Max Havelaar: kwaliteit, hypocrisie, ijdelheid en actualiteit
Peter van Zonneveld
Waarom zou je als scholier Max Havelaar nog moeten lezen? Omdat de wijzen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden het in 2002 bovenaan de lijst van de literaire canon hebben geplaatst? Ik vrees dat dit argument op de middelbare school weinig indruk zal maken. En daar komt het er nu juist op aan. Het literatuuronderwijs is daar de laatste decennia stelselmatig afgebroken. De aandacht voor de letteren van vóór 1880 is minimaal - al lijkt zich recent een kentering voor te doen.
Weten de leerlingen die met een diploma de school verlaten, ook wie Droogstoppel is? Wat met ‘het pak van Sjaalman’ bedoeld wordt? Kunnen ze de uitdrukking ‘Barbertje moet hangen’ uitleggen? Hebben ze ooit van ‘Insulinde’ gehoord? Of van de toespraak tot de hoofden van Lebak? De parabel van de Japanse steenhouwer? Het liefdesverhaal van Saïdjah en Adinda? Allemaal kleine, maar niet onbelangrijke stukjes cultuurbezit - buitengewoon geschikt voor een inburgeringscursus voor autochtonen.
De Max Havelaar is nu eenmaal een goed boek. Afwisselend van stijl, ingenieus en verrassend van compositie, met personages die je bijblijven. Als lezer raak je beurtelings vrolijk, ontroerd, verbaasd, verbijsterd en verontwaardigd. Zonder mededogen voert de auteur je aan je nekvel mee naar het onontkoombare einde: de aanklacht waar het hem om begonnen is. Hoe doet hij dat? Je kunt met dit boek niet alleen goed leren lezen, je kunt ook leren hoe goed schrijven werkt.
Daarbij werpt het boek licht op de geschiedenis van onze samenleving, waar het koloniale verleden een wezenlijk deel van uitmaakt. Er is geen familie die niet op een of andere manier door Insulinde is aangeraakt. Ook voor nieuwkomers heeft het boek veel te bieden. Indië was al een multiculturele samenleving toen de term nog moest worden uitgevonden. Hoe gingen blank en bruin met elkaar om? Wie buitte uit, wie beschermde en wie deed of zijn neus bloedde, of verschool zich achter vrome praatjes?
In die zin is Max Havelaar buitengewoon actueel. Elsbeth Etty heeft er in NRC-Handelsblad van 9 februari 2010 overtuigend op gewezen, dat de Droogstoppels nog altijd onder ons zijn. Dat kun je ook aan leerlingen uitleggen (Heb je volgens jou in deze tijd ook nog Droogstoppels, en zo ja, wie?). De hypocrisie, het cynische, het schaamteloze eigenbelang, het kortetermijndenken, het staat er allemaal in. Ook de andere kant van de medaille kun je laten zien. De held en zijn alter ego, de schepper, demonstreren dat strijd tegen onrecht prima gepaard kan gaan met ijdelheid, zelfoverschatting en megalomanie (Wie van jullie noemde daar de naam van Peter R. de Vries?). De actualiteit ook van de marketingstrategie om het publiek te krijgen waar je het hebben wilt. (Zo werkt ook de reclame, jongelui).
Lees, beste leerlingen, de echte Max Havelaar (en dan niet de hertaalde versie), want het is een goed boek, een historisch boek, een politiek boek, een actueel boek. Het kan je helpen om te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit, en hoe dat komt.
Auteursrechtelijk beschermd