe dolede si achter lant, 560. Dat si den cloester weder vant, Daer si hadde gheweest nonne; Ende quam daer savons na der sonne In ere weduwen huus, spade, Daer si bat herberghe dor ghenade, 565 Dat si daer snachts mochte bliven.

Aan elke hand nam ze een kind en ging er mee door het land in armoede van plaats tot plaats en ze voorzag in haar onderhoud door te bedelen. Ze dwaalde zoo lang door het land totdat ze het klooster terug vond, waar ze non was geweest; en 's avonds laat na zonsondergang kwam ze daar in het huis van een weduwe, daar verzocht ze om godswil een onderkomen, opdat ze daar 's nachts mocht blijven.

[p. 435]

Wel gaat dus ook voor naar de weg naar den hemel over Golgotha. Diep vernederd doet ze nu, wat ze tot nog toe niet van zich heeft kunnen verkrijgen: zij eet gebedeld brood.

De weduwe neemt haar op; en nu onze Beatrijs zoo dicht bij het doel harer zwerftochten is, kan ze zich niet weerhouden inlichtingen in te winnen aangaande het klooster.

‘Segt mi’, seitsi, ‘vrouwe goede,

Es dit covint van joffrouwen?’

‘Jaet’, is het antwoord der vrouw, ‘bi miere trouwen,

Dat verweent es ende rike.
Men weet nieuwer (nergens) sijns ghelike.’

En wat meer zegt, nooit hoorde ze van de nonnen iets vertellen, dat haar tot schande kon strekken. Hoe komt ge daar zoo toe? zegt Beatrijs, onlangs hoorde ik toch zooveel spreken van een der nonnen; ik geloof, dat ze kosteres was. Ik heb voor vaste waarheid hooren vertellen, dat ze er voor veertien jaar stil vandoor is gegaan, zonder dat iemand weet, waarheen ze zich begeven heeft. Op het hooren van deze woorden is de vrouw verontwaardigd, en als Beatrijs niet ophoudt met zulke praatjes, dan kan ze gerust haar huis verlaten. Immers juist de kosteres is een der beste en vlijtigste nonnen van het geheele convent.

Hi ware erger dan een hont

Diere af seide el (anders) dan goet.

Die alle die cloesters dore sochte Die staen tusschen Elve en Geronde, Ic wane men niet vinden conde Neghene die gheesteliker leeft.

Hij, die al de kloosters, welke staan tusschen de Elbe en de Gironde doorzocht, zou er, geloof ik, geen enkele vinden, die godsdienstiger leeft.

Beatrijs is natuurlijk verbaasd, vraagt den naam der ouders van deze hooggeprezen kosteres en hoort dien harer eigen ouders:

Ay God, hoe si snachts weende

Heymelike vor haer bedde.

En weer uit ze al haar zielsangst, al haar begeerte om tot een rein leven terug te keeren in vurige aanroepingen van de H. Maagd en haar Heer, kreten uit het diepst van haar bang hart geweld.

‘Here,’ roept ze uit,

‘ghi hebt wanhope verwaten^1), Daerop willic mi verlaten.

gij hebt wanhoop verdoemd, daarop wil ik steunen. Ik blijf op genade

1) De zin is: Gij wilt niet, dat een mensch wanhoopt. Ons adj. verwaten is het hier gebruikte part. pass. van een ww. verwaten, verwiet, verwaten, dat vervloeken beteekent, vooral in het Mnl. en ook nog wel in de 17de eeuw voorkomt.

