Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 14

[p. 1331]

zoek de mens
Marginalien bij Harry Mulisch

Wanneer een verschijnsel onder alle opzichten ten slotte waarneembaar is geworden, blijkt het ‘een feit’ te zijn, waartegen een Lord Mayor machteloos staat. Een verschijnsel is Harry Mulisch wèl. Onder welk opzicht echter hij dient te worden waargenomen, is niet zo makkelijk uit te maken. Misschien spant hij zich in om het te beletten.

En waarom niet? Het is zijn recht. Elke schrijver wil aan het indringend toezicht van zijn lezer ontsnappen. De grootsten slagen daar nauwelijks in. De middelen die daartoe worden aangewend zijn (wanneer men ze ziet!) kenschetsend voor de literaire, morele, sociale, enz. gedragingen van hun auteur. Zij zijn het voer voor het kritisch vermogen van de lezer, die zeer terecht door Mulisch wordt aangemeld als een kannibaal met vegetariërsziel.

In tegenstelling met het triestig spektakel dat ons de boekenmarkt dagelijks biedt, wordt hier het voer niet onder stoelen noch banken gestoken. Het is met open vizier dat Mulisch de spitsvondigheid van zijn lezer weet te verschalken. Zijn middel, hij laat het zien, hij spreidt het op elke bladzijde ten toon, hij deinst niet terug om het onder de neus van zijn vleeseters te wrijven. Tot ze erbij bezwijken. En op de vlucht slaan om het allerergste te voorkomen...

Dat middel, ge hebt het geraden, het is de, verwardheid. Nu is de verwardheid een dadaïstisch kneepje dat allang gedepasseerd is, en verre van een beproefde lezer te verdwazen, hem, zou ik zeggen, in zijn verloren evenwicht terug brengt. Maar deze verwardheid is zó eerlijk, zó oprecht, haast zo argeloos en vanzelfsprekend, dat zij de onverzettelijkste vijand tot overgave en toejuichingen dwingt.

Want hij heeft ze gewild; hij heeft er ons mee uitgedaagd, hij heeft er ons mee gestraft en overwonnen. Hij is een kunstenaar.

Een zo ingewikkelde natuur probeert tevergeefs, in een soort van zelfportret als ‘Voer voor Psychologen’ mag heten, haar verantwoording te zoeken. Het is inderdaad voor de hand liggend dat een literaire getuigenis van dit allooi moet worden bijgewerkt door documenten aan extra-literaire bronnen geput. Harry Mulisch heeft het zelf begrepen toen hij een antropometrische foto op het kaft van zijn boek liet aanbrengen, zodat, op plaatsen waar we hem minder goed zouden horen, we hem ongesierd en betrouwbaar kunnen zien. Onmiddellijk echter wordt dergelijke opheldering van haar dwaalspoor herleid door een gewild anatomisch stuk dat reeds op de voorpagina, de verwardheid in haar prerogatieven komt herstellen.

Mulisch doet daarop onmiddellijk een poging om ons over zijn bloed- en bodemkundige afkomstmogelijkheden in te wijden. ‘Behalve

[p. 1332]

