Noord en Zuid. Jaargang 13

[p. 181]

De stamvorm van naamwoorden en werkwoorden.

De regel: ‘het meervoud der substantieven wordt van het enkelvoud gevormd door achtervoeging van -s, -n of -en’ wordt veelal opgevat, alsof er inderdaad eerst een enkelvoudsvorm bestond en dat later daarvan een meervoudsvorm was afgeleid, ongeveer op dezelfde wijze als men schijnt aan te nemen, dat de genitief van den nominatief gevormd wordt.

Het eene is evenmin waar als het andere.

Bij eenig nadenken moet het allen duidelijk worden, dat er nooit een tijd kan geweest zijn, waarin men alleen enkelvoudige woorden gebruikte, tot men eindelijk op den inval kwam, meervouden te gaan maken, of wel, dat men steeds alleen nominatieven had gebruikt, en eerst daarna de andere vormen in gebruik had genomen.

De waarheid is, dat men eeuwen lang alle vormen van de verschillende woorden heeft gebruikt, eer het denkend brein, de rijke opmerkingsgave en de scherpzinnigheid van Aristoteles aan hen, die hem begrijpen konden, aanwees, dat er eene treffende regelmatigheid was op te merken in de wijze, waarop meervoud van enkelvoud en de verschillende naamvallen der substantieven zoowel als de verschillende vormen der werkwoorden van elkander verschillen.

Gaan we terug tot het Gotisch, dan vinden we ons mannelijk substantief dag got. dags aldus verbogen:

Enkelvoud.	Meervoud.
N. dags	N. dagôs
G. dagis	G. dagê
D. daga	D. dagam
A. dag	A. dagans

In deze acht vormen heeft alleen de acc. enkelvoud (ohd. dagan) den uitgang verloren, in alle andere is hij behouden, ook in den nominatief.

[p. 182]

Dag is dus wel de stam, maar de nominatief = dag + s en de uitgang s wijst dus den nominatief enk. aan evenals -is den gen. enk. -ê den gen. mv. enz.

In het Mnd. vinden we:

Enkelvoud.	Meervoud.
N. dach	N. daghe
G. daghes	G. daghe
D. daghe	D. daghe
A. dach	A. daghe.

Hier zijn nom. en acc. gelijk en beide staan zonder uitgang. Wel werd echter de slotmedeklinker scherper uitgesproken en vandaar de ch in den nom. en de gh in den gen., welk verschil in uitspraak wij ook heden nog duidelijk hooren.

Bij verkorting kunnen natuurlijk de gebruikelijke regels dienst doen, maar het is wenschelijk, dat men zich eene juiste voorstelling van de zaak make. Bij de werkwoorden is het niet anders gesteld.

Er is namelijk geen enkele reden, waarom juist de infinitief als grondvorm moet worden beschouwd. Alle vormen van een regelmatig werkwoord vertoonen éenzelfde letterverbinding n.l. den stam, maar als men dien stam juist in den infinitief wil vinden, zoo is dit alleen omdat die daarin het vereenvoudigst wordt teruggevonden. De vormen bakken, bakt, bakke, bakte, bakten hebben den stam bak gemeen, en het is dus vrij onverschillig, of die stam verkregen wordt door den uitgang van den inf., den persoonsuitgang van praes. ind. of van praes. conj. of den tijdsuitgang van imperf. enk. of meerv. weg te laten.

Onopgemerkt blijft verder veelal, hoe met dien stam in het Ned. zonderling wordt omgesprongen, juist doordat men hem altijd van den inf. wil afleiden. De stam van rollen is roll, maar men vindt er geen bezwaar in, eene l weg te goochelen en ons rol als stam voor te stellen. Zoo zou volgens den meest gebruikelijken regel

de stam van rollen	natuurlijk zijn roll	in plaats van rol.
de stam van spelen	natuurlijk zijn spel	in plaats van speel.
de stam van verhuizen	natuurlijk zijn verhuiz	in plaats van verhuis.
de stam van lezen	natuurlijk zijn lez	in plaats van lees.
de stam van raden	natuurlijk zijn rad	in plaats van raad.
de stam van zeggen	natuurlijk zijn zegg	in plaats van zeg.

Tot erkenning van den stam, gelijk die zich inderdaad in de vervoeging vertoont, zou men gekomen zijn, door dien te zoeken in andere vormen dan den inf. Uit rolt, rolde, rolden, gerold, speelt,

[p. 183]

speelde, gespeeld, verhuisde, verhuisd, lees, leest, raad, raadde, zegt, gezegd kon men geen andere stamvormen afleiden dan rol, speel, verhuis, lees, raad, zeg en er is dan ook alle reden om den stam bijv. in den 1en persoon enk. praes. ind. te zoeken in plaats van in den inf.; dat de persoonsuitgang in den gewonen stijl is afgevallen, maakt dat de stam zelf zich reeds daar vertoont. Men vindt op kwitanties nog steeds aan de linkerzijde zegge voor ik zeg en in de oudere drukken van den bijbel lezen we ‘voorwaar, voorwaar ik zegge u’ enz., maar in onze hedendaagsche taal vinden we daar den stam zelf en onveranderd. Uitgaande van die beschouwingswijze, die in het latere, meer stelselmatige onderwijs in de spraakkunst behoort door te dringen, zal men niet genoodzaakt zijn, allerlei regeltjes te pas te brengen, om te verklaren, dat de stam van vreezen en verpoozen is vrees en verpoos met s in plaats van met z, van raden ook raad met aa in plaats van met a, van lezen zelfs lees met ee in plaats van met e en met s in plaats van met z.

In de oude talen is het regel den stam aldus te bepalen en men spreekt bij het onderwijs in het Latijn van het werkwoord amo (1e pers. enk. ind. pres.) en niet van het werkwoord amare (inf.), van capio en niet van capere, van audio en niet van audire, de laatste vormen worden uitsluitend gebruikt als de inf. bedoeld wordt.

Hoe men ons vroeger heeft geleerd, dat de stam van lagchen was lach, zooals blijkt uit ik lach, gij lacht, wij lachen, zij lachten, gelachen, is mij ontgaan, maar zeer zeker waren er heel wat regels noodig, om het zoover te brengen.

Bij het onderwijs komt het er vooral op aan, zuivere voorstellingen te geven van de zaken, die men behandelt en vandaar, dat het wenschelijk moet geacht worden niet langer den nominatief als den stam der subst. of den inf. met weglating van n of en als den stam der werkw. voor te stellen, eenvoudig omdat dit niet waar is; wil men in den nominatiefvorm gemakshalve den stam doen zien, dan behoort er de opmerking bij, dat de naamvalsuitgang is afgevallen, gelijk men er op behoort te wijzen, dat geschied is in den 1en pers. praes. ind. van alle werkwoorden en in den 1en pers. imp. ind. der sterke werkw., waar viel, sloeg, trad staan voor vicle, sloege, trade; immers de e was hier evengoed persoonsuitgang als in den 1en pers. praes. ind.

Taco H. de Beer.