Noord en Zuid. Jaargang 12

[p. 183]

Verscheidenheden.¹⁾

Zedelijke beteekenis van de studie der letterkunde.

Over dit onderwerp werd 24 Jan. jl. door prof. A. Pierson in de Vrije Gemeente te Amsterdam eene voordracht gehouden. Aan het verslag van deze rede, voorkomende in de Stemmen uit de Vrije Gemeente, ontleenen wij het volgende:

‘Bij de studie der letterkunde hebben wij te vragen naar hare zedelijke beteekenis, gelijk trouwens bij alles in het leven. Het zedelijk leven toch is het hoogste. Daaraan moet ten slotte alles dienstbaar zijn. We verstaan er door die verruiming van geest en hart, waardoor de mensch in menschlievend streven geoefend en daartoe bekwaam wordt. Geene verruiming van geest zonder wegneming van vooroordeelen. En welke geest is niet met vooroordeelen behept? Vooroordeelen van de natie, waartoe men behoort, van den strijd, waarin men zich beweegt, van den tijd, waarin men leeft. Wie loopt geen gevaar van de dingen enkel te zien bij het licht, dat schijnt in eigen, vaak beperkten kring? Ja, wie oude vooroordeelen aflegt, vervalt maar al te licht in nieuwe en het is dikwijls de vraag, of de laatste nog niet erger dan de eerste zijn. Hoe moeilijk voorts een vooroordeel van eene overtuiging recht te onderscheiden! Wie waarborgt u dat eene overtuiging, u dierbaar en heilig, geen vooroordeel is? Hoe groote omzichtigheid, hoe strenge zelfbeproeving is hier noodig!
De studie der letterkunde komt ons daarbij te hulp. Zij brengt ons in aanraking met geesten, soms hemelsbreed van ons verschillend. Zij leert ons overtuigingen kennen, die tegen de onze indruischen. Wij geven de onze zoo lichtelijk niet prijs en zoo ontstaat die wrijving, die strijd, die voor het zedelijk leven zoo groote waarde heeft.
Ons hart verruimt zij evenzeer. Immers, ze leert ons liefde, belangstelling te koesteren voor zaken en toestanden, ons vroeger wellicht vreemd. Tusschen nieuwsgierigheid en belangstelling bestaat een groot verschil. Wel is belangstelling altijd nieuwsgierigheid, maar niet altijd is nieuwsgierigheid belangstelling. De eerste is het te doen om allerlei persoonlijke, vaak toevallige bijzonderheden; zij verdiept zich in persoonlijke kleinigheden die vaak van weinig waarde zijn. De laatste is het te doen om de zaken, om de groote belangen en beginselen die zich, ja ook in kleine bijzonderheden

1) In deze rubriek en die der Boekaankondigingen zullen de redacteurs hunne bijdragen met B. of H. onderteekenen.

[p. 184]

openbaren, maar daarmee niet te vereenzelvigen zijn. De literatuur, de poëzie vooral doet ons opklimmen tot de zonnige hoogten der vreugde en afdalen in de diepste diepten der smart, zij vertolkt de taal van geloof en twijfel, van geestdrift en verslagenheid; zij is voor ons eene ontdekking en voorstelling van het menschelijke.
De held van een drama boezemt ons belang in, voorzoover iets van dat menschelijke in hem gevonden wordt. Waarom gaan we op in de aanschouwing van Shakespeares Mncbeth en Schillers Wallenstein? Omdat de een een eerzuchtig hoveling en de ander een onverschrokken krijgsoverste was? Neen, maar omdat wij in beider hartstochten min of meer onszelven wedervinden, omdat uit beide tragediën de stem ons tegenklinkt: uw eigen geschiedenis wordt hier verhaald!’

Eene distellezing.

De klachten over het slechte Nederlandsch van onze jongelui zijn aan de orde van den dag. De examen-commissiën, belast met de keuring der onderwijzers, klagen steen en been. Prof. Naber vindt de ‘zoogenaamde’ opstellen onzer gymnasiasten gemeenlijk beneden critiek. Zelfs wordt het Nederlandsch van De Nieuwe Gids door de onde kortweg onleesbaar genoemd.

Wij willen op al die klachten niets afdingen, maar kunnen den wensch niet onderdrukken, dat deze aanklagers wat meer mochten prediken door het goede voorbeeld. Dezelfde Gids-aflevering, welke de philippica van prof. Naber inhield, bracht o.a. ook een opstel van den heer Hooyer: Millioenen-studiën herlezen, waaruit met een weinig kwaden wil eene vrij omvangrijke cacographie is samen te stellen. Wij bepalen ons slechts tot enkele staaltjes.

