Noord en Zuid. Jaargang 2

[p. 357]

Begijn.

In dit tijdschrift heeft de heer v. N. opmerkingen in het midden gebracht over de afleiding van het woord begijn, naar aanleiding van de woorden: ‘begijn (niet bagijn), afkomst niet met zekerheid bekend,’ te vinden in Noord en Zuid I bl. 264, en door den heer v. N. te onrechte gehouden voor een citaat uit de ‘Woordverklaringen,’ die ik in de Volksschool I afl. 8 gaf. Om te doen zien, dat ze geen citaat zijn, maar slechts eene verwijzing naar hetgeen ik over den waarschijnlijken oorsprong van het woord begijn schreef, zal ik de vrijheid nemen hier nogmaals te laten afdrukken wat van mij in de Volksschool is geplaatst als antwoord op eene vraag naar herkomst en beteekenis van het bewuste woord.

‘Begijn, en niet bagijn, zooals men het soms te onrechte schrijft, is een woord van onzekere herkomst. Volgens Miraeus, dien ook Wagenaar volgt (Vaderl. Hist. I 345), zou de orde der begijnen haren naam ontvangen hebben van Begge, eene dochter van Pepijn van Landen. Huydecoper (op Stoke III bl. 449) houdt het woord voor de verkorting van Albigenzen, waarschijnlijk verleid door den reuk van loszinnigheid en ketterij, waarin de begijnen in de dertiende en veertiende eeuw stonden. Anderen weder leiden het woord af van Lambert le Bègues (zie Taalgids VII 55), die dan de orde gesticht en zijnen naam er aan gegeven zou hebben. In Vlaanderen, waar de orde inheemsch schijnt te zijn, komen de begijnen reeds op 't eind der twaalfde eeuw (te Brugge) voor. Men verstaat er onder: ongehuwde vrouwen of weduwen, die zich door eene bizondere kleeding onderscheiden en met elkaar in een gesticht - begijnhof - wonen, onder het bestuur van eene meesteres. Zij hebben zich voorgenomen een vroom en zedelijk leven te leiden, maar behoeven zich niet, zooals de nonnen, te verbinden om voor goed de wereld te verlaten. Zonder hare gelofte te breken kunnen zij later in 't huwelijk treden, hoe zelden dat ook gebeuren moge. In de middeleeuwen had men ook dergelijke vereenigingen van mannen, die zich begaerden noemden, maar die komen sinds lang niet meer voor.’

Ik noemde dus inderdaad de herkomst onzeker, doch alleen omdat er verschil van gevoelen bestaat, niet omdat er geene waarschijnlijke afleiding van kan opgegeven worden, ook buiten die van den heer v. N. om. In de eerste plaats herinnerde ik aan het, eerst uit de 17^de eeuw dagteekenend, gevoelen van hen, die voor stichteres en naamgeefster der begijnorde de H. Begge hielden: een gevoelen, dat verreweg den grootsten aanhang vond en indertijd o.a. ook door Prof. de Vries werd omhelsd, die er zelfs Prof. Brill toe overhaalde, nadat deze zijne afleiding van begiën (biechten) had laten varen. Later is dat gevoelen voldoende wederlegd

[p. 358]

door de uitkomsten van een geschiedkundig onderzoek, dat ons verbiedt den oorsprong der orde hooger dan het eind der twaalfde eeuw te doen opklimmen.

De losse opmerking van Huydecoper verdient nauwelijks weêrlegging. Zulk eene zonderlinge verbastering van het woord zou alleen voor waarschijnlijk kunnen gehouden worden, als de geschiedenis overtuigend verband tusschen Albigenzen en Begijnen kon aanwijzen.

In de laatste plaats haalde ik als het waarschijnlijkste het gevoelen aan, dat W. Wessels in 1865 in den Taalgids te berde bracht, en dat tegenwoordig het meest wordt aangenomen. Het berust op de onderzoekingen van Dr. Hallman, die in 1843 te Berlijn Die Geschichte des Ursprungs der Belgischen Beghinen uitgaf (waarbij men nog kan raadplegen Mosheim, De beghardis et beguinabus. Lipsiae 1790; en Wijtsman, Des béguinages, Gent 1862), en daarin met vrij wat waarschijnlijkheid aantoonde, dat een priester te Luik, Lambert le Bègues in 1180 de orde der begijnen stichtte, zoodat zij naar hem zouden genoemd zijn. De eenige reden, waarom men die afleiding nog niet voor zeker, en alleen nog maar voor waarschijnlijk kan houden, is, dat men er aan zou kunnen twijfelen, of er vóór Le Bègues niet reeds begijnen geweest zijn, al worden zij ook niet vermeld, want onwraakbare bewijzen voor de stichting der orde juist in dien tijd, zooals voor die van verschillende monnikenorden zijn er niet, en kunnen er ook niet zijn, omdat bij andere orden de tijd, waarop de orderegelen gegeven, of door den paus bevestigd zijn, voor den stichtingstijd kan gehouden worden, en de begijnen zulke vaste, overal geldende regelen evenmin bezitten als zij kloostergeloften behoeven af te leggen.

Hoe het zij, den geschiedkundigen weg, door bovengenoemde geleerden gevolgd, acht ik bij het onderzoek naar de afleiding van het woord den waren, en in elk geval veel zekerder dan den taalkundigen.