[p. 436]

Ic ben, die altoes ghenade hoept, Al eest dat mi anxt noept, 635. Ende mi brengt in groten vare^1). En was nye soe groten sondare, Sint dat ghi op ertrike quaemt Ende menschelike vorme naemt, Ende ghi aen den cruce wout sterven, 640. Sone lieti den sondare niet bederven; Die met berouwenesse socht gnade Hi vantse, al quam hi spade, Alst wel openbaer scheen Den enen sondare vanden tween, 645. Die tuwer rechter siden hinc.

hopen, al is het, dat de angst mij kwelt en mij in groote vrees brengt. Er was nooit, sedert gij op de aarde kwaamt en de gestalte van een mensch aannaamt, en gij aan het kruis woudt sterven, zulk een groote zondaar, of gij liet hem niet ten ondergaan; hij, die met berouw genade zocht, vond ze, al kwam hij laat, zooals wel openlijk bleek aan den eenen van de twee zondaars, die aan uwe rechter zijde hing.

We zien, de nood maakt ook haar welsprekend. Schoon eindigt deze klacht en bede in:

‘U ontfermecheit en es niet te gronden Niet meer dan men mach 660. Die zee uut sceppen op enen dach Ende droghen al toten gronde, Dus was nye soe grote sonde, Here, u ghenaden en gaen boven: Hoe soudic dan sijn verscoven Van uwer ontfermecheit, Ocht mi mijn sonden sijn soe leit?’

De bodem uwer ontferming is niet gemakkelijker te peilen, dan dat men op éen dag de zee kan uitscheppen en droog maken tot op den bodem. Evenzoo was er nooit zulk een groote zonde, Heer, of uw genade gaat er boven. Hoe zou ik dan uitgesloten zijn van uw ontferming, indien mijn zonden mij zoo tot smart zijn.

Met deze hoopvolle gedachte valt ze in slaap. Terwijl ze daarzoo ligt, krijgt ze een visioen en ze hoort een stem tot haar zeggen:

‘Mensche, du heves soe langhe gecarmt Dat Maria dijns ontfarmt; 675. Want si heeft u verbeden. Gaet inden cloester met haestecheden: Ghi vint die doren open wide, Daer ghi uut ginges ten selven tide Met uwen lieve, den jonghelinc, 680. Die u inder noet af ghinc. Al dijn abijt vinstu weder Ligghen opten outaer neder: Wile^2), covele ende scoen

‘Mensch gij hebt zoo lang gekermd, dat Maria zich over u ontfermt; want zij heeft u door haar bidden gered. Gaat vlug in het klooster; gij vindt de deur wijd open, waaruit ge op het zelfde uur gingt met uw lief, den jongeling, die u in den nood verliet. Geheel uw kleeding vindt ge weer liggen op het altaar. Sluier, kap en schoenen kunt ge met vertrouwen aan doen. Wees daarvoor Maria zeer

1) Dit mnl. woord vinden we nog in vervaard, vervaarlijk. Gevaar is hetzelfde woord.

2) Vgl. Fr. voile, Eng. veil. Wij hebben nog met dezelfde beteekenis het woord wijle; 't komt echter zelden voor, o.a. Potgieter: Aan het vensterke van Elzemoer:

Zie wijl 't kind was doorgegaan,
Brak de morgen spoedig aan
Die me bij de baar zag staan,
In de lange, zwarte wijlen.

[p. 437]

Moeghedi coenlyc ane doen, 685. Des danct hoeghelike Marien.’

dankbaar.

De sleutels kan ze vinden op de plaats, waar ze die voor veertien jaar heeft achtergelaten; niemand weet nog, dat ze het klooster verlaten heeft.

‘Maria es soe wel u vrient,

Si heeft altoes vor u ghedient

Min no meer na dyn ghelike,

Dat heeft de vrouwe van hemelrike,

Sonderse,¹⁾ dor(om) u ghedaen.’

Ze meent echter, dat het de duivel is, die haar dwaze dingen in het hoofd praat.

Na desen en waest niet lanc Dat si uut haren slape ontspranc; Si seide: ‘God, gheweldech here, En ghehinct^2) den duvel nemmermere 705. Dat hi mi bringhe in mere verdriet Dan mi nu es ghesciet.’

