Noord en Zuid. Jaargang 12

[p. 325]

De modaliteit der gedachte en de middelen, waardoor zij wordt uitgedrukt.

II.
De wijzen der werkwoorden.

Na het overzicht van de verschillende middelen, waarover de taal beschikken kan om de modaliteit der gedachte uit te drukken, rest ons nog de beantwoording der volgende vragen: Wat zijn de wijzen der werkwoorden; zijn het vormen om de verhoudingen¹⁾ aan te duiden of zijn het de verhoudingen zelf? Moet men de voorwaardelijke wijs als eene afzonderlijke beschouwen of haar tot de aanvoegende wijs brengen? Zijn de infinitief en de deelwoorden wijzen?

Bladzijde 229 geeft ons aanstonds dit antwoord op de eerste vraag: De wijs van het werkwoord is een der middelen om de verhouding tusschen de openbaring van bestaan en de werkelijkheid uit te drukken. Maar die definitie zou ongeveer gelijk gesteld kunnen worden met deze: Een vierkant is een parellelogram; zij is juist, maar niet volledig. Immers ook hulpwerkwoorden, bepalingen en alle andere onder A.-H. (pag. 223-229) genoemde middelen zouden evengoed door deze definitie omschreven zijn; er moet iets aan toegevoegd worden, dat een speciaal kenmerk van de wijs der werkwoorden is. Wat dat toevoegsel is, zal blijken, als wij uitgemaakt hebben of de wijzen vormen of verhoudingen zijn.

Het gaat met de wijzen der werkwoorden, als met de naamvallen. Het aantal betrekkingen door de laatste uitgedrukt, is veel grooter dan het aantal buigingsvormen, waarover de taal beschikken

1) Zie pag. 222 noot.

[p. 326]

kan en evenzoo is het aantal verhoudingen veel grooter dan het aantal vormen tot aanduiding der modaliteit. Onze taal kent slechts drie groepen van vormen, terwijl ons uit het eerste gedeelte van dit opstel gebleken is, dat er veel meer wijzigingen in de modaliteit der gedachte mogelijk zijn. De wijzen der werkwoorden zijn dus niet de verhoudingen zelf, maar de vormen, die de verhoudingen aangeven en de definitie der wijzen is dus: De wijzen zijn de vormen van het werkwoord, waardoor de modaliteit der gedachte wordt uitgedrukt.

Opmerking 1. In sommige gevallen, bijv. wanneer een zwak werkwoord in den onvoltooid verleden tijd staat, is de wijs niet uit den vorm af te leiden. Maar hetzelfde verschijnsel doet zich bij de naamvallen voor, waar èn de 1^e naamval mannelijk enkelvoud, èn 1^e en 4^e naamval vrouwelijk enkelvoud en 1^e en 4^e naamval meervoud, door denzelfden vorm van het lidwoord van bepaaldheid wordt aangegeven. Toch denkt niemand er aan die vormen voor één aan te zien en zoo is het ook bij de wijzen mogelijk, dat gelijk geschreven vormen, verschillende verhoudingen aanduiden.
Opmerking 2. Hoe groot het aantal verhoudingen is, kan mede blijken uit het volgende lijstje van namen waardoor zij in de grammatica aangeduid worden:

1.	de indicativus, die de gedachte voorstelt als een oordeel. Hij komt.
2.	de conditionalis, die de gedachte voorstelt als eene voorwaarde. Indien hij kwam, ging ik mede.
3.	de permissivus, die de gedachte voorstelt als iets, dat men niet verhinderen kan. Hij kome, ik kan het hem niet beletten.
4.	de optativus, die de gedachte voorstelt als een wensch. Kwam hij maar!
5.	de potentialis, die de gedachte voorstelt als iets, dat in zeker geval mogelijk zou zijn. Ik zou wel willen uitgaan.
6.	de generalis, die de gedachte als iets algemeens voorstelt. Als men kwaad doet, volgt er straf.
7.	de hypotheticus, die de gedachte voorstelt als eene veronderstelling. Gesteld eens, dat hij u niet wilde ontvangen.
8.	de hortativus, die de gedachte als eene aansporing voorstelt. Laten wij gaan.
9.	de finalis, die de gedachte als het doel eener handeling voorstelt. Hij is overgekomen, opdat hij u zou kunnen spreken.
10.	de dubitativus, die de gedachte voorstelt als iets onzekers. Wien moet hij gelooven?
11.	de concessivus, die de gedachte als eene toegeving voorstelt. Dit is zoo, maar het bewijst nog niet, dat hij de schuldige is.