Naar analogie van de meeste kloosterorden, die haren naam aan haren stichter ontleenen, mag men aannemen, dat ook de begijnen haren naam wel aan dien van haren stichter of eenen harer voorstanders zullen te danken hebben. Zuiver taalkundige verklaringen loopen zoo licht gevaar door geschiedkundige feiten weêrsproken te worden, en dat is ook het geval met die van den heer v. N., welke, met meer andere, ook reeds door Dr. Hallman bestreden is. De begijnen zouden dan, omdat beggen vragen beteekent, eene vereeniging van bedelbroeders en bedelzusters gevormd hebben, maar de geschiedenis der begijnen bewijst, dat zij, wel verre van te bedelen, juist, in tegenstelling van de gewone kloosterlingen, het recht behielden om over hare bezittingen te beschikken. Zelfs

[p. 359]

werd niemand in een begijnhof opgenomen, die niet genoeg bezat om in eigen behoeften te kunnen voorzien.

Nog een ander bezwaar heb ik tegen de verklaring van den heer v. N. De oorsprong der begijnen is ontwijfelbaar in België te zoeken, waar zij ook nu nog verreweg het talrijkst zijn; maar in welk gedeelte van België? in het Waalsche of het Vlaamsche? En tot welke van beide talen zou het woord dan behooren? De heer v. N. schijnt het voor een Vlaamsch woord te houden, dat in het Fransch overgenomen zou zijn en ook in het Engelsch zou zijn weêr te vinden. Dat Vlaamsche grondwoord zou dan beggen geluid hebben, maar op wiens gezag moet ik het bestaan van dat woord aannemen? Toch niet alleen op het gezag van Littré, dien ik op elk ander gebied liever zou gelooven, dan op dat van de Nederlandsche taal. Nergens is mij een woord beggen = vragen voorgekomen, noch in de overblijfselen onzer oude letterkunde, noch bij Kiliaen, noch in eenig nieuwer woordenboek, zelfs niet in het West-Vlaamsch Idiotikon van De Bo, waarin men het toch wel in de eerste plaats zou verwachten, als het Vlaamsch ware. Ik moet dus aannemen, dat het nooit heeft bestaan.

Zelfs het Eng. to beg (vragen, verzoeken) met zijne afleidingen geeft ons geen recht, te vermoeden, dat het woord in onze taal wel zal hebben bestaan, alleen omdat Engelsch en Nederlandsch verwante Germaansche talen zijn. Immers het Eng. to beg schijnt niet uit het Angelsaksisch te zijn voortgekomen. Mij althans gelukte het niet, in die taal het woord weêr te vinden, evenmin als het eens aan Webster (zie diens Dictionary in voce) gelukt was. Vermoedelijk is het woord dus van Keltischen oorsprong.

Uit het Germaansch schijnt het woord begijn dus niet te verklaren te zijn, veelmin uit het Nederlandsch. Kunnen wij het - en dat wel in de twaalfde eeuw - aan het Keltisch ontleend hebben, en alzoo den samenhang met het Eng. to beg ook maar eenigszins waarschijnlijk maken? Ik geloof het wel, maar niet door middel van het Engelsch, dat ons in de middeleeuwen ter nauwernood enkele woorden heeft geleverd. Alleen door middel van het Fransch, waarin zich verscheidene Keltische bestanddeelen laten ontdekken, of door het zoogenaamd Koeterwaalsch, dat eigenlijk verfranscht Keltisch is, kon in de twaalfde eeuw een woord van Keltische afkomst in onze taal binnensluipen: en nu vindt men in het Fransch het oorspr. Keltische woord bègue (zie daarover Dietenbach, Celtica I p. 197) met de afleiding bégayer, waarvan de grondbeteekenis is: stamelen, onverstandige, onverstaanbare taal spreken, en bégueule, dat malloot, kwezel beteekent. Begripsverwantschap tusschen het Eng. to beg en het Fransche bègue, bégayer laat zich gemakkelijk aannemen. Van stamelen, brabbelen komt men zonder te grooten sprong tot prevelen, bedelen. Wij

[p. 360]

kunnen dit echter ter zijde laten, want niet in de Engelsche, maar juist in de Fransche beteekenis kan het woord ons dienen. Bègue zal, behalve de beteekenis van stamelaar, ook die van gebedenprevelaar, kwezelaar gehad hebben, en Lambert van Luik zal door zijne Waalsch sprekende landgenooten spottend Lambert de Kwezelaar genoemd zijn.

Zoo keeren wij dan tot ons uitgangspunt terug, en brengt ook de taal ons daar, waar het geschiedkundig onderzoek van Dr. Hallman ons gebracht had. Alleen houden wij dan le Bégue voor eenen bijnaam van Lambert en niet voor eenen familienaam, zooals Dr. Hallman doet.

Begijn zou dan zijn: volgelinge van le bégue of van den kwezelaar. De uitgang ijn zou dan als adjectievisch suffix moeten worden opgevat; doch het is tevens een verkleinende uitgang, en houden wij hem in ons geval daarvoor, dan beteekent begijn eenvoudig kwezelken. Mocht het nu blijken, dat Lambert le Bègues niet in den strikten zin des woords de grondlegger der begijnorde is geweest, maar slechts een der meest bekende begaerden, dan is zijn naam toch in zóóver verwant met die der begijnen, dat hij de kwezelaar, en de begijnen de kwezelkens heetten; en inderdaad onder den naam van kwezelkens zijn de begijntjes ten huidigen dage nog in Vlaanderen bekend.

JAN TE WINKEL.