Niet lang hierna ontwaakte ze uit haren slaap; ze zei: ‘God, machtige Heer; laat den duivel nooit weer toe, dat hij mij in meer verdriet brengt, dan mij nu al ten deel is gevallen.

Als ze naar het klooster ging zou ze zich immers nog meer dan bij haar vertrek aan schande blootstellen. Daarom smeekt ze God, dat hij, indien het werkelijk zijn wil is, dat ze naar het klooster gaat, ten tweede en derde male de stem tot haar zal doen spreken.

Soe dat ic mach, sonder waen,

Weder in minen cloester gaen.

Den volgenden nacht komt er weer een stem, die haar gebiedt naar het klooster terug te keeren en haar berispt over haar twijfel.

Doen waecte si den derden nacht: 750. Een stemme quam van Gods cracht Met enen over groten lechte, Ende seide: ‘Hets bi onrechte Dat ghi niet en doet dat ic u hiet.’

Toen waakte ze den derden nacht en door Gods kracht, kwam er eene stem met een zeer groot licht en zei: Ten onrechte is het, dat gij niet doet, wat ik u gebood.

Nu, als de stem haar ten derde male verteld heeft, wat haar te doen staat, nu gelooft ze, nu zal ze gaan.

Haar kinderen beveelt ze Gode aan.

775.

‘Hi salse wel bewaren.’

Doen toech si ute al sonder sparen Haer cleder, daer si se met decte

Toen trok ze zonder dralen haar kleeren uit, waarmee zij hen (de

1) Zie pag. 419 noot 3.

2) Gehingen komt in de beteekenis van toestaan, dulden ook nu nog een enkele maal voor, o.a.: Da Costa, Hagar.

En nu - die Abram 't eerst den vadernaam deed hooren.
Moet thands dien tweeden als zijn' meerdere gehengen.

[p. 438]

Heymelike, dat sise niet en wecte. Si cussese beide aen haren mont; 780. Si seide: ‘Kinder, blijft ghesont: Op den troest van onser vrouwen Latic u hier in goeder trouwen; En hadde si mi niet verbeden, Ic en hadde u niet begheven 785. Om al tgoet dat Rome heeft binnen’.

kinderen) toedekte, stil, zoodat zij ze niet wakker maakte. Zij kuste hen beiden op hun mond en zei: kinderen blijft gezond; steunende op O.L.V. laat ik u hier met vertrouwen achter. Als zij mij niet door haar gebeden gered had, had ik u nooit verlaten om al het goed dat in Rome is.

Zoo zien we dus langzamerhand de mensch der wereld geheel en al overgaan in de kloosterlinge, die onbezorgd over de dingen dezer aarde, ze gerust en met vertrouwen overgeeft aan de leiding van hooger macht. Het moet echter ons, menschen van onzen tijd eenigszins verbazen, dat we hier, bij het verlaten der kinderen, nog niet eens even den wereldmensch te voorschijn zien komen in al zijn kracht. Zeker, Beatrijs dekt haar kinderen toe met haar eigen kleederen, ze drukt hun een kus op den mond en uit dat alles spreekt wel haar moederhart. Maar, zoo zouden wij redeneeren, die kinderen waren toch voor haar de veraanschouwelijking van een tijdperk uit haar leven, waarin ze gelukkig is geweest in haar liefde, die kinderen waren het toch, waarvoor ze als moeder zich de diepste vernedering getroost heeft en nu zal zij ze voor altijd verlaten; na dit oogenblik zal zij ze niet meer als hare kinderen mogen beschouwen. 't Is wel heel mooi van haar, dat ze zich zoo getrouw gaat houden aan Maria's bevel, maar wij zouden op dit oogenblik een hevigen gemoedsstrijd, een met moeite stukscheuren van den laatsten innigen band, die haar nog met het leven in de wereld verbindt, verwacht hebben, en zonder twijfel zouden we dit ook meer waar en meer menschelijk hebben gevonden.