mijn vader en ik leeft er bij ons weten nog maar 1 Mulisch in de wereld, een duitser. Deze heeft ontdekt dat de dragers van deze onmogelijke naam afstammen van een turk die in de zestiende eeuw met vele andere turken beleg voor Wenen sloeg. Maar het belagen van de Christelijke kultuur zat, vestigde hij zich ergens in de buurt als handelaar in vliegende tapijten, en zijn nageslacht splitste zich in twee takken, een duitse en een boheemse die mijn vader voortbracht. Berust deze stamboom op waarheid, dan laat hij zich op adembenemende wijze naar het verleden doortrekken. De turken immers stammen af van de hunnen die in de vierde eeuw uit de diepte van de russische steppe waren komen opdagen, hele volkeren vóór zich uitjagend, moordend, brandschattend, overdekt met littekens, gehuld in aan elkaar genaaide muizevellen, levend van wortels en rauw vlees, dat zij onder hun zadels mals reden; vreselijke vechters en volgens Ammianus Marcellinus trouwloos en leugenachtig, onbeheerst en wankelmoedig. En die hunnen kwamen regelrecht voort uit het afgrijslijke siberische ruitersvolk der Hung-Nu, sedert de derde eeuw vóór Christus de schrik der chinezen, die tegen hen hun Muur bouwden. Toen de Han-keizers hen ten slotte de baas werden, trokken de nomaden alles verwoestend wat op hun weg kwam naar het westen. Zo naderde ik dus een kleine 2000 jaar geleden Haarlem, op kleine paardjes, plunderend, verkrachtend; de toekomst uit de ingewanden van dieren lezend - terwijl een ander deel van mij, van moederskant, uit de egyptische slavernij geleid, in het Heilig Land lag te bidden, steden stond te vervloeken, en God vreesde... Waarschijnlijk zeer vermoeid van al deze wederwaardigheden werd mijn vader in 1892 te Gablonz geboren, in het toenmalige Oostenrijk-Hongarije. Bij de verdeling van dit land na de oorlog, werd hij plotseling tsjech want Jablonec lag toen in Tsjechoslowakije, maar hij had evengoed een pool kunnen zijn, want Bielsko kwam in Polen te liggen. Maar in zekere zin werd hij geen van beiden want hij verzuimde zijn paspoort af te halen en emigreerde met niet geheel legale Oostenrijkse papieren naar Nederland. Hier ontmoette hij mijn moeder, eveneens voortkomend uit een gezin van nomaden... En zo werd ik dan eigenlijk geboren...’.

Aldus, in het trouwens zeer boeiend zoeklicht der verwardheid, openbaart zich aan ons een ancestraal als actueel gecompliceerde identiteit, die nu ook het literair werk van Harry Mulisch onophoudelijk zal op stelten zetten. Van dat werk geeft hij ons op drieëndertigjarige leeftijd (in Voer voor Psychologen) een merkwaardig ontledend overzicht dat davert van een ongedurig leven en de genadeloos uitgeslagen lezer volkomen groggy achterlaat.

Want deze geïnspireerde schrijver treedt onverschrokken op als de fenomenoloog van het polytonaal verschijnsel dat hij is. Is het die volkomen verantwoorde verwatenheid niet, die een kortzichtige kritiek heeft doen scheel kijken naar pretentie?

Er is in dit boek geen spoor van pretentie aanwezig. Wel een eergierigheid van de moed, bravourestukken, puberheroïek. Nergens hangt de stank van pretentie, al slaat de toon wel eens over, gelijk de valse noten van Armstrong. De daarbijhorende voortvarendheid mag hem dreigen uit het zadel te tillen. Doch dat zal het meest onwillig ros met hem niet gedaan krijgen. Hij is een geboren ruiter duizend jaar getraind. Een Hun.

In de paradoxale wereld, die Mulisch voor zichzelf heeft opgebouwd met de zelfzekerheid van een god, heb ik dagenlang omgedwaald op zoek naar een weg. In mijn ogen zou die mij tot Mulisch hebben geleid. Maar ik zag gauw in hoe ijdel een dergelijk vooruitzicht was. Dan heb ik me vergenoegd alleen te zoeken naar een weg. Hoe bescheiden mijn

[p. 1333]

opzet, ik had er de handen mee vol. Trouwens over de schrijver zelf, zijn cultuurhistorische en literaire positie in de Nederlandse Letteren werd reeds op bladzijde 32 een poging gedaan om mij in te lichten. Een min of meer verwarde, dat spreekt, doch een die ik als lezer verdiende.