Hoewel in de grammatica's van De Groot en Terwey gesproken wordt van vijf wijzen met inbegrip van de onbepaalde wijs, zijn er toch ter uitdrukking der verschillende verhoudingen slechts vier groepen van vormen. Oorzaak hiervan is, dat de voorwaardelijke wijs zich bedient van de vormen der aanvoegende en aantoo-

[p. 327]

nende. Zoo heeft het werkwoord spreken in de voorwaardelijke wijs de volgende vormen:

1.	ik sprak,
2.	ik sprake,
3.	ik zou spreken,
4.	ik had gesproken,
5.	ik hadde gesproken,
6.	ik zou gesproken hebben,

waarvan de eerste, derde, vierde en zesde tot de aantoonende wijs, de tweede en vijfde tot de aanvoegende wijs behooren. Dit heeft Dr. Brill en Dr. J. te Winkel er waarschijnlijk toe gebracht, om slechts van vier wijzen te spreken en de voorwaardelijke wijs te beschouwen als onderdeel der aanvoegende.

Opmerking. Werkelijk bediende men zich in de oudere Germaansche talen, altijd van de vormen der aanvoegende wijs, om de verhouding, die wij thans door de voorwaardelijke wijs uitdrukken, aan te geven, en zoo was het ook in het Middelnederlandsch.¹⁾ Toch is de overeenkomst van beide wijzen te gering, om ze als één te beschouwen.

De verschillende grammatici zijn het vrij wel eens over den aard van de aantoonende en de gebiedende wijs. Al zijn de definitiën voor die wijzen bij allen niet in dezelfde woorden vervat, de zin van die woorden komt toch bij allen hierop neer: De aantoonende wijs stelt de gedachte voor als overeenkomende met de werkelijkheid, als iets, dat stellig plaats heeft, had of zal hebben; de gebiedende wijs stelt de gedachte voor als iets, dat nog niet met de werkelijkheid overeenstemt, maar toch werkelijkheid behoort te worden. Eveneens bestaat er bij hen geen verschil in meening over de onbepaalde wijs, die zij niet als eene uitdrukking der verhouding beschouwen. Doch over den aard van de aanvoegende en de voorwaardelijke wijs loepen hunne beschouwingen nog al uiteen; het is daarom noodig bij deze beide wijzen een oogenblik stil te staan. Vergelijken wij daartoe de zinnen:

1.	Geve God, dat vader herstelle.
2.	Gave God, dat vader herstelde;
3.	Leefde vader nog maar! hij zou dan zeker in het geluk zijner kinderen deelen.

1) Men zie het stuk van L.A. te Winkel. Over het wezen en gebruik van de wijzen der werkwoorden, in het Magazijn van Nederlandsche taalkunde VI. pag. 7 en 8.

[p. 328]

Elk dezer zinnen is de uiting van een wensch. Bij den eersten is de vervulling van dien wensch mogelijk, bij den derden niet. De wensch in den tweeden zin, zal eerst in dezen vorm geuit worden, wanneer de omstandigheden van dien aard zijn, dat de dood wel het eind wezen zal. De wensch in den eersten zin zal dus mogelijk wel, die in den tweeden zin hoogstwaarschijnlijk niet, en die in den derden zin zeker nooit vervuld worden. In den laatsten zin is, Leefde vader nog maar! eigenlijk de uitdrukking van een oordeel; het is, alsof er stond: Vader leeft niet meer en hij kan daarom niet meer in het geluk zijner kinderen deelen. Terwijl herstelle in de aanvoegende wijs staat, behooren de vormen herstelde en leefde tot de voorwaardelijke wijs en we kunnen dus zeggen:

De aanvoegende wijs wordt gebruikt, wanneer de verwezenlijking der gedachte mogelijk is; en

De voorwaardelijke wijs stelt de gedachte voor als zeker of waarschijnlijk niet overeenkomstig de werkelijkheid.