Plaatsen we ons echter nu met volle bewustheid voor het feit, dat we te doen hebben met kunst en met menschen uit de middeleeuwen, dan is met den enkelen regel

En hadde si mi niet verbeden.

de kunstenaar vrij wel gerechtvaardigd.

Toen was het mogelijk, was het waar, dat een mensch handelde als Beatrijs, toen had de godsdienst, toen hadden Maria met heel haar mystieken heiligen stoet een onbegrensde macht over de menschheid, en er moge al een enkele doctor Faustus rondgezworven hebben, waar het gros der menschen iets aannam als den wensch het bevel van Maria, daar gehoorzaamden zij, daar zweeg alles, en al-

[p. 439]

leen een zeer hevige hartstocht zooals we in den aanvang der sproke in Beatrijs leeren kennen, kon sterker zijn dan de macht van het geloof en dan nog maar voor eenen tijd.

We kunnen aannemen, dat bij het verlaten der wereld het tweede gedeelte van ons gedicht geëindigd is, en laten we nu nog eens over dat gedeelte onzen blik gaan, dan komt het mij voor, dat het wel iets zwakker is dan het eerste. Enkele zeer schoone passages zijn er in, vooral aan het begin o.a. de overpeinzingen van Beatrijs 's nachts op het paard bij haar minnaar; de natuurbeschrijving die daarna volgt, maar zoo op het eerste gezicht vooral zou men zeggen dat de dichter zijn heldin wel wat al te veel laat klagen en bidden. En toch.... laat ons niet vergeten, dat Beatrijs wel reden tot klagen en zuchten had; ze kon zich niet in de verste verte voorstellen, hoe gelukkig alles voor haar zou afloopen, hoe Maria voor haar had gezorgd gedurende die veertien jaren. Bij het verhaal der vrouw komt het vermoeden, dat zoo iets mogelijk zou kunnen zijn, volstrekt niet bij haar op, zelfs niet als de vrouw de namen van haar eigen ouders noemt. Sterk komt dit ook uit als ze zich tot driemaal toe laat aansporen om haar betrekking in het klooster weer te gaan vervullen. Dat dit alles ons niet meer zoo pakt, zit hem vooral hierin, dat wij de begrippen over godsdienst en zedelijkheid en plicht der middeleeuwen zijn ontgroeid. Maar wat de dichter teekent is in hoofdzaak waar en menschelijk, al is het dan ook middeleeuwsch menschelijk. En deze laatste toevoeging kan wegblijven bij de beschouwing in het eerste gedeelte. Juist daardoor boeit dat eerste deel meer: dat is menschelijk en waar voor alle tijden, voor alle geslachten.

Ook in het derde, laatste stuk, dat met den terugkeer in het klooster aanvangt, zullen we steeds meer voelen in welken tijd de dichter leefde. Dat wat we lezen blijft echter wel degelijk kunst, maar middeleeuwsche kunst.

Als Beatrijs in het klooster is teruggekeerd, vindt ze alles zooals het haar is voorspeld. Ze trekt haastig haar ordekleederen weer aan en uit haar vreugde over den goeden afloop van haar avonturen in een vurige lofspraak op de deugd, de macht en de genade van Maria. Intusschen begint ze maar weer haar gewone werk te verrichten.

841. Ende si bat der maghet Marien Dal sise van evele moeste bevrien Ende haer kinder, die si liet Ter weduwen huus in swaer verdriet.

En ze bad tot de maagd Maria, dat zij haar van kwaad mocht bevrijden en haar kinderen, die ze in groot verdriet achterliet in het huis der weduwe.

[p. 440]

We zien dus, dat ze haar kinderen nog niet geheel vergeten heeft. Als het middernacht geworden is, luidt ze de klok, waarop alle nonnen als naar gewoonte komen om haar morgengebed uit te spreken. Geen harer merkt iets bijzonders.

