Noord en Zuid. Jaargang 3

[p. 356]

Synoniemen.
Een en ander naar aanleiding van: Proeve van een Woordenboek van Nederlandsche Synoniemen, door J.V. Hendriks, uitgegeven onder toezicht en met medewerking van A.A. Wikman, Leeraar aan de H.B. School te Nijmegen-Deventer, A. Ter Gunne, 1880.

Eindelijk wat nieuws over Synoniemen! thans nu we de hoop haast hadden opgegeven.

Dit boek heeft zeker zijn historie en ik stel er meer belang in dan menigeen.

In 1867 ontwierp ik het plan, een woordenboek van Synoniemen te schrijven en Gebrs. Kraay te Amsterdam waren bereid, het uit te geven. Ik begreep echter, dat de arbeid te omvattend was voor éen persoon en stelde als voorwaarde, dat er een medewerker zou gevonden worden. Na allerlei correspondentiën, die me steeds meer bewezen, hoezeer eene dergelijke uitgave gewenscht werd, verklaarde prof. Jongeneel, destijds te Deventer, zich bereid, met mij de taak te ondernemen. We gingen aan het werk en het groote plan, ten deele uitgewerkt, gaf ons een overzicht, wat er van ons voorwerk zou worden. Dat plan werd in den eersten jaargang van dit tijdschrift afgedrukt, gelijk ook enkele aanteekeningen daarop betrekkelijk.

Ik had op mij genomen de woordenlijst te maken en de voorloopige lijst van groepen, toen mijne verplaatsing naar Breda het werk een poos deed staken. Weldra zette ik het ook daar voort en een letterkundige vriend aldaar zette zich met ons aan den arbeid, die echter slechts zeer langzaam vorderde, tot Gebrs. Kraay eindelijk van de uitgave afzagen en andere studiën zoowel mij als prof. Jongeneel verhinderden den arbeid voort te zetten.

Een jaar of vier later kwam een mijner letterkundige vrienden te Goes, mij over een plan voor een woordenb. van Synoniemen spreken, dat de heer Ter Gunne te Deventer wenschte uit te geven. Het was me aangenaam, hem alle gewenschte inlichtingen te kunnen geven en ik stelde gaarne mijn materiaal en eene niet onbelangrijke, daartoe bijeengebrachte boekverzameling te zijner beschikking. Hij had eene conferentie met dien uitgever; maar ik hoorde er niets meer van, dan dat ik een advertentie in den Spectator vond, waarbij de heer ter Gunne een taalkundige zocht, die lust gevoelde, een woordenboek v. Synoniemen te schrijven.

Eindelijk, thans in 1880, verschijnt de zeer bescheiden proeve en ze staat verre achter bij hetgeen wij wilden. We kunnen niet an-

[p. 357]

ders dan dankbaar zijn, dat de heeren Hendriks en Wikman den moed hadden, met deze ‘Proeve’ op te treden. Ze is als boek handelbaar, vat van Bruining, op vloeipapier gedrukt, zeker niet kon gezegd worden evenmin als van de in twee deelen vervatte lijst van Weiland en Landré, welke werken bovendien niet anders dan op verkoopingen voorkomen.

Voor ieder, die onze taal beoefent, is er veel, zeer veel uit dit boekje te leeren en de prijs behoeft niemand af te schrikken en we hopen, dat onze aanstaande hoofd- en hulponderwijzers niet zullen nalaten zich dit werkje aan te schaffen. Voor hen, die zich reeds met vrucht op de studie der taal hebben toegelegd, is dit boekje een welkomen aanleiding om hun hooggewenschte en volstrekt noodzakelijke medewerking te verleenen, niet aan eene proeve maar aan een Groot woordenboek van Synoniemen. Zij kunnen daaraan hun dagelijksche lectuur en hun dagelijksche oefeningen dienstbaar maken, eenvoudig door het werkje met wit papier te laten doorschieten en elke uitdrukking (met aanduiding van de plaats, waar die gevonden werd,) op te teekenen, waaruit ten duidelijkste de eene of andere beteekenis van een woord blijkt. Uit die verzameling voorbeelden blijkt later het verschil in beteekenis tusschen verschillende Synoniemen en het is een kostbaar materiaal voor een omwerking dezer eerste proeve. Een Woordenboek van Synoniemen kan evenmin als eenig ander woordenboek, niet dan bij hooge uitzondering anders dan door eene vereeniging van personen worden geschreven.

Door samenwerking zou dan een vrij aardige en zeker tamelijk volledige woordenlijst ontstaan, die in en buiten de school, die op verschillende bureaux en dergelijke, belangrijke diensten zou kunnen bewijzen.

