Noord en Zuid. Jaargang 14

[p. 378]

Nauwkeurig lezen.

VIII.

(Uit Potgieters Proza: (3e dr.): 't Is maar een Pennelikker. Van het begin tot bl. 248: ‘de geblinddoekte fortuin drijft in alle standen hetzelfde spel, met voornemens en wenschen.’)

Het geheele stuk, waarvan wij achtereenvolgens de verschillende onderdeelen in bijzonderheden willen beschouwen, is een fraai en welsprekend pleidooi voor de belangen der kantoorbedienden. Het stuk is een bewijs, hoe voor een waar kunstenaar artisticiteit vereenigbaar is met eene onverholen ethische bedoeling.

Do vier perioden, welke we ditmaal nauwkeurig lezen willen, zijn in de volgende zinnen samen te vatten:

a.	Velerlei oorzaken hebben het aantal kantoorbedienden doen toenemen.
b.	Als uit de spelen der schooljeugd blijkt, welke beroepen haar het meest aantrekken, dan heeft dat van kantoorbediende al zeer weinig aantrekkelijks.
c.	Daarvoor is het beroep te afhankelijk en belooft het te weinig.
d.	Toch vindt men onder hen aanstaande kantoorbedienden, en wel onder de kinderen van ouders, wier eerzucht het is hen heer te doen blijven of te doen worden^1).

Het motto is ontleend aan Bredero's Moortje, 2e bedr., 1e uitkomen, waar Koenraedt, de boekhouder van den koopman Lambert, den vader van Ritsaert en Writsert, eene lofrede houdt op R.'s kwaliteiten als aankomend handelsman.

1) Opgemerkt dient hier te worden, dat Potgieter de macht der gewoonte en den invloed der omgeving geheel uit het oog verliest en dat in eene koopstad altijd een groot aantal knapen opgroeien in het door lust noch onlust beheerschte vooruitzicht, dat het kantoor hun voorland is. Voor de onbevoorrechten is er zoo weinig sprake van kiezen.

[p. 379]

(Hockels = hokjes. Lyassen - aaneengebonden- of geregen papieren. Schaliën - leien).

1.	Waarom acht P. het verklaarbaar, dat Breêro geen teekening van de klerken zijns tijds gaf?
2.	Welke historische grond geeft hij aan voor de motiveering van zijn vermoeden? Factotum, letterlijk allesdoener (van lat. facere, doen en totus, geheel).
3.	Door welke uitdrukkingen voert de schrijver onze gedachten eene eeuw verder?
4.	Welke oorzaken hadden toen het aantal kantoorbedienden doen toenemen en door welke historische bijzonderheid staaft de schrijver de aanwassende concurrentie?

Toast (Eng.), eigenlijk geroosterd sneetje brood, vervolgens term voor heildronk tengevolge eener oude Engelsche gewoonte, om hem, die eene gezondheid wilde instellen, een glas wijn met een daarin drijvend sneetje geroosterd brood over te reiken.

5.	Wat heeft eindelijk in de 19e eeuw het aantal kantoorbedienden zoo doen vermenigvuldigen?
6.	Hoe kon de liefhebberij voor statistiek daarop invloed hebben? Wat is statistiek voor eene wetenschap?
7.	In het nu volgende gedeelte wordt de spelende schooljeugd bij eene wereld in het klein vergeleken. Met welke trekjes, die daar aanleiding toe geven, begint de schrijver?
8.	Waaraan herkent hij de toekomstige metselaars, hoveniers en kastenmakers?
9.	Wat hier in den dop te zien valt. Waaraan is deze beeldspraak ontleend?
10.	Wat zijn karikaturen? Kan met karikatureeren met woorden? Wat is: eene rol chargeeren of ergens eene charge van maken?

Karikatuur, van Ital. caricare = Fr. charger, overladen, overdrijven, een zeer oud middel tot satire.

11.	Welk begrip is ruimer: critici of recensenten?
12.	Wat reden is er om in den knaap, die eene stroowisch als passer bezigt, een aanstaanden timmerman te zien, en in den vlinderjagenden knaap een toekomstig koopman?
13.	Welke tegenstelling maakt de schrijver tusschen winkeliers en kooplieden. Maakt de dagelijksche taal ook die tegenstelling?