Si bleef inden cloester haren tijt
Sonder lachter¹⁾ ende verwijt;
Maria hadde ghedient voer hare
Ghelijc oft sijt selve ware.

Nu zullen we nog hooren, hoe het verder met de kinderen is afgeloopen.

Dese joffrouwe, daer ic af las,
Es nonne alsi te voren was.
Nu en willic vergheten niet
Haer tweer kindere, die si liet
Ter weduwen huus in groter noet.

De weduwe gaat er meê naar de abdis van het klooster, vertelt, wat er gebeurd is, hoe de moeder spoorloos is verdwenen en vraagt hulp. De abdis zal zorg dragen voor het zieleheil der kleinen en hun tevens eten en drinken verschaffen. De vrouw is hiermee zeer in haar schik en ook Beatrijs' moederhart doet het goed, als ze verneemt, dat voor haar kinderen gezorgd wordt.

Die moeder, diese hadde ghesoghet, Ende pine daer om ghedoghet, 905. Haer was wel te moede Doen sise wiste in goeder hoede, Haer kinder, die si begaf In groeter noet ende ghinc af.	De moeder, die hen gezoogd had en om hen smart had geleden, was gelukkig, toen zij wist, dat ze goed bezorgd waren, haar kinderen, die ze in grooten nood had begeven en verlaten.
Sine hadde vaer no hinder 910. Vortmeer om hare kinder. Si leide vort an heylech leven; Menech suchten ende beven Hadsi nacht ende dach; Want haer die rouwe int herte lach 915. Van haren quaden sonden, Die si niet en dorste vermonden Ghenen mensche, no ontdecken, No in dichten oec vertrecken.	Om haar kinderen had ze voortaan noch vrees noch droefheid. Ze leidde verder een heilig leven. Nacht en dag bracht ze dikwijls in zuchten en beven door, want in haar hart lag het berouw over haar slechte zonden, die zij niemand durfde vertellen noch ontdekken, noch ook in geschriften verhalen.

Hiertoe echter moet ze nog gebracht worden. Jaarlijks komt er een abt om het klooster te inspecteeren. Op den dag dat hij thans gekomen is, ligt Beatrijs in het koor te bidden. Satan maakt nog maar steeds, dat ze beschaamd blijft en haar gemoed niet durft uitstorten in den biecht:

1) Lachter is etymologisch ons woord laster, maar beteekent hier schande. Vgl. de beteekenis van Hd. Laster en Te Winkel Gramm. fig. p. 258.

[p. 441]

Alsi lach inder bedinghen Sach si hoe dat neven haer leet^1) Een jonghelinc met witten ghecleet; 935. Hi droeg in sinen arm al bloet Een kint, dat dochte haer wesen doet. Die jonghelinc warp op ende neder Enen appel ende vinken weder Vor tkint, ende maecte spel. 940. Dit versach die nonne wel, Daer si in haer ghebede lach. Si seide: ‘Vrient, oft wesen mach Ende of ghi comen sijt van Gode, Soe manic u bi sinen geboden 945. Dat ghi mi segt ende niet en heelt Waerom ghi voer dat kint speelt Metten sconen appel roet, Ende het leit in uwen arm doet: U spel en helpt hem niet een haer.’ 950. ‘Seker, nonne, ghi segt waer: En weet niet van minen spele, Weder luttel no vele: Hets doet, en hoert no en siet. Al des ghelike en weet God niet 955. Dat ghi leest ende vast; Dat en helpt u niet een bast, Hets al verloren pine Dat ghi neemt discipline. Ghi sijt in sonden so versmoert 960. Dat God u beden niet en hoert Boven in sijn rike. Ic rade u; haestelike Gaet ten abt uwen vader Ende verteelt hem algader 965. U sonden al sonder lieghen.

