Noord en Zuid. Jaargang 13

[p. 234]

De klemtoon in de benamingen van Haagsche straten, pleinen, enz.

De studie van den heer Niermeijer in afl. 4 van den vorigen jaargang over den klemtoon in de straatnamen onzer steden verdient ten volle de aandacht der lezers. Hoewel ik geen licht over die taalkundige quaestie kan verspreiden, wil ik toch gaarne meer gegevens bijeenbrengen en verzamel die te 's-Gravenhage.

Over het algemeen springen de Hagenaars met den klemtoon niet zoo grillig om als de Amsterdammers. Toch doen zich enkele merkwaardige afwijkingen van zekere regels voor. De Hagenaars leggen nimmer den klemtoon op het woord straat, maar zeggen regelmatig: Venestraat, Hoogstraat, Wagenstraat, Zeestraat, Rijswijksche straat, enz. Evenals in andere groote steden heeft men ook te 's-Gravenhage in de laatste jaren aan vele nieuwe straten den naam van beroemde personen verbonden. Zoo vindt men er onder vele een Paulus-Potterstraat, Rubensstraat, Jacob Catsstraat. Drie evenwijdig loopende straten heeten naar Bilderdijk, Westerbaan en Hemsterhuis, voor de groote massa onbekende grootheden, ook de eerste wellicht! Toevallig is de laatste lettergreep in elk dier eigennamen de naam eener overbekende zaak en het volk, dat toch gaarne eenen zin aan zijne woorden hecht, spreekt van Bilderdijkstraat, Westerbaanstraat, Hemsterhuisstraat; alzoo een merkwaardig voorbeeld van klemtoonverspringing. Dat dit niet geschiedt bij analogie met Hugo de Grootstraat, Jacob Catsstraat, waarin de klemtoon heel natuurlijk vóór straat komt, blijkt uit de namen Hobbemastraat, Kortenaarkade.

Regelmatig komt de klemtoon op het bepalende deel in samenstellingen met markt, bijv. Turfmarkt, Houtmarkt, Riviervischmarkt, Beestenmarkt, enz. Evenzoo in die met plein: Oranjeplein, Anna Paulownaplein, Huyghensplein. Toch weer Wagenplein. In die met gracht zweeft de klemtoon: Heerengracht, Prinsengracht, Prinsessegracht, doch Paveljoensgracht en Koninginnegracht.

[p. 235]

In samengestelde eigennamen met weg en kade krijgt het bepalende deel weer den klemtoon, bijv.: Dennenweg, Houtweg, Bierkade, Veerkade, Kortenaarkade. Blijven echter de deelen los naast elkander staan, dan komt de klemtoon op het hoofdwoord, bijv. Zwarte weg, Groene wegje, Ledig erf, Lage Veentje, Nieuwe Haven. Het denkbeeld van tegenstelling is hier uit het volksbewustzijn verdwenen.

Merkwaardig genoeg eischt het gebruik in samenstellingen met wal en einde den nadruk op deze woorddeelen, aldus Noordwal, Zuidwal, Noordeinde, Westeinde, Laan van Nieuw Oosteinde. De reden, door den heer Den Hertog op bl. 369 van den vorigen jaargang opgegeven, komt mij juist voor. In Luthersche Burgwal, Fluweelen Burgwal, Lange Gracht, Gedempte Raam komt, als gezegd, de klemtoon weer op het hoofdwoord en in de beide eerste namen op burg niet op wal.

Er zijn nog een Hoefkade, Hooftkade, Veenkade, Toussaintkade, Mauritskade, al welke woorden den nadruk op het onderstreepte deel vorderen, behalve het derde, dat hem ook wel eens op kade wil gelegd hebben. De Toussaintkade heette vroeger Hooge Veenkade, doch in den mond des volks Veenlaantje met merkwaardig liggenden klemtoon. Zoo is er ook nog een Pinksterbloemenlaantje en in het bosch een Loolaan. Verder zijn er eene Philosofenlaan, Jacobalaan en in de stad nog eene Marionettenlaan, Gasthuislaan, Hekkenlaan.