Opmerking. Dr. Brill, die geen afzonderlijke voorwaardelijke wijs aanneemt, zegt in het 1e deel § 47. 7. zijner Spraakleer: Door de aanvoegende wijs (conjunctief of subjunctief) wordt hetgeen de spreker mededeelt, voorgesteld als iets, dat bloot in zijne gedachte, als wenschelijk, mogelijk, noodwendig bestaat.
Dr. J. te Winkel, die eveneens de voorwaardelijke wijs als een onderdeel der aanvoegende beschouwt, zegt in § 492: ‘Wil men te kennen geven, dat men in onzekerheid verkeert, of de gedachte wel op den eenen of anderen tijd met de werkelijkheid overeenstemt, dan gebruikt men den conjunctief.
De omschrijving van B. omvat m.i. ook de gebiedende wijs, want deze stelt eveneens de gedachte als alleen bestaande in de voorstelling des sprekers en als noodwendig voor. De aanwijzing van T.W. sluit een deel der werkwoordelijke vormen in voorwaardelijke zinnen uit, want in: Deed hij zijn best, dan zou hij slagen, drukt de spreker geen onzekerheid uit, maar zegt hij stellig te weten, dat de in het voorbeeld bedoelde persoon zijn best niet doet.
Ook de omschrijving door Terwey en De Groot in hunne spraakkunsten gegeven is niet geheel juist. Bij den eerste luidt § 195: ‘Is de bedoeling des sprekers, dat de gedachte enkel zal opgevat worden als eene gedachte, d.i. als iets, dat hij zich een oogenblik voorstelt, dan staat het werkwoord in de voorwaardelijke wijs;’ bij den laatste § 349 al. 2: ‘De spreker bedient zich van de voorwaardelijke wijze, om eene gedachte slechts als gedachte voor te dragen, om het even of ze al of niet met de werkelijkheid bestaanbaar is.’ Doch ook de aanvoegende wijs wordt door den spreker gebruikt, als hij wil, dat de gedachte enkel zal opgevat worden als eene gedachte. In § 196 geeft T. het volgende voorbeeld van de aanvoegende wijs: Zeven kinders dulden 't niet, dat de vreugde van ons vliedt. Alles roove 't ongeval, blijft ons slechts dat zevental. In deze

[p. 329]

versregels stellen de ouders het rooven der kinderen voor, als iets, dat enkel als eene gedachte opgevat moet worden, dat zij zich een oogenblik voorstellen, en toch staat het werkwoord rooven hier in de aanvoegende wijs.

Het verschil tusschen de voorwaardelijke wijs eenerzijds en de aantoonende en de aanvoegende wijs anderzijds is dus, wat de beteekenis betreft, groot en pleit er voor, de voorwaardelijke wijs als eene afzonderlijke beschouwen. Letten wij evenwel op de omstandigheid, dat zij hare vormen aan de beide andere genoemde wijzen ontleend heeft en dat de wijzen der werkwoorden vormen zijn en dus de eene wijs zich van de andere door een eigenaardigen vorm moet onderscheiden, dan zouden wij er toch toe kunnen komen, de voorwaardelijke wijs niet als eene zelfstandige te beschouwen. Plaatsen wij ons op een historisch standpunt, d.i. overwegen we, dat van oudsher de voorwaardelijke wijs zich van de vormen der aanvoegende bediende, dan is er iets voor deze laatste opvatting te zeggen; doch maken wij ons los van de geschiedenis der taal en letten wij alleen op hare tegenwoordige middelen, om de verhoudingen uit te drukken, dan vervalt ook het bezwaar der gelijkheid in vormen. Ik beroep mij alweder op de overeenkomst met de naamvallen. De 3^e en 4^e naamval mannelijk enkelvoud van het aanwijzend voornaamwoord verschillen thans niet, en, hoewel ook de naamvallen evenals de wijzen vormen zijn, zal toch niemand eenig bezwaar maken, om ze als verschillende naamvallen te beschouwen; de betrekkingen door beide uitgedrukt, verschillen te veel, om ze voor denzelfden naamval aan te zien. Zoo is het ook met de wijzen. Zegt iemand: Ik hoop, dat P. kome, dan stelt hij het komen voor als iets, dat hij op het oogenblik gaarne zag gebeuren. Verhaalt hij naderhand aan een ander, dat hij hoop koesterde op P.'s komst, dan zegt hij op dat tijdstip: Ik hoopte toen, dat P. kwame en geeft daardoor te kennen, dat hij zijn wensch in een thans verloopen tijd koesterde. Kome en kwame staan dus tot elkander als een tegenwoordige tot een verleden tijd. Dit is niet het geval met herstelle en herstelde in de voorbeelden op bl. 327. Daar moest zoowel de wensch in het eerste als die in het tweede voorbeeld, opgevat worden als een wensch van het oogenblik; maar bij het eerste komt de bijgedachte, dat de vervulling mogelijk is, hij het tweede wordt verondersteld, dat die vervulling bijna of zeker onmogelijk is. De beide vormen wijzen hier dus niet op een verschil in tijd, maar op een verschil in verhouding tot de werkelijkheid en zijn alzoo de uitdrukking der modaliteit, d.i. zij zijn wijzen.