Toen zij in het gebed lag, zag zij, hoe naast haar een jongeling voorbij ging, gekleed in het wit. Hij droeg in zijn arm een geheel naakt kind, waarvan ze meende, dat het dood was. De jongeling wierp eenen appel op en neer en ving hem weer op voor het kind, al spelende. Dit zag de non wel, terwijl ze lag te bidden. Zij zei: ‘Vriend als het zoo zijn kan en gij zijt gekomen van God, bezweer ik u bij zijn geboden, dat gij mij zegt en mij niet verzwijgt, waarom gij voor dat kind speelt met den schoonen, rooden appel, terwijl^2) het in uwen arm dood ligt. Uw spel helpt u volstrekt niet.’ ‘Zeker, non, gij zegt de waarheid, het heeft geen besef van mijn spel, weinig noch veel: het is dood en hoort noch ziet Evenmin weet God, dat gij bidt en vast, dat helpt u niet in het minst, het is al te maal verloren moeite, dat gij u kastijdt. Gij zijt zoo geheel en al in zonde verstikt, dat God uw beden niet hoort hierboven in zijn rijk. Ik raad u, ga dadelijk naar den abt, uw vader en vertel hem al uwe zonden zonder te liegen.

Laet u den duvel niet bedrieghen. Die abt sal u absolveren Vanden sonden die u deren; Eest dat ghise niet en wilt spreken 970. God salse swaerlike an u wreken. Die jonghelinc ghinc ute haer oghen. Hine wilde haer nemmeer vertoghen.

Laat de duivel u niet bedriegen. De abt zal u vergeving schenken van de zonden, die u kwellen; wanneer gij ze niet wilt medeelen, zal God er u gestreng voor straffen. De jongeling werd onzichtbaar voor haar en wilde zich niet meer aan haar laten zien

Zoo komen we dus ten slotte te midden van de mystiek der middeleeuwen. Als zoodanig is echter ook dit schoon en ik sluit me in mijn oordeel over deze passage geheel aan bij dat van Busken Huet,

1) Imperfectum van liden ons lijden, leed, geleden, in de beteekenis van gaan, nog over in overlijden, vgl. fr. trépasser en verleden.

2) Zie Taalk. Bijdr. I, p. 135.

[p. 442]

waarop we later nog met een enkel woord terug zullen komen. Intusschen heeft Beatrijs nu den wil van haar God begrepen. Ze heeft, zooals haar voorspeld wordt, het geluk, in den abt iemand ‘vroet van sinne’ aan te treffen, en ontvangt absolutie. De abt zal, met verzwijging van haar naam, haar biecht in een ‘sermoen’ openbaren, in de hoop van daardoor nog andere zondaressen op te wekken om hun troost en redding te zoeken bij Maria.

Hi deet verstaen den covende, Eer hi thuuswaert weder wende, Hoe ere nonnen was ghesciet; Maer sine wisten niet Wie si was; het bleef verholen. Die abt voer Gode volen. 1025. Der nonnen kinder nam hi beide Ende vorese in sijn gheleide. Grau abijt dedi hen an, Ende si worden goede man. Haer moeder hiet Beatrijs.	Eer hij huiswaarts keerde, deelde hij aan de nonnen van het klooster mee, wat er met een non was gebeurd; maar zij wisten niet wie die non was, het bleef verborgen. De abt ging weg, in Gods hoede bevolen. De beide kinderen der non nam hij en voerde ze in zijn geleide mee. Een grauw kleed deed hij hun aan en zij werden goede mannen. Haar moeder heette Beatrijs.
1030. Loef Gode ende prijs, Ende Maria, die Gode soghede Ende dese scone miracle toghede. Si halp haer uut alre noet. Nu bidden wi alle, cleine ende groet, 1035. Die dese miracle horen lesen, Dat Maria moet wesen Ons vorsprake int soete dal, Daer God die werelt doemen sal!	Lof en eer zij God en Maria, die Jezus zoogde en dit schoon mirakel vertoonde. Zij hielp haar uit allen nood. Nu bidden wij allen klein en groot, die dit mirakel hooren lezen, dat Maria onze voorspraak moge wezen in 't zoete dal, waar God de wereld zal oordeelen.