De singelnamen behielden natuurlijk den klemtoon op binnen en buiten: Z.O. Buitensingel, Z.O. Binnensingel; N.W. Buitensingel en N.W. Binnensingel. Ook Hofsingel.

Evenals Korte Voorhout, Lange Voorhout, zegt de Hagenaar ook Bezuidenhout, doch Benoordenhoutschen weg. Misschien bleef hier de klemtoon op noorden bewaard, omdat deze weg weinig begaan en daarom ook zelden genoemd wordt, ja misschien velen inwoners zelfs niet bij name bekend is.

Een slop mag niet aanmatigend zijn en daarom Hamer-slop, Spijkemakersslop. De naam Slop de drie boeren is veranderd en sinds de Vliersteeg eene Vlierstraat werd, laten de Hagenaars niemand meer in eene steeg wonen en zijn in dat opzicht dus veel heuscher dan de Leidenaars.

Er is maar één straatnaam met dijk in Den Haag (de Bilderdijkstraat uitgezonderd!!) en daarom behoeft het bepalende deel niet den klemtoon, dus Kneuterdijk. Echter Korte en Lange Vijverberg, Binnen- en Buitenhof. Ook Tournooiveld.

Misschien bij wijze van protest tegen het verkeerd gebruik van het

[p. 236]

woord sluis door de Amsterdammers, laten de Hagenaars u goed hooren, dat zoo'n ding eigenlijk brug heet en zeggen: Spookbrug, Wagenbrug, Kapelsbrug, Steurbrug, Boschbrug.

Dient een bijv. naamw. ter onderscheiding van twee gelijknamige straten, dan moet het toch den vollen nadruk aan het zelfst. nw. laten, bijv. Korte Hoogstraat, Hoogstraat, Oude Molstraat, Nieuwe Molstraat, Hooge Nieuwstraat, Lage Nieuwstraat, Nieuwstraat, Korte Beestenmarkt, Lange Beestenmarkt. Waarschijnlijk lag in lang vervlogen tijd de nadruk op het bijv. naamw. en kwam, toen de tegenstelling niet meer in den geest op den voorgrond trad, op het hoofdwoord terug.

Bij de kerknamen valt de klemtoon steeds op het bepalende deel, zooals: de Nieuwe kerk, de Groote kerk, de Kloosterkerk, Frankrijkskerk, Spanjeskerk (katholieke kerken zoo genoemd, omdat zij door de gezanten der respectieve landen bezocht werden), Hofkerk.

Regelmatig valt de nadruk in Lijnbaan, Zoutkeet, Laan van Meerdervoort, doch Laan van Roos en Doorn, in welk laatste woord Roos en Doorn als Rozendoorn worden uitgesproken.

Het overzicht zou zeker nog belangrijk uitgebreid kunnen worden. Het verstrekte zij echter voldoende.

Op ééne zaak wil ik nog wijzen.

Bij den snellen aanwas onzer groote steden en den fabriekmatigen aanmaak van straatnamen daardoor gevorderd heeft het volk, jammer genoeg, geene gelegenheid zijn soms vindingrijk vernuft bij den stratendoop te toonen. Toch weet het somtijds nog eigenaardig te benoemen. - Een groot blok arbeiderswoningen te 's Hage met roode pannen gedekt, wordt ‘het Roode Dorp’ genoemd. In zeker Westlandsch dorp ligt eene lange rij huizen van ééne verdieping, aan weerszijden door een huis van twee verdiepingen besloten. Het volk doopte die rij zeer karakteristiek, hoewel minder fraai ‘de Muizenval.’

Te Maastricht, waar voor den taalliefhebber, tusschen twee haakjes gezegd, veel merkwaardigs op te teekenen valt, heeten eenige rijen arbeiderswoningen te zamen heel deftig Quartier Amélie. Het oog van het volk viel echter op het plaveisel uit sintels der fabriekovens bestaande, hier kraaien genoemd, en doopte het Quartier heel eigenaardig ‘het Kraaiendorp.’

Dit tevens voor den etymoloog der toekomst.

Maastricht, December 1889.

H.J. Delfgaauw.