[p. 330]

Beschouwt men de zaak aldus, dan gaat de definitie, voor de wijzen gegeven, ook op voor de voorwaardelijke wijs.

Oorspronkelijk werd de verhouding, die wij nu voorwaardelijke wijs noemen, uitgedrukt door de vormen der aanvoegende wijs. Dat wij thans ook de vormen der aantoonende wijs gebruiken, laat zich op de volgende wijze verklaren:

1^o. De onvoltooid verleden tijd der aanvoegende wijze van zwakke werkwoorden is niet te onderscheiden van denzelfden tijd der aantoonende wijs.

2^o. Door het gelijkworden van de stamklinkers in het enkel- en meervoud van den onvoltooid verleden tijd der sterke werkwoorden en het afslijten van de uitgangen der aanvoegende wijs, werden ook bij deze werkwoorden de vormen van aantoonende en aanvoegende wijs aan elkander gelijk.

3^o. Doordat de aanvoegende wijs de uitdrukking van een wensch is, en de vervulling van een wensch in de toekomst ligt, werd de aanvoegende wijs vervangen door den toekomenden tijd van de aantoonende. Zoo werd: Ik hoop, dat hij kome vervangen door Ik hoop, dat hij komen zal. Daar nu de verleden tijd van komen reeds als voorwaardelijke wijze gebruikt werd, kwam ook de verleden tijd van zal komen, d.i. zou komen, als voorwaardelijke wijze in gebruik en vandaar dat de verleden toekomende tijd van de aantoonende wijs, ook dienst kan doen als voorwaardelijke wijze.

Het gebruik der wijzen.

Ofschoon het bij eenig nadenken niet moeilijk is uit te maken, met welke wijs men te doen heeft bij het lezen, of welke wijs men gebruiken moet bij het schrijven, is een overzicht van de verschillende gevallen, waarin de verschillende wijzen gebruikt worden, toch niet overbodig, vooral indien men in het oog houdt, dat eene vergelijking van die gevallen het onderscheid tusschen de aanvoegende en de voorwaardelijke wijs helderder in het licht stelt.

Over het gebruik der aantoonende wijs behoeft niet veel gezegd te worden, daar zij in alle gevallen, onder 1^o en 2^o op blz. 220 bedoeld, gebruikt wordt. Alleen wanneer zij de aanvoegende wijs vervangt, geeft haar gebruik aanleiding tot eene opmerking, die straks volgen zal.

[p. 331]

A.

De aanvoegende wijs wordt gebruikt: a. in hoofdzinnen, wanneer zij de uitdrukking zijn van een wensch, eene aansporing of eene toelating. De koning leve! Een ieder ga rustig naar zijne plaats. Hij kome, ik zal het hem niet beletten. b. in onderwerpszinnen, 1^o. wanneer door het gezegde in den hoofdzin wordt uitgedrukt, dat de verwezenlijking der gedachte in den bijzin als mogelijk wordt beschouwd. Het is mogelijk, dat ik vergeefs onkosten make. Het is te wenschen, dat hij spoedig zijn doel bereike. Het is noodig, dat ik tusschen beide kome. 2^o. wanneer zij uit eene indirecte vraag bestaan. Dit was vooral bij oudere schrijvers het geval. Zoo schrijft Van der Palm: ‘Hoe groot het aantal der leugenen zij, die door hoogmoed en ijdelheid zijn verspreid geworden is niet licht te berekenen.’

Opmerking. Het is evenwel beter in zulke vragen de aantoonende wijs te gebruiken, omdat zij omzettingen zijn van vragen als: Hoe groot is het aantal leugenen?

c.	In voorwerpszinnen, wanneer uit het gezegde in den hoofdzin blijkt, dat de verwezenlijking der gedachte in den bijzin mogelijk is.