[p. 380]

14.	Aan welke twee eigenschappen herkent P. een toekomstigen dichter?
15.	Wat zijn faculteiten aan eene hoogeschool? In spe = in hope, toekomstig (spe, datief van spes).
16.	Waaraan schrijft P. het toe, dat het beroep van kantoorbediende de jeugd niet aanlokt.
17.	Zeg het gecursiveerde eenvoudiger: ‘Stel u de jonkheid voor, zooals ge wilt: onder den invloed van begrippen, aan den natuurstaat verwant, of alreeds beheerscht door den zin, die onze beschaving kenschetst.’
18.	Waarom acht de schrijver het beroep van knecht, klerk, hofmeester, hoveling impopulair?
19.	Geef voorbeelden, hoe het geheel opofferen van de vrijheid een gevolg kan zijn ‘òf van nooddwang, òf van dweperij, òf van deugd.’
20.	De tros des heers. Verklaar deze beeldspraak.
21.	Uit welke twee categorieën worden naar het oordeel van den schrijver de kantoorbedienden gerecruteerd, en waaraan hadden we ze kunnen herkennen.
22.	‘Al het onderscheid tusschen dit groene koren des kantoors bestaat daarin, dat de eene soort het voor een meelmolen houdt, waarin het heel veel eer is fijngemalen te worden, terwijl de andere het niet hooger schat dan een pelmolen, waarin zij slechts van den bolster zal worden ontdaan.’ Licht deze beeldspraak toe. Is het beeld van den pelmolen geheel correct en worden de bedoelde jongelieden op het kantoor van iets ontdaan?

* _* *

1. Ontleed het volgende fragment in zinnen:

‘Terecht zou men er zich over beklagen, dat de geestige Breêrô, welke ons in deze weinige regelen de stoffage van een koopmanskantoor zijner dagen heeft geschilderd, er geene teekening van de klerken zijns tijds bijvoegde, als het minder waarschijnlijk was, dat men het beroep, waarvoor thans een patent van kantoorbediende wordt vereischt, toen nauwelijks kende. Immers, het valt licht zich een zeehandelaar der zeventiende eeuw voor te stellen, die slechts een factotum voor het loopende werk nahield, welke wekelijks eenige uren de zaken kwam bijschrijven, tenzij de zucht voor geheimhouding, onzen handel eigen, den man aanspoorde, geen derde toe te vertrouwen, wat niemand behoefde te weten, dan hij en zijne vrouw.’

2. Beantwoord naar aanleiding daarvan ook nog de volgende vragen:

a. Tusschen welke gedachten drukt immers het verband uit?
b. Welke bijzinnen zijn beknopt, en welke onvolledig?

[p. 381]

c. Hoe is tot een volledigen zin aan te vullen: dan hij en zijne vrouw.
d. Wat ontbreekt aan de uitdrukking: een factotum nahouden.
e. Wat is de beteekenis der als bijv. bepalingen voorkomende genitieven: zijner dagen, zijns tijds en der zeventiende eeuw.
f. Tot welke soort van werkwoorden behoort vallen naar zijn gebruik in: Het valt licht.

3. Wat is er uit een grammaticaal of lexicologisch¹⁾ oogpunt op de volgende zinnen aan te merken?

‘Ik tart u echter uit, u de paruik van den kleinzoon diens koopmans voor den geest te brengen.’
‘De gemeenschap had allerwegen toegenomen.’
‘In de dagen van Willem IV placht de handel op ieder slempmaal gedacht te worden onder den toast van ‘De zieke Bruid.’
‘Voeg bij dezen (de genoemde twee verschijnselen) den uit beiden geboren wedijver, enz.’
‘Er waren toekomstige klerken in den hoop, tweeërlei soort zelfs.’