‘Na mijn bekroning in de Reina Prinsen Geerligs-prijs, werd mijn naam vernoemd met mijn twee generatiegenoten, Hermans en Van het Reve. Maar iedereen begreep dat ik weinig of niets met hen gemeen had. Afgezien namelijk van de onmetelijke karakterologische verschillen, afgezien ook van de onmetelijke verschillen in milieu, waaruit wij voortgekomen zijn, - Hollands burgerdom tegenover kosmopolitische avonturiers en bohémiens - afgezien van dit alles, zijn wij ook niet even oud. Zijn wereldbeeld maakt men definitief tussen 12 en 17 jaar (mijn definitief wereldbeeld bv. zal nu zo wat 70 jaar oud worden, H.T.). Welnu. Deze tijd begon voor de twee genoemden omstreeks de Rijksdagbrand en werd besloten met het uitbreken van de oorlog. Hun wereldbeeld zal dus gekenmerkt blijven door een accent van werkeloosheid, verveling, hopeloosheid, angst, uitlopend in een totale katastroof. Maar in mijn geval viel deze periode precies samen met de oorlog. Wie dan echter spreekt van een verloren generatie zonder idealen, die is in de wieg gelegd voor Minister van Buitenlandse Zaken: die neemt een Amerikanisme over en denkt niet na. Want wie in een bezet land opgroeide, die werd niet zo zeer gevormd in een wereld van destruktie, maar in een wereld die te midden van de destruktie op een bevrijding hoopte, haar zag aankomen en beleefde. En zo is dan mijn wereld een “bezet land” waarin de destruktie die dreigt bij Hermans en Van het Reve, voluit losgebroken is, maar met in de lucht de vliegtuigen die de bevrijding aankondigen, en met zachte berichten over de Engelse radio. Ook kan de destruktie in mijn wereld veel meer een spel zijn dan bij hen: jongens van mijn leeftijd hadden een gouden tijd in de oorlog; in de hemel tuften V1's als gebrekkige taxi's naar Engeland, daaronder swingden wij tot we erbij neervielen. Daarom staan Hermans en Van het Reve dichter bij bv. de veel oudere Vestdijk dan bij mij (en bij bv. de Belgische Hugo Claus, maar die is in zijn proza niet helemaal authentiek voorhands, leest een beetje te veel, en vergeet althans te weinig, trekken van de mode-ontwerper). Daarom ook zal het wereldbeeld van hen, die 5 jaar jonger zijn dan ik en op het ogenblik debuteren de teleurstelling over de bevrijding vertonen, de toename van de welvaart, de Franse vakantiereisjes, de verloren spankracht, het gezeurpiet wederom.’

Gegevens van die aard zijn me niet bijster behulpzaam geweest op mijn zoektocht naar een weg. Wel naar vele wegen, zoals bij een geniale warboel betaamt. Ik heb daarbij vaak de indruk opgedaan te zijn verzeild geraakt in een grootwarenhuis op de dag van de schoonmaak en het afbreken der etalages. Eigenlijk ziet men dan veel meer dan wanneer alles netjes is opgesteld, en o.m. de achterkant van de dingen. En men ervaart gauw bij deze wondere goochelaar dat er niet veel verschil bestaat. L'envers vaut l'endroit. Het is alleszins merkwaardig.

Harry Mulisch beschikt voor zijn literaire uitbeelding over een paradoxale thematiek die spoedig systematiek gaat worden. Niemand zal het hem verwijten. Integendeel. Het is de versnellingsbak van zijn motor. Het laat hem toe een zulke vaart met de woorden te nemen dat de lezer, verrukt, aan het duizelen gaat.

Handige inversies, verbluffende associaties, paranomatische knepen, onverwachte hyperbolen, verrassende contracties, het vloeit hem alles door de vingeren als spoelen onvermoeid. Zo goed, zo meesterlijk

[p. 1334]

beheerst hij al die twijnen, tot hij ze tot de gewenste verwardheid dwingt

Voor mij echter heeft een zo rijk gespreid werk geen de minste vermoeienis opgebracht. Deze schriftuur zet mij inderdaad haast op elke bladzijde aan om meermaals even uit te blazen. Op die manier is de lectuur in de grond een verpozing geworden. Harry Mulisch denkt niet slechts. Hij doet ook denken. Zulks heeft hij met grote schrijvers gemeen. ‘Ik weet niet meer wie ik ben (ontvalt hem) ik weet niet meer wat ik wil en ik weet niet meer wat de dingen die ik zag betekenen. Maar ik ben onfeilbaar’.