Opmerking. Voor de werkwoorden die in den hoofdzin kunnen voorkomen, zie men pag. 222. Zie ook pag. 224.
De voorwerpszin kan zijn:
1o. Lijdend voorwerp: Ik hoop, dat hij spoedig kome.
2o. Oorzakelijk voorwerp: Zorg, dat hij niet ontsnappe.
Beide kunnen voorkomen als indirecte vraag. Oordeel zelf, of het noodig zij. (Zie de opmerking bij de indirecte vragen als onderwerp).

d.	In bijvoeglijke bijzinnen, als de spreker niet zeker weet, of de bepaalde zelfstandigheid zich door de genoemde openbaring van bestaan kenmerkt. Schenk mij een lieve gâ, die naast mij buige, wanneer ik u mijn dank betuige.
e.	In bijwoordelijke bijzinnen. 1. In tijdbepalende bijzinnen na de voegwoorden eerdat, voordat, totdat, omdat de verwezenlijking der gedachte in de toekomst ligt en dus, hoewel eene mogelijkheid, toch geene werkelijkheid is. Valt er aan de verwezenlijking der gedachte niet te twijfelen, dan gebruikt men de aantoonende wijs. Bijv. Hij moet gevat worden, voordat de avond valle. Hij moet gevat worden,

[p. 332]

voordat de avond valt. In het eerste voorbeeld wil de spreker uitdrukken, dat de mogelijkheid bestaat, om door den avond in de nasporingen belemmerd te worden; in het tweede geval onderstelt hij die mogelijkheid niet. 2. In doelaanwijzende bijzinnen, omdat het bereiken van het doel mogelijk, maar niet zeker is. 3. In voorwaardelijke bijzinnen na de voegwoorden mits en ingeval. 4. In toegevende bijzinnen, als de toegegeven gedachte eene mogelijkheid bevat, maar de spreker niet weet of zij werkelijkheid is. Hij zij zoo rijk als Croesus, hij is toch niet gelukkig. Weet de spreker, dat de toegegeven gedachte werkelijkheid is, dan gebruikt hij de aantoonende wijs: Al is hij rijk, hij is niet gelukkig.

B.

De voorwaardelijke wijs wordt gebruikt: a. in hoofdzinnen: 1. Wanneer de spreker niet gelooft, dat de gedachte overeenkomstig de werkelijkheid is: Zou het al twaalf uur zijn? Zou een vader zijn kind brood weigeren? 2. Wanneer de gedachte in den hoofdzin afhankelijk is van eene voorwaarde, die niet vervuld wordt of niet te vervullen is: Ik zou gaan, indien ik gezelschap had. Ik zou dien maatregel goedkeuren, indien hij uitvoerbaar ware.

Opmerking 1. De voorwaarde kan, behalve door een bijwoordelijken bijzin ook uitgedrukt worden door:
1. een bijvoeglijken bijzin: Elk ander, die het gewaagd zou hebben de geliefde leus openlijk te dragen, zou opzien gebaard en bijval gevonden hebben.
2. een tegenwoordig deelwoord: Zoo doende, zoudt gij u vele onaangenaamheden op den hals halen.
3. een woord, dat op een gedachte uit een voorafgaanden zin wijst: Gij hoopt hem van voornemen te doen veranderen, dit (hem van voornemen te doen veranderen) zou moeite inhebben.
4. eene voorzetselsbepaling: In zijne plaats, in uw geval, in gewone omstandigheden, zou ik aldus handelen. Bij dag, zou ik het kunnen zien. Op den toren zou men het kunnen zien. Om zulk een werk te ondernemen, zou men de schatten van Croesus moeten bezitten.
Opmerking 2. De voorwaardelijke zin wordt soms weggelaten en niet door eene bepaling vervangen: Ik heb het niet beproefd, want het zou vergeefsche moeite geweest zijn. Hierbij is weggelaten: indien ik het beproefd had.
Ook in den beleefdheidsvorm ter uitdrukking van een wensch, welks vervulling men zeer goed mogelijk acht, is de bijzin weggelaten: Zoudt u mij ook even kunnen helpen? Weggelaten is: indien het niet te veel van uwe goedheid gevergd ware of indien het u gelegen kwam.