‘Dekker vliegt het bloed naar het hoofd bij de gedachte Pruisen in Den Haag te zien. Als die noodlottige dag eenmaal zal aanbreken, laat Oranje's vederbos dan aan de grenzen wapperen.’

Als de Pruisen, - want Pruisen zullen er wel ieder jaar in Den Haag en Scheveningen zijn, - zich reeds in Den Haag bevinden, dan zal, dunkt ons zoo, het wapperen van Oranjes vederbos, aan de grenzen weinig meer baten.

‘De aanraking met den vreemdeling slorpt niets op of wischt niets uit van de scherp gesneden nationale trekken.’

Trekken uit te wisschen is natuurlijk heel goed mogelijk, mits ze maar niet scherpgesneden zijn. Hoe die trekken echter door aanraking opgeslorpt moeten worden, is kwalijk te vatten.

[p. 185]

‘Toen Douwes Dekker later den zanger van Floris den V het jak uitveegde, dat de lappen er afvlogen, heeft hij zeker nooit gedacht, dat er een ander punt van vergelijking dan een bloot uitwendig opgesteld zou kunden worden tusschen hem en deze, zijn bête noire.’
‘Hoe meer de ontstemming, de verwijdering van de zijde zijner landgenooten toenam, hoe meer hij zijn gezichtspunt volhield, doordreef.’
‘Voor den zoodanige dragen allen, die hem naderen, den plooi, den draai van een ambt, een maatschappelijk gezichtspunt, iets vakmatigs, bevooroordeelds, een partijkleur, een fatsoen.’
‘Nu komt het mij voor, dat D.D. nimmer aan zijn Indische stemming en zijn Indische gezichtspunten is ontgroeid.’

Vreemd springt de schrijver met punten om: eerst worden ze opgesteld, daarna gedragen, volgehouden of doorgedreven, en eindelijk had D., als hij geweten had, wat hem paste, er aan moeten ontgroeien!

‘Het (nl. het Duitschland der Hohenzollern) moet er (d.i. aan de Millioenenstudiën) iets aan proeven, hetzelfde wat het grootste struikelblok zal wezen tot een nauwere aaneensluiting der twee takken van Germaanschen stam. Ik bedoel een zekere stroefheid der nekspieren....’

Eene zekere stroefheid der nekspieren, die geproefd moet worden en die een struikelblok zal zijn tot aaneensluiting, - tot dusver viel men over een struikelblok - waarlijk, onze verbeelding laat ons in den steek!

‘Hoe men hem opvatte en uitlegde, men stuitte altijd op de tegenspraak in dat scherpe, rusteloos als het weêrlicht heen en weder schietende denkvermogen, fijn ontleedmes, tegelijkertijd zoo paradoxaal, zoo geneigd om onder den invloed van een indruk of een opwelling door te gaan.’

Hier dreigen èn ons denkvermogen èn ons ontleedmes, paradoxaal of niet, er van door te gaan. Wij houden daarom maar op met onze commentaren.

‘Er zijn algemeene oorzaken, welke in het oog te houden, het geval van Dekker tot een minder opzienwekkend, op zich zelf staand maken.’
‘Landgenooten, die na langen diensttijd uit de koloniën wederkeeren, hebben dikwijls in hun toon iets opgebrachts en heftigs.
Zij (de geschetste toestanden) hangen onverbrekelijk samen met het onderscheid van het klimaat dat zich in afwijkende zeden en gewoonten uitdrukt; met den bouw der Europeesche maatschappij uit klassen.’
‘Zij (de kerk) werd huiszittend, en splitste zich, gelijk een prisma, in verschillende kleurschakeeringen.’
‘In de tweede plaats legt het fatsoen zich aan den dag in zekere deftigheid.’
‘Men schuwt het zich te laten gaan.’
‘Eene voorname opgeblazenheid, die het zeer onaangenaam is om te ondervinden.’

[p. 186]

‘Tegenover duizenden, die arbeiden, staan geen honderden die in ledigheid verteeren.’
‘Zijn geest voer er over heen met groote schreden als van vuur.’
‘Want als er iets is, waarmede hij geen inschikkelijkheid kan hebben,...’
‘Men moet het volksleven medeleven, door persoonlijke aanraking en langdurigen omgang met zoovelen mogelijk van de bestanddeelen eener natie ook de binnenzijde van de dingen leeren zien.’
‘Vooroordeelen zijn met goede eigenschappen nauw verweven.’
‘D.D. heeft het volk een nieuw type willen aankleven, in het afgetrokkene, in zijn broedenden, peinzenden, vurigen, geest gerijpt.’
‘Vreemde dingen hoort men in de laatste jaren, lichtverhevelingen in de verte.’
‘Het fijne en geoefende oor verneemt den snik, die hier en daar, het schitterend vuurwerk van den stijl, het knallen van de paradoxen afbreekt.’