De samenstelling van een groot woordenboek op meer wetenschappelijken grondslag zou daardoor niet onnoodig worden, maar daartoe zijn veel omvattende voorloopige werkzaamheden noodig en hoewel dit boekje door aanvulling reeds zeer veel zou kunnen winnen, zonder een philosophisch woordenboek der Nederlandsche taal - een woordenboek, waarbij de woorden niet naar de beginletter, maar naar de begrippen gerangschikt zijn of althans zonder de daarbij behoorende woordenlijst, is een woordenboek van Synoniemen niet mogelijk. zonder een dergelijken voorarbeid - hoe vermoeiend en veelomvattend die ook zij - zijn de moeielijkheden niet te overwinnen, verbonden aan het opnemen van een woord in de verschillende beteekenissen, ook met die fijne nuanceering, die bij synoniemen niet mag worden over het hoofd gezien.

Zoo komt aandoen voor, in den zin van even aanleggen (van schepen); (zich) verdoen in dien van zelfmoord plegen; gek in dien van winduijser; keel in dien van rood (in de heraldiek); monster

[p. 358]

in dien van gedrocht enz. enz. en deze alle ontbreken; onder 't begrip geven zou 't philosophisch woordenboek de vormen om niet, voor niet, gratis e.a. plaatsen - deze drie ontbreken hier; bij vruchteloos zouden voor niets, te vergeefs e.a. voorkomen en dit zou maken, dat ze niet, zooals hier, over het hoofd gezien werden.

Maar ook de vorming der groepen wordt bijna onmogelijk, als men niet eerst de woorden naar begrippen heeft gerangschikt. Waarom komt in deze ‘Proeve’ wèl voor verlegen - bedeesd en niet verlegen - beschaamd - gezwegen nog van verlegen zijn om als behoefte hebben aan. De Synoniemiek omvat ook de uitdrukkingen en spreekwijzen en deze ontsnappen aan onze waarneming, waar we, gelijk blijkbaar hier geschiedde, alleen eene woordenlijst als leidraad nemen. Daardoor werden de groepen ook onevenredig van grootte; bij voorstel - voorslag bijv. mis ik aanbod, offerte, aanbieding, die alle drie bij voorslag behooren en daar ontbreken; evenals mogelijk en denkbaar bij waar - waarschijnlijk; daarentegen vind ik onder dapper negen woorden omdat men bij het hoofdbegrip geen onderscheid heeft gezien tusschen bezit van moed en ontbreken van vrees; kan dit weggecijferd worden, dan komen bij die negen ook nog onverschrokken, tartend, trotseerend, uitdagend, tergend e.a., want verwant zijn ze zeker aan driest, dat in de groep voorkomt. 'k Heb eens geholpen, een catalogus van physische instrumenten op te maken (opmaken heeft minstens een half dozijn beteekenissen en komt in deze ‘proeve’ niet voor) - de leeraar was een Duitscher, vroeg me, waarom ik nu eens van ballen, dan van bollen sprak; 'k wist geen voldoend antwoord te geven en dit boekje geeft er ook geen; de leerling vindt geen antwoord op de vraag naar 't verschil tusschen misdaad en wandaad, gedrocht monster en moolik; hak, hiel, verzenen; beschouwen en voor iets houden; heel erg en zeer erg enz. enz. enz.

Men ziet, het handige boekje, dat inderdaad in eene behoefte voorziet, is nog niet vrij van gebreken en terecht hebben de schrijvers het eene ‘proeve’ genoemd.

Weiland en Landré zoowel als Bruining is verouderd, menig woord heeft thans eene andere beteekenis dan het had, toen die werken geschreven werden en bij Synoniemen is het niet de vraag, wat de woorden vroeger beteekenden of eigenlijk moesten beteekenen, maar wel, wat ze heden ten dage bij goede en smaakvolle schrijvers en sprekers beteekenen. Het overige behoort in een Taalkundig Woordenboek thuis. Na de keurige proeven van behandeling der Synoniemen in het Woordenboek is natuurlijk elke poging op dat gebied een waagstuk, maar hoewel ik de methode, waarnaar dit boekje bewerkt is, moet afkeuren, den schrijvers komt de lof toe, dat ze tal van groepen verdienstelijk hebben bewerkt. De onderscheiding is zeer voorzichtig, maar veelal juist aangegeven,

[p. 359]

die voorzichtigheid leidt echter vaak tot onduidelijkheid of onvolledigheid.

Bij wildernis - woestenij - woestijn lees ik: ‘Wildernis, woestenij noemt men eene streek, welke het enkel aan kultuur ontbreekt; eene woestijn mist vruchtbaarheid.

Want zonder zulk een morgenschijn,
Zou de aard niets dan een woestenije,
De mensch een wreede helharpije
En God een dwingland zijn.’

Daaruit volgt, dat de woestenij niet bebouwd wordt en de woestijn met eenig uitzicht op welslagen bebouwd kan worden.

