Noord en Zuid. Jaargang 13

[p. 381]

De modaliteit der gedachte en de middelen om die uit te drukken.

Na alles wat er reeds in dit tijdschrift gezegd is over het voor en tegen van het aannemen eener voorwaardelijke wijs naast de aanvoegende, kan ik mij ontslagen achten van eene weerlegging der bezwaren door den Heer Kaakebeen op pag. 32-35 van dezen jaargang tegen mijne beschouwingen ingebracht. Als ik niettegenstaande dat, nog eenige oogenblikken de aandacht der lezers vraag, dan is dit alleen om op te komen tegen de volgende beweringen van den heer K. (pag. 30-32).

1o. Een in den hoofdzin genoemd zelfstandig naamwoord, wordt ten onrechte beschouwd als middel om de modaliteit uit te drukken.

2o. In den zin: ‘Doorkerf een draad, uw parelsnoer strooit al zijn rijkdom langs den vloer’ is het niet de wijs van het werkwoord, die de gedachte voorstelt als eene onderstelling.

3o. In vragende zinnen met onderstellende beteekenis, is het niet de vragende vorm, die de modaliteit der gedachte uitdrukt.

Alvorens tot de bespreking dezer gevallen over te gaan, wensch ik evenwel op te merken, dat ik gaarne de definitie van den heer K: ‘Modaliteit is de wijze, waarop de spreker de bestaansopenbaring voorstelt met betrekking tot de werkelijkheid’, als juister dan de mijne beschouw. Zij is vollediger, omdat zij beter doet uitkomen, waarin de oorzaak der modaliteit ligt, namelijk, in de behoefte des sprekers om uit te drukken, hoe zijne subjectieve meening over de waargenomen of gedachte openbaring van bestaan is, hoe hij zich de betrekking tusschen onderwerp en gezegde voorstelt. Dat evenwel deze leemte in mijne definitie oorzaak zou wezen van eene onnauwkeurigheid in de opgave der middelen om de modaliteit uit te drukken zie ik niet in.

1o. Op pag. 224 van den vorigen jaargang noemde ik het woord onderstelling, in den zin: De onderstelling, dat de aarde een

[p. 382]

kring om de zon beschrijft, is bij de verklaring van vele natuurverschijnselen zoo juist gebleken, dat wij haar gerust als een wet mogen beschouwen, het middel waardoor de modaliteit der gedachte; De aarde beschrijft een kring om de zon, aangegeven werd. De heer K. voert hiertegen aan: ‘M. i. heeft de zin: dat de aarde een kring om de zon beschrijft, door de aantoonende wijs die modaliteit, dat de spreker de werking voorstelt als met de werkelijkheid overeenkomende; in den zin komt geen woord voor, dat die voorstelling wijzigt.’ Alzoo, wanneer het werkwoord in den zin in de aantoonende wijs staat en er geen woord in den zin komt, dat de voorstelling wijzigt, stelt de spreker de gedachte voor als met de werkelijkheid overeenkomende. In hoeverre is deze stelling juist?

Wanneer iemand zegt: De aarde beschrijft een kring om de zon, geeft hij daarmede te kennen, dat hij aan de waarheid dezer stelling niet twijfelt, en in onzen tijd zullen er waarschijnlijk slechts zeer weinigen gevonden worden, die haar niet ten volle beamen. Maar veronderstellen wij eens, dat de leer: het heelal draait om de aarde als middelpunt, nog de algemeen gehuldigde was en dat een astronoom, telkens moeilijkheden ondervindende bij het verklaren der verschijnselen aan den hemel tot de ontdekking kwam, dat die verschijnselen wel verklaard konden worden als de aarde om de zon liep. Hij zou dan waarschijnlijk tot zich zelf zeggen: Mogelijk beschrijft de aarde een kring om de zon, of wel: Het kan zijn, dat de aarde een kring om de zon beschrijft. Hij zou dan de openbaring van bestaan, een kring om de zon beschrijven, voorstellen als iets dat mogelijk, wellicht niet met de werkelijkheid in strijd was. In het eerste geval zou hij het woord mogelijk in den zin, in het tweede geval het werkwoord kunnen zijn buiten den zin gebruiken om mede te deelen hoe hij, de spreker, de gedachte, de aarde beschrijft een kring om de zon, wil voorstellen. Hieruit blijkt, hoe het woord, dat de verhouding der gedachte tot de werkelijkheid aangeeft niet altijd in den zin behoeft te staan.

Ging hij dan verder en nam hij voor een oogenblik als waar aan, dat de aarde om de zon loopt, ten einde te onderzoeken of er ook verschijnselen waren, die in dat geval onverklaard moesten blijven of alleen langs een anderen weg verklaard konden worden, dan zou hij waarschijnlijk tot deze slotsom komen: ‘Uitgaande van de onderstelling, dat de aarde een kring om de zon beschrijft, kan ik alle bewegingen der hemellichamen verklaren.’ Ook nu zou hij

[p. 383]

de gedachte de aarde beschrijft een kring om de zon nog niet opgevat willen hebben als een waarheid, waarop niets af te dingen viel, hij zou alleen willen mededeelen, dat hij haar als waar aangenomen had en zou dit uitdrukken door de onderstelling en dit woord zou dan zeggen, hoe de spreker de gedachte wilde voorstellen, en derhalve het middel zijn om de modaliteit uit te drukken. Wanneer onderstelling vervangen wordt door mogelijkheid of waarheid, dan zou daaruit volgen, dat de spreker eene andere verhouding tot de werkelijkheid had willen te kennen geven. Nu geef ik den heer K. toe, dat de gedachte, dat de aarde een kring om de zon beschrijft het begrip onderstelling tot engere grenzen terugbrengt en dus eene bepaling van dit begrip is, maar ik begrijp niet, waarom daarom mijne voorstelling van de zaak onjuist moet zijn.