[p. 333]

De spreker gebruikt de voorwaardelijke wijs om aan te geven, dat hij de vervulling van zijn wensch ten hoogste waardeeren zou. Hij stelt daarom zijn wensch voor als een die niet vervuld zal worden en wil daarmede zeggen, dat de vervulling hoogst moeilijk is en dus een groot offer van de zijde des hoorders zou zijn.

b.	In onderwerpszinnen, wanneer door het gezegde in den hoofdzin wordt uitgedrukt, dat de verwezenlijking der gedachte in den bijzin als onmogelijk of hoogst onwaarschijnlijk wordt beschouwd. Het ware mogelijk, dat ik vergeefs onkosten maakte.

Opmerking. Vergelijkt men dit voorbeeld met dat, op blz. 331 onder b. Het is mogelijk, dat ik vergeefsch onkosten make, dan blijkt dat de spreker met dat ik onkosten maakte, wil zeggen, dat hij ze niet en met dat ik onkosten make, dat hij ze wel maakt.
Het ware te wenschen, dat hij zijn doel spoedig bereikte. Hier wordt de bereiking van het doel als zeer onzeker voorgesteld, terwijl door denzelfden zin met de werkwoorden in de aanvoegende wijs, de bereiking van het doel als gewenscht, maar in het geheel niet onmogelijk voorgesteld wordt.
Het ware noodig, dat ik tusschenbeiden kwame. Hier blijft het tusschenbeidenkomen om niet genoemde redenen uit, terwijl in denzelfden zin met de werkwoorden in de aanvoegende wijs de noodzakelijkheid er van uitgesproken wordt, zonder dat de spreker zich uitlaat over het al of niet gevolg geven daaraan.

c.	In voorwerpszinnen, wanneer de gedachte in den bijzin waarschijnlijk of zeker geen werkelijkheid wordt. Gave God, dat vader herstelde.
d.	In bijwoordelijke bijzinnen. 1. In voorwaardelijke en veronderstellende bijzinnen, als zij eene niet te vervullen voorwaarde of eene stellig onjuiste veronderstelling bevatten. Ik zou dien maatregel toejuichen, indien hij uitvoerbaar ware. Waren in dezen stomphoekigen driehoek de zijden gelijk, dan was hij gelijkzijdig.

Opmerking 1. Soms is de hoofdzin weggelaten: Had hij maar beter zijn plicht gedaan! Hier is weggelaten: dan zou het hem nu beter gaan of dan zou hij zich nu niet beklagen.
Opmerking 2. Dr. Brill en Dr. J. te Winkel, die de voorwaardelijke als onderdeel van de aanvoegende wijs beschouwen, rekenen dat het werkwoord alleen in voorwaardelijke en veronderstellende zinnen in de voorwaardelijke wijs slaat, evenwel met dit verschil, dat Dr. Brill die wijs alleen ziet in zinnen als de onder d. 1 bedoelde, niet in die onder a, b en c, terwijl Dr. J. te Winkel meent, dat zij ook in zinnen, die een vervulbare voorwaarde uitdrukken, gebruikt wordt. Zoo geeft hij onder de voorbeelden in § 502 op: Geve de oudste slechts een goed voorbeeld, dan zullen de anderen wel goed volgen. Daar de gedachte in den bijzin hier een vervulbaren wensch

[p. 334]

bevat, en dus werkelijkheid kan worden, behooren dergelijke zinnen m.i. onder de aanvoegende wijs b. 3^o gerangschikt te worden.

2.	In toegevende zinnen, als de toegegeven gedachte als eene niet-werkelijkheid wordt voorgesteld: Al waart gij langer gebleven, gij zoudt toch niets meer gezien hebben.
3.	In vergelijkende bijzinnen, als de spreker de gedachte in den hoofdzin vergelijkt met eene andere gedachte, die niet met de werkelijkheid overeenstemt; zij worden ingeleid door alsof, als en of. Men kan den zin altijd aanvullen met: maar dit is zoo niet. Bijv. Hij spreekt, alsof hij de wijsheid in pacht had (maar dit is zoo niet).

C.

De gebiedende wijs wordt gebruikt: 1. In een gebod: gehoorzaam! 2. In een verzoek, dat rechtstreeks tot iemand gericht wordt: Breng dezen brief even voor mij weg. Vandaar dat deze wijs ook in gebeden gebruikt wordt, omdat de spreker zich dan rechtstreeks tot God wendt. 3. In een voorschrift: Neem twee deelen zilver tegen een deel goud, smelt dat onder een, enz. 4. In een wensch: Leef gelukkig. 5. In eene vermaning: Ga heen en zondig niet weder. 6. In eene voorwaarde: Wees tevreden en gij zult gelukkig zijn.