Wat beteekent dan de bekende tekst: Ziet zijne woonstede wordt hem woest gelaten en hij heeft niemand, die daarin wone - is die woonstede nu eene woestijn of eene woestenij; heeft Helmers gelijk als hij het laatste woord gebruikt bij ‘De dood van Claessens’

Zoo schreeuwt het ongedierte der woestenij naar buit terwijl de leeuw toch steeds woestijnbewoner heet?

Maar wat beteekent woestenije in het aangehaald versje? Uit den zin is 't niet op te maken: tranendal? folterplaats? of iets anders? Maar bovendien, wie heeft 't gezegd, is 't iemand wiens woordenkeus te vertrouwen is? Wij hadden eene lijst van schrijvers, uit wier werken we bij voorkeur de bewijsplaatsen zouden ontleenen (want de voorbeelden zijn hier inderdaad bewijsplaatsen).

De zin der regels is niet geschikt om ons vertrouwen in den man in te boezemen - 't schijnt wel dat de dichter dien toestand niet wenschelijk acht en toch ‘helharpijen in eene woestenij onder bestuur van een dwingeland’ dat is volmaakt in orde.

Een woordenboek, ingericht zooals dit, moet meer aanduiding en verklaring dan strenge definitie op den voorgrond stellen, maar een rijkdom van bewijzende voorbeelden moet den gebruiker meer doen gevoelen dan laten nazeggen, waarin het verschil en beteekenis bestaat. Van dit alles is geen spoor te vinden bij begraafplaats; uit welk voorbeeld onder ijselijk - schrikkelijk blijkt 't verschil in beteekenis tusschen die twee woorden? Hier moest over ijzen en schrikken gesproken zijn, vooral omdat (evenals in 't Engelsch awful NB. they are awfully happy en is n't it awfully pretty?) beide woorden modewoorden zijn, die als echte taalbedervers steeds meer in gebruik komen. De dames vertellen ‘'t was zoo vreeselijk aardig en zoo ijselijk pleizierig; 't was maar jammer dat 't zoo ijselijk warm was; er was een vreeselijk lief kindje bij en dat was zoo ijselijk ziek.’ Door dat modegebruik hebben de schrijvers zich bl. 163 laten verschalken.

Een woordenboek der synoniemen moet uit de werken van keurige

[p. 360]

schrijvers bewijzen, wat de ware beteekenis der woorden is èn om den rijkdom der taal te doen kennen, èn om voor misbruik te waarschuwen.

Er is sprake van iemand met gekrenkte geestvermogens ('t woord gekrenkt in alle beteekenissen, ontbreekt hier) en ik wil weten, hoe dien man te noemen: krankzinnig is wat sterk en de schr. laten me nu de keus tusschen onzinnig, uitzinnig, waanzinnig, zinneloos maar dol, dwaas, gek, die bij krankzinnig behooren, staan er niet; bij gek, dat me veel te sterk is, vind ik ‘zie dwaas’ en onder dwaas vind ik dwaas - gek - mal - zot bij dit laatste mis ik idioot en onnoozel en ik vind 't gezochte woord niet.

Nu hebben we echter voor den bedoelden gemoedstoestand de uitdrukkingen malende zijn, een idee fixe hebben, getroubleerd zijn, in de war zijn en tal van andere euphemismen, terwijl de plattere taal een rijkdom van uitdrukkingen heeft, die hier niet ontbreken mochten.

Wat ik onder geest geschreven vind, helpt me niet op weg om uit te maken of ik voor bezield ook begeesterd mag zeggen, zooals onze zuidelijke taalbroeders zoo gaarne doen en 't woord bezield ontbreekt.

Ik meen hiermede voldoende te hebben aangetoond, dat het boekje veel goeds heeft, maar ook veel, dat aanvulling en verbetering behoeft. We hopen, dat het druk gekocht, vlijtig gebruikt en ijverig aangevuld zal worden, dan zullen we na een niet al te lang tijdsverloop in 't bezit zijn van een groote woordenlijst der Synoniemen als voorlooper voor een groot wetenschappelijk werk over dat onderwerp, waaraan in onze taal behoefte bestaat.

Een schoolboek in den geest van het boven beschrevene maar dat, door een rijkdom van dikwijls goed gekozen voorbeelden van veel practisch nut is, verscheen te Greifswald onder den titel Französische Synonymik von Berhard Schmitz. Vooral verdient hiervan aanbeveling de Einleitung, die 42 bladz. groot is en hoogst belangrijke mededeelingen bevat. We zien er tevens uit, dat de eerste handboeken der synoniemen uit den nieuwen tijd door Nederlanders werden geschreven nl. Synonymorum silva door Simon Pelegromius ('s-Hertogenbosch 1546) en vooral De differentiis verborum door Ausonius Popma Franeker, omstreeks 1600.

T.H. DE BEER