Wanneer de heer K. zegt, dat volgens mij in: het geloof, dat de ziel onsterfelijk is, vindt men bij verschillende volken, de modaliteit van den bijzin door het geloof wordt aangegeven, kan hij gelijk hebben. Het hangt er maar van af, wat hij door geloof verstaat. Neemt hij geloof in den zin van het vertrouwen, dat iemand stelt in de waarheid van een anders beweringen, verzekeringen of beloften, in 't bijzonder in betrekking tot godsdienst en gemoedsleven (zie Wdb. der Ned. taal, Op. geloof I, B), dan moet ik hem opmerken, dat ik den zin anders zou schrijven en wel: het geloof aan de onsterfelijkheid der ziel vindt men bij verschillende volken. Meent hij evenwel met geloof, het voor waar houden van iets, hetzij op getuigenis van anderen, hetzij volgens eigen meening, zoodat het oorspronkelijk begrip vertrouwen overgaat in een aannemen, meenen, denken, (zie Wdb. der Ned. taal op gelooven II, a. 2), dan zie ik ook hier in geloof een middel om de modaliteit der gedachte de ziel is onsterfelijk aan te geven. Ik denk echter, dat hij geloof in de eerste beteekenis opgevat wil hebben en in dat geval zal hij moeielijk in het Woordenboek voorbeelden kunnen vinden eener bepaling van dit begrip door een bijvoegelijken zin.

2o. Dat in Doorkerf één draad, uw parelsnoer strooit al zijn rijkdom langs den vloer de modaliteit van den bijzin door de wijs van het werkwoord doorkerf wordt uitgedrukt, bestrijdt de heer K. aldus: ‘Juist door de gebiedende wijs duidt de spreker de gedachte aan als nog slechts in zijne voorstelling bestaande, doch tevens zoo, dat het uitspreken invloed op hare verwezenlijking heeft. Wordt nu deze zin door de gebiedende wijs als veronderstelling opgevat?

[p. 384]

Integendeel, juist doordat de gebiedende wijs als zoodanig van beteekenis verflauwde, kon die zin veronderstellende beteekenis krijgen.’

Ten einde aanstonds op zuiver terrein te komen, moet ik opmerken, dat ik in dit geval van gebiedende wijs sprekende den vorm van den imperatief bedoel.

Nu is het waar, dat iemand die zegt: ‘Steek de rivier over, gij zult aan genen kant buiten gevaar zijn’, door het gebruik van de gebiedende wijs invloed op de verwezenlijking heeft; maar dergelijke zinnen houden ons thans niet bezig. Zij kunnen beschouwd worden als den oorsprong van een zin, als den eersten regel van Beets' epigram ‘Eén slechts’, doch het gaat niet aan thans nog te beweren, dat B. invloed op de verwezenlijking van het doorkerven wil hebben. Zeer terecht merkt de heer K. dan ook op, dat de gebiedende wijs als zoodanig van beteekenis verflauwde, m.a.w. dat zij haar vorm behield maar haar beteekenis verloor. Het is nu juist de vorm van het werkwoord, die doorkerf een draad tot onderstellenden zin stempelt. Om zich hiervan te overtuigen, behoeft men slechts dien vorm te veranderen in den tweeden persoon enkelvoud van den aantoonende wijs: Gij doorkerft één draad, uw parelsnoer, enz., de betrekking tusschen de beide zinnen wordt dan aanstonds anders.

3o. Hetzelfde is het geval met vragende zinnen, die dienst doen als veronderstellende.

Dat Huyghens nog een vraagteeken gebruikt achter een zin met vragende woordschikking en dienstdoende als veronderstelling, bewijst alleen, dat hij bij het schrijven van die regels de verhouding van vraag en antwoord nog voelde. Maar in hetzelfde Voorhout, waaruit de heer K. citeert, komen ook de regels voor:

't Leven sal u niet begeven,
Isser leven in mijn dicht.

En wanneer een voorwaardelijke zin in den vragenden vorm gelijk hier als nazin voorkomt, dan is dat het beste bewijs, dat hij het karakter van vraag geheel verloren heeft, en de vorm alleen dient, om eene veronderstellende beteekenis aan den zin te geven. Dat die overgang al vroeg heeft plaats gehad, blijkt hieruit, dat zulke veronderstellingen in vragenden vorm ook reeds in het Mnl. als nazinnen of tusschenzinnen voorkomen; b.v. ‘Die hem soude staen in staden (bijstaan), soudet recht na rechte gaen.’ (Carel en Elegast). ‘Ic seide, ic wilde hem gheloven, wildi crupen in die valdore, dat hi... enz.’

Amsterdam,

H.W.J.A. Schook.