Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 28

[p. 64]

Een brief van Albert Verwey aan Johan Addens, 25 maart 1903
Bij de dood van Gerlof van Vloten (1866-1903)

Menno Voskuil

Waarde heer Addens,
Sinds uw laatste schrijven heeft ons een groot verdriet getroffen.
Gerlof van Vloten leeft niet meer.¹
Met deze woorden van Albert Verwey werd Johan Addens eind maart 1903 op de hoogte gesteld van het overlijden van Gerlof van Vloten, zoon van wetenschapper Johannes van Vloten en zwager van Verwey. Het bericht moet een schok zijn geweest voor de Nederlandse consul in de Duitse plaats Bad Kreuznach: als familievriend van de Van Vlotens kende Addens de zeven kinderen van Johannes en zijn vrouw Elisabeth al van jongs af aan.

Vooral met jongste dochter Kitty van Vloten onderhield Addens warme banden. De twee schreven elkaar na het overlijden van vader Johannes in 1883 geregeld lange brieven, en Kitty logeerde tijdens haar ‘grand tour’ zelfs een tijdje bij het echtpaar Addens in Finland.² Na zijn huwelijk met Kitty in 1890 trad ook Albert Verwey in correspondentie met de zeer in literatuur geïnteresseerde Addens. Jarenlang vlogen de brieven, vaak zeer uitgebreid, dan ook over en weer tussen Kreuznach en Noordwijk aan Zee.

Zijn dood was het onmiddellijke gevolg van het zenuwlijden dat hem sinds vier jaar ondermijnde. Hij heeft er in de duinen bij Noordwijk door een revolverschot een eind aan gemaakt. U voelt wat het voor zijn moeder zeggen wil, die dit wel het ergste vindt dat haar treffen kon.

Elisabeth van Vloten-Van Gennep woonde ook in Noordwijk aan Zee, op een steenworp afstand van Albert en Kitty. Na het overlijden van haar man en het uitvliegen van haar kroost voelde het enorme neogotische huis aan het Haarlemse Florapark wel erg groot en eenzaam aan. Vandaar dat ze de architect H.P. Berlage in 1894 de opdracht gaf een villa te

1 Albert Verwey aan Johan Addens, Noordwijk aan Zee 25 maart 1903. Collectie Albert Verwey, uva sign. xli b176.

2 Uuden en Stokvis, De gezusters Van Vloten, 2008, p. 41.

[p. 65]

Gerlof van Vloten. Foto Willem Witsen.

bouwen in de Noordwijkse duinen,³ dichtbij haar dochter Kitty en haar jongste zoon Gerlof, die in Leiden woonde en werkte.

In deze jaren deed Albert veel literaire contacten op in binnen- en buitenland, en was daarom regelmatig van huis. Kitty verbleef zodoende soms wekenlang alleen in hun Villa Nova, met haar steeds verder uitdijende gezin. De komst van Elisabeth naar Noordwijk moet daarom voor de Verweys een uitkomst zijn geweest. Niet alleen had Kitty zo wat meer gezelschap, ook konden de kleinkinderen veel makkelijker bij oma op bezoek.

Gerlof bracht, wanneer hij niet werkte aan artikelen over Arabische literatuur of lessen Hebreeuws gaf, geregeld een bezoekje aan zijn moeder. Nadat hij in Haarlem het gymnasium had afgerond, vestigde hij zich in Leiden om daar Semitische letteren te studeren. In 1890 promoveerde hij op een studie over de Abbasiden, een machtig oosters volk uit de middeleeuwen.⁴ In de jaren die volgden verdeelde hij zijn tijd tussen wetenschappelijk werk en zijn betrekking aan het Leids gymnasium.

Voor ons zal het gemis lang schrijnen en de laatste dagen zijn bitter en zwaar geweest. Hij was wel al lang niet meer de vroegere en heeft ons ontzettend veel zorg gekost, maar zijn komst was toch altijd weer half met hoop zoo goed als half met zorg gemengd, en zoo lang wij getrouwd zijn, was hij huisvriend en een belangrijk element in onzen omgang. Dat is nu voorbij en wij hebben het verdriet over het gemis en de twijfelingen of en hoe wij hem misschien hadden kunnen behouden, te bestrijden met het besef dat wij het leven niet in onze hand hebben, en dat wij deden wat wij konden al was het niet dat wat noodig was.

Tussen Albert en Gerlof ontstond, vanaf hun eerste ontmoetingen eind jaren tachtig in Haarlem, een hechte vriendschap. Gerlof had een grote belangstelling voor de recente literaire ontwikkelingen, waar Albert met zijn Tachtigers een belangrijke bijdrage aan leverde. In zijn studietijd werkte Gerlof zelfs aan een uitgebreid essay over De Nieuwe Gids,⁵ maar tot publicatie ervan is het nooit gekomen.

In het najaar van 1893 ondernamen de twee vrienden een reis naar Spanje. Via Parijs en Bordeaux trokken Albert en Gerlof langs de oostkust van Spanje naar Gibraltar, om via Madrid en Parijs weer terug te keren naar Nederland. Ze waren ruim een maand op elkaar aangewezen, en dat beviel Albert goed. Aan Kitty schreef hij: ‘Ger is een goed gezel, en iemand waar nog veel meer in zit dan nu zichtbaar is.’⁶ Verweys gedichtencyclus De Spaansche Reis werd zelfs aan zijn zwager opgedragen.