Bij die hoorbare lichtverhevelingen en dat door snikken afgebroken vuurwerk zullen wij het thans maar laten. Wat zegt Prof. Naber van zulk Nederlandsch in het eerste onzer tijdschriften?

H.

Ik ben het.

In verband met Opm. 1 op bl. 166 laten wij hier volgen, wat wij in Het Schoolblad 1888, no. 14 ten antwoord gaven op de vraag van een inzender: Is er een eenvoudig middel om te onderscheiden, of in zinnen als: Ik ben het het voornaamwoord ik onderwerp of naamwoordelijk deel van het gezegde is?

Dit antwoord luidde als volgt:

Wij geven den inzender den raad, de tweeërlei ontleding van zulke zinnen te laten varen. Ik is daarin altijd onderwerp, onverschillig of de klemtoon op het onderwerp of op het gezegde valt; derhalve zoowel in ‘Ik ben het’ als in ‘Ik ben het.’
Om dit in te zien, gelieve hij op het volgende te letten.
Men kan iederen enkelvoudigen zin als een antwoord op eene vraag beschouwen. Nu kan eene vraag òf eene geheele gedachte betreffen, òf eenvoudig een zinsdeel. In het eerste geval begint de vraag met een vervoegd werkwoord, in het tweede geval met een vraagwoord (vragend voornaamwoord of bijwoord). Zoo kan de zin:
Mijn broeder heeft gisteren zijn eerste examen afgelegd,
een antwoord zijn op de volgende vragen:

a.	Heeft uw broeder gisteren zijn eerste examen afgelegd?
b.	Wie heeft gisteren zijn eerste examen afgelegd?
c.	Wat heeft uw broeder gisteren gedaan?
d.	Wat heeft uw broeder gisteren afgelegd?
e.	Welk examen heeft uw broeder gisteren afgelegd?
f.	Wanneer heeft uw broeder zijn eerste examen afgelegd?

[p. 187]

Op de eerste vraag had het antwoord ook uit den onontwikkelden zin: Ja! kunnen bestaan. In de antwoorden op de overige vragen zou het gevraagde zinsdeel telkens den klemtoon moeten krijgen.
Voor ons doel is nu alleen noodig, in het oog te houden, dat zoowel naar het onderwerp als naar het gezegde van den zin gevraagd kan worden, en dat dit verschil uitkomt door den klemtoon in het antwoord.
Laten we dit verschil thans eerst waarnemen bij een zin met een werkwoordelijk gezegde.
Wie blijft vandaag over? Ik blijf over.
Wat doet gij vandaag, naar huis gaan of overblijven? Ik blijf over.
Acht iemand het nu noodig den zin: Ik blijf over op tweeërlei wijze te ontleden? Natuurlijk niet.
Beschouwen wij thans een zin met een naamwoordelijk gezegde.
Wie is de dader? Ik ben de dader.
Wat zijt gij, dader of medeplichtige? Ik ben de dader.
Wederom zal zeker niemand er aan twijfelen, of ik in beide zinnen wel het onderwerp is.
Waarom zou men dan anders handelen, indien het antwoord op de vragen Wie is de dader? en Zijt gij de dader? luidde: Ik ben het en Ik ben het?
Men moet bij deze quaestie niet vergeten, dat wij Germanen, in de mogelijkheid om den klemtoon te verleggen, een middel bezitten om onze bedoeling te doen uitkomen, hetwelk de Franschen missen. De zin: Je parle kan maar op ééne wijze uitgesproken worden, met den klemtoon op het werkwoord. Moet het onderwerp op den voorgrond treden, dan is eene wijziging van den zin noodig: C'est moi qui parle. Bij ons blijft de zin onveranderd; alleen de klemtoon verspringt.
Van practisch belang is de quaestie voor onze taal niet. Maar leerlingen, die onderwijs in het Fransch en in het Engelsch ontvangen, moet men er op wijzen, dat Ik ben het, door C'est moi en It is I vertaald behoort te worden. Het verschil in klemtoon, op bevattelijke wijze verklaard, zal hun een veilige gids zijn.
Volgens deze beschouwing houdt het onderhavige geval dus op, eene uitzondering te zijn op den regel der overeenstemming in persoon tusschen onderwerp en gezegde.

H.