4. Tot welke rubrieken zijn de gecursiveerde bijzinnen te brengen?

‘De wedijver, wie den vreemde het eerst berichten zal geven.’ (Tot welke woordsoort behoort wie?)
‘Wij hebben het nauwelijks opgemerkt, of de woeligsten zijn al uit ons gezicht.’
‘Toekomstige metselaars, die naar dat half voltooide gebouw kijken, of zij de evenredigheid der zwaarte tusschen balken en muren berekenden.’
‘Toekomstige hoveniers, die gadeslaan, of de lentezon de knoppen van het geboomte verder heeft doen uitbotten.’
‘Toekomstige kastenmakers, die een voorbijgedragen meubel begluren, of het open moest springen voor hun nieuwsgierigen blik.
‘Hij geeft geen antwoord, verloren als hij is in de beschouwing eener bloem, die.... enz.’
‘Er ligt te weinig poëzie in dien toestand, dan dat hij den onbevangen blik der jeugd zou kunnen aanlokken.’ (Maak den bijzin beknopt.)

5. Verklaar de beteekenis der volgende uitdrukkingen:

Alle zeilen bijzetten. Aan hetzelfde euvel hinken. Den draak steken met alle proportie. De hand boven het hoofd houden. Het zou te fijn gesponnen zijn.

6. Drukt de schrijver uit, wat hij bedoelt, als hij spreekt van jeugdige oude mannetjes? Wat is het verschil tusschen jong en jeugdig?

1) De lexicologie houdt zich bezig met de beschrijving van de beteekenis der woorden.

[p. 382]

IX. Max Havelaar en de Camera Obscura. (Huet.) Zie De Groot, Leopold en Rijkens, 314.

1.	Vat in het kort den inhoud van elk der drie perioden samen.
2.	Wat wil het zeggen, dat M.H. en de C.O. boeken zijn, ‘die elkaar in zekeren zin opheffen’?
3.	Welke redenen zijn er volgens Huet om beide naast elkaar te stellen?
4.	Waarvan is Droogstoppel, waarvan de Stastokken het type?
5.	Welke miniatuurschilderijtjec uit Gerrit Witse, 's Winters buiten en de Familie Kegge kan de schrijver bedoeld hebben?
6.	In beide boeken ‘wordt afgerekend met eene samenleving.’ Licht deze uitdrukking toe.
7.	In welk stuk ridikulizeerde Hildebrand de filistijnsche kwelgeesten zijner jeugd
8.	Hoe kon Havelaars hart in zijn binnenste opspringen, ‘toen Sjaalman met fatsoen de Aglaja op den grond kon laten vallen’?
9.	Waarom waren dit ‘tijgergenoegens.’ Waarom is ‘savoureert’ hier zoo wel gekozen?
10.	Welk verschil tusschen M.H. en de C.O. doet de schrijver opmerken?
11.	Wat wil het zeggen, dat de C.O. minder ruim van horizont is?
12.	Op welke manier moet Hildebrand nog weer eens van Huet hooren, dat zijn dominéschap den kunstenaar belet heeft de vleugels uit te slaan?
13.	Wat is het groote verschil tusschen Hildebrand en Havelaar?
14.	‘Hij is in Nederland de virtuoos van het sarcasme.’ Licht deze uitdrukking toe.

Met den aan Vondel toegeschreven lierzang wordt bedoeld de Vertroosting aan de onnoozle en bedroefde ingezeetenen bij den dood van Prins Willem II, met de vinnig-ironische regels:

‘O Groote ziel, o dapper Helt,
Die noit als t' onzen voordeel strijde,
Die levend ons van 't Spaansch gewelt
En stervende van 't uw bevrijde....’

Pieter de la Court was een tijdgenoot van Jan de Wit. In de geschiedenis der economische wetenschap heeft hij zich een wereldberoemden naam

[p. 383]

verworven, en zijne denkbeelden zijn door Fransche, Engelsche en Duitsche vertalingen onder de beoefenaars dezer wetenschap verspreid. Mr. O. van Rees¹⁾ zegt van hem: ‘Onder de Nederlandsche schrijvers der 17e eeuw is er geen, die de voordeelen der vrijheid van arbeid en mededinging zoo helder ingezien en zoo krachtig tegen monopoliën en privilegiën op elk gebied geprotesteerd heeft, als Pieter de la Court. Niet alleen verhief hij zich door de onbekrompenheid zijner inzichten en de consequentie, waarmede hij zijne beginselen doorvoerde, verre boven zijne landgenooten, maar de economische literatuur van Frankrijk en Engeland is evenmin in staat voor het midden der achttiende eeuw geschriften aan te wijzen, die in deze opzichten met de zijne kunnen wedijveren.’

