Noord en Zuid. Jaargang 2

[p. 105]

Vraagbus.

Eene vraag.

In den zin:

‘Den dag, waarop ik U leerde kennen, zal ik nooit vergeten’, noemt de spraakleer waarop een betrekkelijk voornaamwoord.

Voor dien zin schrijft men ook wel eens:

‘Den dag, dat ik U leerde kennen, enz’ of:

‘Den dag, toen ik U leerde kennen, enz’.

Zijn dat en toen hier ook betrekkelijke voornaamwoorden?

Een zin als:

‘De nachten, die ik bij den zieke waakte, vielen mij lang’, kan vervangen worden door:

‘De nachten, dat ik bij den zieke waakte, vielen mij lang’.

Is dat in den tweeden zin een betrekkelijk voornaamwoord?

Men treft zinnen aan als:

‘De hoop, dat er verandering zou komen, werd niet vervuld’.

‘De vrees, dat er spoken bestaan, is belachelijk’.

‘De tijding, dat de vijand voor de poorten was, bracht schrik en ontsteltenis te weeg’.

Is dat in dergelijke zinnen betrekkelijk voornaamwoord?

Wordt de bekende regel: ‘Het betrekkelijk voornaamwoord stemt in geslacht en getal overeen met zijn antecedent’ door de gegeven zinnen niet voor vele gevallen onwaar gemaakt?

Indien dit niet 't geval is, vraagt men ‘waarom’, en met welke soort van verbindingswoorden men in de aangehaalde zinnen te doen heeft.

's-Bosch.

A.M. Bogaerts.

Evenals de bijwoorden daar, hier, waar, er, ergens, nergens + volgende praepositie meermalen gebezigd worden ter vervanging van het voorzetsel + volgenden gedeclineerden vorm der pronomina die, dat, deze, dit, wie, wat, die, dat (betrekk.), het, iemand, iets, niemand, niets, dientengevolge alzoo het karakter van een voornaamwoord aannemen (vgl. v. Helten, Kl. Sprkk. I § 148 c, § 151 c; § 156 c, d, § 164 b, § 168 aanm.), zoo wordt ook toen, indien het de plaats van het relat. vnw. vervangt (= dien, op welken, enz.), in karakter tot pronomen. Niet anders is dit het geval met dat, in zinnen als de bovengenoemde: ‘Den dag, dat ik U leerde kennen, enz.’, ‘De nachten, dat ik bij den zieke waakte, enz.’; oorspr. toch was dit

[p. 106]

woordje adverbium, met gelijke beteek. als toen, gelijk men b.v. ziet uit de volgende regels uit den Lanceloot:

Si hadden onverre gevaren,
Dat si ontmoetten ene joncfrouwe.

II, 1861.

terwijl een andere plaats uit hetzelfde gedicht ons een voorbeeld geeft van dit dat = ‘toen’ met pronominaal gebruik. Vgl.:

omtrent primetijt......

...... dat si vernamen
Enen ridder comen te hen wart.

II, 57.

Zie voorts nog V. Helten, Kl. Sprkk. II, § 111, waar echter bij de bijwoorden met pronominaal karakter dat vergeten is.

In de drie laatste der bovengenoemde zinnen, als: ‘De hoop, dat er verandering zou komen, word niet vervuld’, enz., is dat eenvoudig een woordje, dat een bepalingsbijzin inleidt, alzoo in geen geval een v. naamwoord. Wordt namelijk met de substantieven hoop, vrees, tijding, enz. een naamwoord verbonden ter uitdrukking van de zelfstandigheid, de aangelegenheid, ten opzichte waarvan die hoop, vrees bestaat, waarop die tijding betrekking heeft, dan heeft deze bepaling (vgl. b.v. ‘de hoop op verandering’, ‘de vrees voor spoken’, ‘de tijding omtrent het naderen der vijanden’) het karakter van een bepaling van betrekking (vgl. V. Helten, Kl. Sprkk. II, § 86 I). Hetzelfde, d.i. de omstandigheid, ten opzichte van welke, in betrekking waarmede de hoop, vrees, tijding bestaat, wordt nu in de drie bedoelde volzinnen door den met dat aanvangenden bijzin uitgedrukt, welke dus, gelijk duidelijk blijkt, niets anders dan een met een voegwoord (dat) aanvangende bepalingsbijzin van betrekking kan zijn. Vgl. ook V. Helten, Kl. Sprkk. II, § 110, aan 't begin en f.

l.q.u.

Hoe maakt men voor de leerlingen der hoogste klasse van eene school voor gewoon lager onderwijs duidelijk, dat om en te voorzetsels zijn in de uitdrukking:

Wij eten om te leven.
(Vergelijk. examen te Rotterdam, 21 Dec. '78.)

't Woordenboek van Van Dale zegt omtrent de hier bedoelde woordjes het volgende: Te komt nooit voor als voegwoord. In wij eten om te leven en dergelijke volzinnen zijn om en te ware voorzetsels.

Mijns inziens kan 't woordje om vervangen worden door opdat, ten

[p. 107]

einde. Wij eten, opdat wij leven. De bijzin geeft hier een doel te kennen en is dus ook, dunkt mij, een verkorte doelaanwijzende afhankelijke zin, met den hoofdzin verbonden door 't doelaanwijzend voegwoord om.

Op blz. 181 (N^o 3, eerste jaargang) zegt de heer Kortmulder: ‘'t Woord om is voegwoord, als 't verwisseld kan worden met ten einde.’ Hij vraagt later: ‘Zou 't niet beter zijn dit om, als 't een onb. wijs met te achter zich heeft, een voorzetsel te blijven noemen, even als dat te?’

Tot nog toe zie ik niet in, waarom de woordjes om en te ware voorzetsels zijn en gaarne had ik dan ook een volledig antwoord gezien op bovengen. vraag van den heer K.

Meer licht ben ik zoo vrij te verwachten van den heer Eichman, die ons in de noot op bldz. 21 (N^o. 1 tweede jaarg.) eene meer uitvoerige studie belooft van 't woordje te.

Mocht ik me hierin bedriegen, dan hoop ik van andere medewerkers opheldering te ontvangen.

O.

R.

Aangaande om geeft het Woordenboek alle mogelijk licht in 2^de Reeks, afl. 1 en 2, kol. 128-162, waarin ook aangaande om in om te duidelijk te lezen staat, dat om een voorzetsel is.

Den hoogst belangrijken inhoud dier 34 kolommen kunnen we hier niet in een paar regels samenvatten.

Vgl. ook over om te en over te V. Helten, Kl. Sprkk. II, § 28; alsook § 22-25.

Red.

Afleiding etc. gevraagd van:

Uit den treuren, afleiding onbekend.

Koomeny: van cooman een andere vorm voor koop-man.

Koeterwaalsch; verklaring volgt; is in bewerking.

Afleiding van:

Oliedom waarschijnlijk (schertsenderwijs misschien) van oolijk dom (olik dom.) Zie verder het Wdbk. 2de Reeks, 1^ste afl. kol. 115.

Baldadig (balsturig, baloorig) komt van ohd. balo dat ‘boosheid’ beteekent. Dit woord vinden we weer in got. balvjan = ‘kwellen’, waarvan ook het subst. balvavesei = ‘het boos zijn, boosheid.’ Een en ander verklaart, waarom men baldadig en niet balddadig schrijft.

Van 't Zomer. Zie Noord en Zuid, 1^ste jaarg. blz. 180.