Toen Albert een jaar later Het Tweemaandelijksch Tijdschrift (later De XXste Eeuw) oprichtte, was Gerlof er al vanaf de tweede aflevering bij betrokken: hij publiceerde hierin zijn artikel over de inaugurale rede van professor Blok. Later zou Gerlof regelmatig bijdragen aan het tijdschrift leveren over zijn

3 Uyldert, Dichterlijke Strijdbaarheid, 1955, p. 77.

4 Goeje, ‘Levensbericht van Dr. Gerlof van Vloten’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1903, p. 142.

5 Dit essay bevindt zich in de Collectie Albert Verwey, uva sign. xli a56-12.

6 Albert Verwey aan Kitty Verwey - Van Vloten, Lerida 15 september 1893. Kitty van Vloten Stichting, uva sign xxxii a10 map 3-10

[p. 66]

specialisme, de klassieke Arabische auteurs. Op de titelpagina werd hij dan ook steevast als vaste medewerker genoemd.

Toen zijn jeugd was uitgebloeid had ze geen wortel geworpen in den grond waarin men verder groeit, - zijn wezen had niet de kiem en de kracht voor een tweeden mensch na dien jeugd-mensch - noem het en verbeeld het zoals ge wilt: het feit is dat hij na zijn jeugd tot geen vruchtbare gedachten en tot geen bevredigende daden komen kon, dat zijn gedachten ziek en zijn daden machteloos bleken, dat hij alles probeerde en ten slotte maar één gedachte had die zekere kans van slagen had: zich doodmaken.

Ondanks een vliegende start in de wetenschap (Gerlof stortte zich vol overgave op klassieke Arabische auteurs als Djâhiz en Muhammad ibn Ahmad al-Khwarizmi en publiceerde over hen een aantal belangwekkende boeken en artikelen) stokten zijn werkzaamheden na de reis die hij in 1897 maakte naar Constantinopel en Damascus, teneinde daar een aantal handschriften op te sporen. Hij werd er ernstig ziek, waarschijnlijk door het klimaat, en moest halsoverkop terugkeren naar Nederland.

Fysiek herstelde hij wel, maar hij bleef vervolgens tobben met hevige depressies, die hem het werken vaak onmogelijk maakten. Naarmate de jaren verstreken, werden deze perioden van moedeloosheid steeds frequenter en langduriger. Professor M.J. de Goeje, voor wie Gerlof werkte, maakte zich in toenemende mate zorgen over de geestelijke gesteldheid van zijn adjutor.⁷ Ook Albert en Kitty zagen Gerlof steeds verder afglijden in een moeras van somberheid en machteloosheid.

Hij is met de tram uit Leiden gegaan, heeft een mooie plek in 't duin gekozen en één schot moet hem onmiddellijk gedood hebben. Gelukkig kwam de boodschap niet bij mama, maar bij ons en kon hij hier gebracht en vanhieruit begraven worden.

Gerlof van Vloten beroofde zich op 20 maart 1903 van het leven. Die avond werd in Villa Nova direct een van de kinderkamers ontruimd om te dienen als rouwkamer, waar gemeenschappelijke vrienden als Floris Verster en Jan Eduard Karsen afscheid konden nemen van Gerlof. Het stoffelijk overschot bleef hier tot aan de begrafenis enkele dagen later. Albert verwerkte het verdriet om de dood van zijn zwager deels in zijn gedichten. De bundel Uit de lage landen bij de zee uit 1904 bevat voornamelijk poëzie die geïnspireerd is op de zelfmoord van Gerlof. Vooral met de cyclus Gedachtenis G.v.V. schreef Albert zijn meest persoonlijke werk tot dan toe. Als explicatie aan de lezer schreef hij voorafgaand aan de gedichten: ‘Dit boek bevat de aandoeningen die in mij ontstonden dogor den plotselingen dood van een vriend.’

Het is heel verdrietig. Mama houdt zich schijnbaar goed, maar zij was al afnemend, en ik vrees dat haar belang in het leven te zeer zal verminderen. Het was aandoenlijk vanmiddag met haar naar het graf te gaan. Ze wou alles nauwkeurig zien en gaf orders voor steen en beplanting. Niet in Haarlem maar hier wil zij begraven worden.

Het overlijden van haar zoon moet voor Elisabeth een grote klap zijn geweest. Haar gezondheid liet haar al langer in de steek, en deze gebeurtenis zal geen positieve bijdrage aan haar herstel hebben geleverd. Op 17 maart 1906 stierf ze, bijna 82 jaar oud. Het was haar uitdrukkelijke wens begraven te worden op het kleine kerkhof te Noordwijk aan Zee, dichtbij haar zoon Gerlof. Of het nu een bewuste keuze is geweest, of een speling van het lot, haar uitvaart vond plaats precies drie jaar na de noodlottige dag waarop Gerlof van Vloten zichzelf met een revolverschot doodde.

Ik groet u beiden hartelijk. Ik weet hoezeer mevrouw en u met ons meevoelt.
Uw toegenegen Albert Verwey

7 Goeje, ‘Levensbericht van Dr. Gerlof van Vloten’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1903, p. 145.

[p. 67]

Villa Nova te Noordwijk, ca. 1900.

Albert Verwey en Kitty van Vloten ca. 1890.

Geraadpleegde literatuur:

Brouwers, Jeroen, De laatste deur. Essays over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren. Amsterdam, 1983.

Uyldert, Maurits, Dichterlijke strijdbaarheid. Uit het leven van Albert Verwey. Amsterdam, 1955.

Uuden, Cornelie van, en Pieter Stokvis, De gezusters Van Vloten. De vrouwen achter Frederik van Eeden, Willem Witsen en Albert Verwey. Amsterdam, 2008