Dat volstaat. En zou de bekoorlijke dada waarmede hij weleens aan het stoeien gaat hem geen parten mogen spelen? Mij hindert het niet. En wanneer de schrijver, aan 't einde van zijn warboel, als uit de branding van een baaierd verrijst, wrijft hij zich met een gelaten zucht de nevelen uit de ogen en fluistert mij in het oor:

‘Misschien ben ik wel gelukkig...’.

En ik voel dat hij gelukkig is.

Mulisch bekent ergens (hij bekent alles wat je maar wilt) dat ‘hij te goed schrijft’. Ik hoop dat hij dit zonder trots heeft bekend, veeleer uit voorzichtigheid, want hij heeft zelf wel gevoeld dat men hier de zwakheid van zijn schrijven in de gaten krijgt.

Zoals er een ‘welsprekendheid’ is waardoor een spreker gaandeweg zó opschiet dat hij er zelf met welbehagen staat naar te luisteren (het is de kunst van de zelfvoldane charmeurs die het mensdom over de eeuwen heen in verrukking blijven houden).

Zoals er een zulkdanige ‘welsprekendheid’ bestaat, dringt zich een eendere ‘welschrijvendheid’ aan onze bewondering op.

Redenaars hoeven niets te zeggen te hebben, maar zij zeggen het goed. Zouden er geen schrijvers zijn, die juist zo heerlijk schrijven omdat zij niets te schrijven hebben? Weldan, daar Mulisch per slot van rekening van alles is, weet hij insgelijks zo'n schrijver te zijn. Ook dit echter hindert mij niet omwille van het vele dat hij daarenboven is. C'est le défaut de ses qualités.

Het neemt niet af dat ik onder de rijkdom van heterokliete beelden als onder een te zware last door de benen zak, en ten slotte om hulp roep. Ja, ik roep om een regelaar bij het lezen, terwijl deze niets en niemand ontziende auteur het rustig bij het schrijven zonder regelaar kan stellen. Zulks heeft nochtans niets met virtuositeit te maken en ik deel ook schrijvers' mening niet dat hij ‘te goed schrijft’. Het is eer een bruisende kracht die genoeg heeft aan automatische zelfcontrole, een voor mij onbegrijpelijke ubiquiteitschap. Goed schrijven moet het nog worden. Ik raad wel dat de mogelijkheden daartoe lang niet uitgesloten zijn. Maar dat kan alleen dan ten koste van een intern louteringsproces gebeuren. Deemoed en onderdanigheid ten aanzien van het leven, een geloof meer aan zoekende twijfels dan aan uitdagende zelfzekerheid gewonnen, en een reine, ja kuise eenvoud afgemeten op de menselijke beperktheid, - dat is de prijs die Mulisch zal moeten opbrengen.

Van ‘goed schrijven’ kan veel- of welschrijvendheid slechts een camouflage zijn.

De infantiele Russische schilder Marc Chagall (ook een Hun?) kwam na een bezoek aan het Rijksmuseum te Amsterdam, tot de aandoenlijke bevinding: ‘Rembrandt houdt van mij!’.

Deze argeloze kindertaal, zo dicht bij God, sluit een stralende fierheid in, waartegenover de meest doorslaande orakels van Mulisch ijl klinken en pueriel. Het is echter allerminst mijn bedoeling in te gaan op zo schrijnende en in het oog springende verschillen. Immers, alleen op het

[p. 1335]

ancestraal vlak (?) kan misschien van enige overeenkomst worden gewaagd...

Ik grijp naar Chagalls woord alleen om eigen indrukken tot hun moeizame uiting te brengen, waar die op niets anders dan zeer subjectieve gronden berusten.

Op vele plaatsen van dat daverend boek word ik door de openbaring verrast dat Mulisch inderdaad van mij houdt.

Op andere plaatsen, helaas! haat hij mij.

Hij haat mij telkens als hij aandringt om mij wijs te maken dat het iets het niets voltooit, en dat het zijn door het niet-zijn wordt verbeterd. Ik ben eindelijk niets meer, besluit hij, maar is het niet-zijn geen perfectie van het zijn? Komaan, 't is alles loutere sofisterij en ik denk aan de verbluffende bespraaktheid van de Parijse camelots, die u ten slotte toch een paar bretellen waar ge niet aan dacht, netjes weten aan te smeren. Natuurlijk herstelt Mulisch verder zijn niets-zijn in de gewenste waardigheid, wanneer hij predikt: ‘Wie bestaat maakt niets. Om te scheppen moet hij als God niet bestaan. Het orgasme is het ogenblik van niet bestaan waarin de mens scheppend is’.