Opmerking. Het verschil tusschen dezen zin en indien gij tevreden zijt, zult gij gelukkig zijn is, dat in den eersten het tevreden zijn veel meer als oorzaak van het gelukkig zijn uit komt of m.a.w. het causaalverband tusschen de gedachten in hoofd- en bijzin sterker op den voorgrond treedt.
Het verband tusschen de gebiedende en de aanvoegende wijs, komt uit, als men de overgankelijke werkwoorden in de gebiedende wijs overbrengt in den lijdenden vorm; het woord worden komt dan altijd in de aanvoegende wijs te staan. Deze brief worde even voor mij weggebracht. Eveneens blijkt het door naast de gebiedende wijs, die alleen een 2e persoon heeft, den eersten of derden persoon te bezigen; dit werkwoord komt dan eveneens in de aanvoegende wijs te staan. Hij brenge dezen brief even voor mij weg.

Niet zelden gebeurt het, dat men den vorm der aanvoegende wijs vergeefs zoekt, ofschoon de verhouding, waarin de gedachte tot de werkelijkheid staat, deze wijs zou vorderen. Toch begrijpt ieder in zulk een geval, wat de spreker bedoelt. De oorzaak van dit verschijnsel is deze. De aanvoegende wijs wordt niet vervangen door de aantoonende wijs, of de modaliteit der gedachte wordt door een ander middel aangegeven. Dit andere middel maakt het gebruik der

[p. 335]

wijs overbodig. Laat men in zulk een geval het werkwoord in den vorm staan, die door de modaliteit geëischt wordt, dan is er pleonasme in de aanwijzing der modaliteit. Zoo zou in: Geeft de oudste slechts een goed voorbeeld, dan zullen de anderen dit wel volgen, eigenlijk door de modaliteit de vorm geve geëischt worden. Maar die modaliteit wordt hier aangegeven door de woordschikking en de vorm van het werkwoord ban daardoor gemist worden. Zoodra de woordschikking veranderd wordt, is geve dan ook weer noodzakelijk. De oudste geve slechts een goed voorbeeld, enz.

De wenschelijkheid van het vertrek vordert in een zin als: Wel beschouwd is het beter, dat hij nu vertrekt, den vorm vertrekke; maar het gezegde van den hoofdzin, beter zijn, maakt dien vorm overbodig. Evenzoo is in de zinnen: Ik verlang, dat niemand pogingen aanwendt om haar te zien en Zorg, dat hij niet ontsnapt, het gebruik der vormen aanwende en ontsnappe niet noodzakelijk, omdat de modaliteit door de woorden verlangen en zorgen aangegeven wordt. Na het boven aangevoerde is het niet moeielijk te begrijpen, waarom in doelaanwijzende zinnen meestal en in toegevende, die met al beginnen, altijd de aantoonende wijs gebruikt wordt. De redactie van het Nederlandsch Woordenboek gaat zelfs zoover, dat zij achter gesteld dat, aangenomen dat, en verondersteld dat de aanvoegende wijs als eene fout beschouwt, hoewel de verhouding der gedachte in de aldus aanvangende bijzinnen tot de werkelijkheid, de aanvoegende wijs zou vorderen.

Daar de vormen der voorwaardelijke wijs gelijk zijn aan die der aantoonende wijs is het moeilijk uit te maken, of ook deze wijs vervangen wordt, indien een ander middel de verhouding tusschen werking en werkelijkheid uitdrukt. Er is echter een vorm van het werkwoord wezen, die altijd dienst doet van voorwaardelijke wijs, hij is ware. De vorm was is nooit voorwaardelijke wijs. Houden wij dit in het oog, dan blijkt het, dat ook de voorwaardelijke wijs door de aantoonende vervangen wordt, als een ander middel dan de vorm des werkwoords de modaliteit uitdrukt. Vergelijk: Was Avennes zelf in plaats van Haamstede in Holland gekomen, hij zou niets uitgericht hebben, waar eigenlijk ware, den zin moest inleiden.

Ook in vergelijkende zinnen met alsof aanvangende, wordt vaak de aantoonende wijs was in plaats van ware gebruikt.

Amsterdam.

H.W.J.A. Schook.