De hier bedoelde voorrede van De la Court, komt voor in zijn Intrest van Holland, ofte Gronden van Hollands-Welvaren, later uitgegeven onder den titel: Aanwysing der heilsame politike Gronden en Maximen van de Republike van Holland en West-Vriesland, een werk, waarin Jan de Witt de hand zou gehad hebben, welke bewering echter op onvoldoende gronden schijnt te berusten.

Deze voorrede is een bitter-sarkastische aanval op de achtereenvolgende Prinsen uit het huis van Oranje, onder den schijn eener verdediging van hetgeen hun ten laste gelegd werd. Een paar staaltjes volgen hier.

De beschuldiging, dat de zonen van Willem I: Philips, Mauritz en Hendrick zich onderling verbonden, ‘alle Vader- ende Moederlicke goederen naar sich te neemen, ende onder hun Drien te verdeelen, met uytsluytinge van alle hunne Susters, ende aller Schuld-Eyscheren die ter saacken des Oorlogs van hunnes Vaders Boedel ietwes te eysschen hadden’, wordt als volgt weerlegd:

‘Naamentlick, soodaanige beschuldigers behoorden te weten, dat dese Prinsen van Oranjen geene Engelen, maar Menschen zijnde, niet behoorden te worden beschuldichd over gebreken, die alle menschen, ofte ten minsten alle soo hoochgeborene ende gestegene menschen onderworpen zijn: naademaal het kennelick is, dat alle, jaa oock vele mindere Heeren, gewoon zijn de Heerelickheden ende Goederen hunner Ouderen te erven ende aan te slaan, sonder sig eenige schulden der selven aan te trecken.’

Op gelijksoortige wijze worden zij tegen het verwijt van dronkenschap en verkwisting verdedigd: ‘En wat belangd het Dronken drinken ende de geldquisting ofte overdaadige Hofhoudingh en pracht boven vermogen; het selven is onder den Grooten ende voorneementlich allen Duytsen Heeren eene soo oude gewoonte, ende algemeen gebreck, dat men de Princen van Oranjen daarover soo seer niet behoorde te verachten, als wel den Prince Mauritz te prysen, dat hy niet jegenstaande soo generaal misbruyck der Groote Heeren, soo geschickt ende suynigh in sijne Hofhoudinge heeft geweest.’

Deze proefjes, niet eens van de kwaadaardigste, mogen volstaan om van het sarkasme van De la Court een denkbeeld te geven. Alleen willen wij er aan toevoegen, dat wij het niet zoo bewonderen als Huet en het eene nog al goedkoope soort vinden.

1) Mr. O. van Rees, Oorsprong en karakter van de Nederlandsche Nijverheidspolitiek der zeventiende eeuw, waar een zeer interessant hoofdstuk (bl. 362-399) over De la Court voorkomt.

[p. 384]

* _* *

1. Hetzelfde geslacht heeft beiden populair zien worden. Welke is de bepaling, hier door hetzelfde aangekondigd?

2. Benoem de gecursiveerde bijzinnen naar hunne functie.

De nakomeling zal beiden aanvaarden als getuigenissen van hetgeen wij, van dezen tijd, liefgehad en bewonderd hebben.
Max Havelaar en de Camera Obscura hebben dit met elkander gemeen, dat in beiden afgerekend wordt met eene samenleving.
De Camera Obscura wint het hierin van Max Havelaar, dat zij minder agressief, dat zij niet rechtstreeks een pleidooi is.
Daarentegen verliest zij het, wat ruimte van horizont betreft.
Mij althans is in onze literatuur, of het moest de aan Vondel toegeschreven lierzang op het overlijden van Prins Willem II zijn, geen tweede voorbeeld bekend, enz.

3. Tot welke woordsoort behoort het in den 3en en 4en en wat in den 4en zin? Welke modaliteit drukt moest in den 5en zin uit? Om welke reden staat hetgeen in den 1en zin in den 4en nvl.?

4. Tot welke soorten van zinsdeelen moeten de volgende uitdrukkingen gebracht worden?

Onder de prozaïsten. Ter wille van den Droogstoppel-type. Ten gunste der Stastokken. Naar den vleesche. In weerwil van Hildebrands zich te vaak op den voorgrond stellende persoonlijkheid.