Amen.

We zien dus, dat het mirakel en de rol, die Maria, als weldoende, goede geest speelt, eigenlijk de spil zijn, waarom de geschiedenis draait. Dit alles treedt echter lang niet overheerschend vooruit in het gedicht, en naast dat gedeelte, wat met een eigenaardig, schoon, mystisch waas is omhangen, staat een ander stuk, vooral het eerste gedeelte, waarin we voor ons krijgen een kunst van alle tijden, een kunst, die met fijne, zorgvuldige lijnen en kleuren den mensch schildert, zooals hij door alle geslachten heen geweest is. Denken we, bij dat eerste gedeelte vooral, de middeleeuwsche taal en vormen maar even weg, dan houden we een bezielde kuntidée over, die we niet tot een bepaald tijdperk van de kunstgeschiedenis zouden kunnen brengen, maar die als schoone waarheid aan alle eeuwen toebehoort. Maar al moge er ook meer kunstkennis noodig zijn, meer vertrouwdheid met de eigenaardigheden der Middeleeuwsche kunst, om ook

[p. 443]

het overige in zijn volle kracht te kunnen genieten, toch meen ik, dat ook hier de oningewijde als hij een voor het schoone ontvankelijk gemoed heeft, schoone gewaarwordingen krijgen zal. Dit is zeker, ook hier is bijna geen spoor te vinden van het kinderachtig godsdienstige, vervelend gerekte, ruwe, bonte, onbehouwene, dat de Middeleeuwsche kunst soms in botsing doet komen met onzen smaak, ook dat, waaruit meer enkel de Middeleeuwsche geest spreekt, is frisch en krachtig gedaan.

Het komt me niet ongepast voor onze beschouwing te besluiten met even na te gaan, wat onze groote kunsthistorici Jonckbloet en Busken Huet over Beatrijs dachten, temeer daar de meeningen van die beide mannen nog al aanmerkelijk uiteen loopen.

Jonckbloet roemt Beatrijs zeer in zijne geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde¹⁾, ‘Het mirakel,’ zegt hij, ‘is voor den dichter niet meer dan de aanleiding tot een aantrekkelijke sproke, waarin even plastische als kiesche schildering, aan elken eisch der kunst voldoet, terwijl het teekenen van toestanden, aan den wereldschen gang van zaken ontleend, en de ontleding van het gemoedleven der heldin vrij wat meer plaats beslaan dan het wonder zelf. Dit is met veel tact op den achtergrond gehouden, hoewel men reeds van den beginne af aan kan vermoeden, dat de Heilige Maagd de non, die met zooveel naïveteit, door de zinsbedwelming heen, haar blijft aanhangen, niet in den steek zal laten. Zoodoende verrast ons de dichter niet slechts in het laatste gedeelte van zijn verhaal, maar hij voldoet ook aan de eerste voorwaarde waardoor het mystisch verhevene werkelijk indruk kan maken en niet in het platte of comische overslaan. En het moet verwonderen, dat Busken Huet juist in een aesthetisch vrij smakeloos onderdeel van het wonder de grootste aantrekkelijkheid vindt. Het meest schittert des dichters talent in