Zo boodschapt een evangelist. Jammer dat hij mij haat... En haten doet hij mij nog meer waar hij zich verstout de wegen der hermetische voorzienigheid te betreden. Zo wordt hij tot zijn eigen verbazing naar ontdekkingen geleid die eindelijk een koel doek op de huidige snelheidskoorts komen leggen.

‘De totale voortbewegingstechniek - van het eerste wiel en de eerste holle boomstam via de koets, de stoomboot en de D.C.-6 tot aan de interplanetaire raket - is een supplement van onze benen’.

‘De totale architectuur - de miljarden hutten, igloo's, villa's, flatgebouwen, banken, paleizen, kerken, schouwburgen, bordelen, warenhuizen, - is, met de kleding, een supplement van onze huid’.

‘De totale krijgstechniek - vanaf de knots, van pijl en boog, geweer en snelvuurkanon, tot aan de onder water gelanceerde H-bom - is een supplement van de arm met de gebalde vuist’.

‘De totale industrie - vanaf het eerste weefgetouw tot de honderdduizenden fabrieken die, steeds leger, de aarde overdekken - is een supplement van onze tien vingeren’.

‘De totale communicatietechniek - van de getuite hand tot het schrift; via scheepsroeper, boekdrukkunde, radio en telegrafie, tot aan radar en radiotelescoop, - is een supplement van de mond en de oren’.

‘De totale optische techniek - van de eerste bril tot de Mount-Palomartelescoop, van het olielampje tot de Londense straatverlichting, van de daguerreotype tot film en T.V. - is een supplement van onze ogen’.

‘De totale rekentechniek - van de vingers, via steentjes en de abakus, tot de electronische rekenmachine, - is een supplement van onze hersenen’.

‘En alles wat nu nog niet genoemd is... enz.’.

Ik heb deze passus integraal overgeschreven, omdat hij de primaire zelfvoldaanheid uitspreidt van ongeschoolde, goedkope beschouwingen, die niet anders dan van een ingebeeld en eigendunkelijk apostolaat kunnen uitgaan. Maar Focillon en anderen hebben, lange jaren her, soortgelijke stellingen, in verantwoorde orde en met de nodige diepgang, verkondigd. Men schaamt zich soms wel een beetje in Mulisch' gezelschap, vooral wanneer hij hatelijk doet.

Natuurlijk krijg ik dan weer heel mooie bladzijden te lezen, waardoor hij zich verwaardigt onbewimpeld van mij te houden. Zo bijvoorbeeld het aangrijpend dialoog met zijn moeder, toen die in 1951 naar

[p. 1336]

Amerika vertrok om zich voorgoed in Californië te vestigen, waar zij Amerikaanse staatsburgeres zou worden.

Het spijt me dat ik hier niet heel lang kan blijven stilstaan. Want het is een overweldigende gebeurtenis, een die slechts eens in de wereld kan voorvallen, een uit een zo intense belevenis tot onontbeerlijke woorden gepureerd, dat hij mij aandoet als een kosmische improvisatie.

De spanning tussen moeder en zoon is tot een zo schrijnende draad, een onzichtbaar geworden navelstreng, uitgesponnen dat zij om van haar smartelijke lading te worden verlost, zij de volstrekte stilte, de nacht van de schoot weer heeft vandoen.

Ik zou deze wondere tekst niet durven hardop lezen. Het eigen geluld kan hem vernietigen...

Dit dan is heel grote literatuur, een die aansluit bij de eeuwige.

Zuiver en echt. En definitief.

Om deze uitzonderlijke daad van liefde, Harry Mulisch, ben ik u innig dankbaar.

En in het heerlijk licht ervan, is het mij niet moeilijk uw haat te vergeten.

H.T.