1) Geschiedenis der N. Lett., 3de druk I, pag. 418. Jonckbloet stelt echter de zaak zoo voor, alsof Beatrijs verleid wordt en meegelokt door den jongeling. Hierin ben ik het niet met hem eens of ik heb geen verstand van verleiden. Ik geloof, dat de lezer met mij zal gemerkt hebben (zie boven p. 421) dat het Beatrijs zelf is, die den jongeling laat komen, ‘daer laghe aen sine vrame.’ Zeker, hij is het die het meer uitgewerkte voorstel doet en dan tevens zegt, dat hij haar andere kleeren zal bezorgen en mooie ook, maar als ik Beatrys goed doorzien heb, dan brandde haar dit voorstel op de tong. Haar vrouwelijk gevoel van schaamte slechts doet haar eerst zwijgen en.... zuchten, tot ze zelf in regel 117 en 118 het eerst in vage termen het plan om het klooster te verlaten uitspreekt. Zij is dan ook terstond zonder eenig bedenken gereed het jonge mensch te volgen.

[p. 444]

zijne psychologische opvatting van het onderwerp.’ Tot zoover Jonckbloet. De groote onoplosbare strijd over de vraag, wat is het schoone in een stuk kunst en waarom is het schoon, openbaart zich dus ook weer hier. Laten we even nagaan wat Busken Huet naar aanleiding van Beatrijs zegt¹⁾.

‘Eén plaats in het gedicht is aangrijpend, Er verschijnt de boetvaardige zondares, wanneer zij geknield ligt in de kloosterkerk, een engel met een dood kind in de armen, hetwelk hij, alsof het nog leefde, poogt te vermaken door met een appel te spelen. Beatrijs vraagt, wat dit beteekent, en verneemt van den hemelbode dat evenzoo hare boete slechts een aanvallig dood werk is, zoolang zij den moed niet heeft een onderhoud met den abt te verzoeken en hem met hare ware geschiedenis bekend te maken. Die bovenaardsche jongeling in het wit, spelend met dat schoone kinderlijkje en den appel omhoog werpend, is een beeld dat in het geheugen blijft hangen.’

Busken Huet heeft dus geheel iets anders getroffen dan Jonckbloet. Wat Jonckbloet in het volle licht plaatst als het belangrijkste en meest treffende, Busken Huet spreekt er bijna niet van, maar plaatst juist, wat de ander een vrij smakeloos onderdeel noemt, op den voorgrond. Wat hebben wij te doen tegenover die beiden. Zullen we het wagen partij te kiezen? Och, ik vertrouw, dat we hierdoor dwaas zouden handelen.

Het sterksprekende verschil van meening zit ook hier weer in het verschillend standpunt, waarop beide kunstrechters staan. In het voorgaande heb ik getracht duidelijk te doen uitkomen, hoe er in de Beatrijs eigenlijk twee kunstgedachten innig verbonden zijn: het gewoon menschelijke van alle tijden, het mystiek godsdienstige der middeleeuwen. Beide nemen eene ruime plaats in en komen tot hun volle recht. Jonckbloet cijfert dit van het laatste wel wat te veel weg, dunkt mij. Er heeft bij den dichter volstrekt geen opzet bestaan om het mirakuleuse op den achtergrond te houden, integendeel, het heeft de plaats verkregen die het toekwam, en daardoor juist is het werk in zijn geheel schoon. Jonckbloet nu heeft te veel zijn aandacht geschonken aan den gewonen mensch, die strijdt en lijdt met en door zijn hartstochten en verloor daardoor de rest uit het oog. Busken Huet daarentegen, wien het te doen is om zijn lezers het karakteristieke der middeleeuwsche kunst te doen gevoelen, zag voor-

1) Het Land van Rembrandt, 2de druk I, p. 476.

[p. 445]

namelijk het door hem als treffend beschouwd tooneel, en zag daardoor het andere, dat ook schoon is, misschien wel het schoonste in het gedicht, over het hoofd. Beiden hebben door hun eenzijdige beschouwing dit goede gesticht, dat wij er nu toe gedwongen zijn geworden, Beatrijs van verschillende standpunten te beschouwen, en daardoor misschien te meer doordrongen zijn van de schoonheid van het geheel, van welke zijde ook bekeken.

Den Haag 1890.

J. Prinsen JLz.