De Nieuwe Gids. Jaargang 51

[p. 190]

Over de operette door G. van Otterloo.

De operette heeft bijna altijd de rol van een krant vervuld.

Jacques Offenbach, jood van huis-uit, koopman, met humor, geest en fijnen smaak, gebruikte z'n operettes om daarin de Parijsche ‘beau monde’ benevens de ‘chronique’ te verwerken. Een blik in zijn muzikale krant toont onmiddellijk aan, dat zijn taal geniaal is.

Hierin ligt het hemelsbreede verschil met de hedendaagsche operette. Waarin elk spoor van genialiteit zoek is.

* _* *

Offenbach's wieg stond op Duitschen bodem (Keulen).

Als kind ging hij naar Parijs. Waar vader voorzanger in de Synagoge werd. Feitelijk is hij tot Franschman omgebouwd.

Zie hiervoor zijn werk: sporen van Duitschen geest in de eerste scheppingen. Daarna 95% Fransche aandeelen: spiritueel, elegant, voornaam, doorzichtig. Dit als algemeen-geldende resultante.

* _* *

Hij vulde het muzikale blad zijns Levens alléén. Gelijk Schumann zijn ‘Musikblätter’. Mede-werkers kon hij niet gebruiken. Tegenwoordig is voor een operette een staf van fabrikanten noodig. Met als uitkomst: een werk-stuk dat uit flarden bestaat. Zoo iets als een bedel-doek uit onze kinderjaren.

* _* *

Toen Offenbach vast in 't zadel zat gaf hij den toon aan op de internationale operette-markt. Bij zijn geboorte was hij muzikaal millioenaar. Later financieel.

[p. 191]

Hij beschikte over een onuitputtelijken schat van echte melodieën. Precies het tegenovergestelde van tegenwoordig.

Het is verbazingwekkend te constateeren met welk een superieur gemak hij de stof kneedde. Het gemodelleerde beeld werd echter niet steeds muzikaal-oog'lijk. Ongelijkheid in veel van zijn talrijke operettes wijst op onevenwichtige artisticiteit. Maar elk werk verraadt het genie zijns makers.

* _* *

Offenbach is een componist. Het metier beheerscht hij souverein.

Hij belastte zijn artistiek gemoed niet altijd met de vraag: ‘ben ik verantwoord tegenover de kunst, tegenover mezelf’. Veel melodieën zijn ongelijk van inspiratieve kracht. Maar steeds kunst.

Zijn onsterfelijke verdienste ligt hierin: hij heeft de operette verheven tot kunstvorm.

De operette, let wel. Velen zien den zangspel-componist Ferdinand Hiller nog steeds aan voor den stichter van de operette. Hetgeen onjuist is. Want Hiller distilleerde uit de volks-psyche een bescheiden - hoewel oprecht - muzikaal gebeuren. Misschien eerder als reactie op de opera-barok uit zijn tijd dan als specimen eener nieuwe kunst-uiting. Maar zijn zangspelen werden geen operettes.

* _* *

Offenbach begreep zijn tijd. En den geest van het Fransche volk, waarop, vóór hem, Lully had gespeculeerd.

Als goed zoon van zijn volk vond hij intuïtief middelen, waarmee hij zijn uitgebreide ‘cliëntèle’ op slag kon bevredigen.

Maar hij had daarbij niets van een markt-schreeuwer. Omdat hij zijn waar niet aan-prees. Nog minder den prijs verlaagde. Voorts hoefde hij met niemand te concurreeren. Omdat hij geen volwaardige concurrenten had!

* _* *

Offenbach's Parijsche geluid werd het intensiefst opgevangen door Weensche antennes. Een rij-van-componisten dáár zette zich aan de schrijftafel om 's meesters melodieën te noteeren.

[p. 192]

Suppé, Millöcker, Ziehrer, Zelter. Deze groep vormde samen zacht-glooiend bergland, waartusschen één eeuwige, blank-glanzende top zou oprijzen: Johann Strauss' zoon, het universeele wals-genie.

* _* *

Ras bleek, dat de Weeners alléén maar profijt konden trekken van het geraamte van de Offenbachiaansche operette. Want - muzikaal genomen - bestond tusschen Weenen en Parijs een primair verschil.

De Weeners hadden nl. één uitgangspunt: hun nationalisme. Omgezet in muzikale waarde: de Weener wals. Hun operette kon derhalve à priori slechts een beperkt terrein omvatten.

Offenbach had geen strijd te voeren tegen conventie. De Weeners wel. Daardoor werden zij aan handen en voeten gebonden.

* _* *

De Weener-wals is in diepste wezen verzamelplaats van de Oostenrijksche psyche. Gegroeid in- en dóór de natuur. In de muziek-geschiedenis is zij een der sprekendste voorbeelden van nationale cultuur geworden.

Geen Oostenrijker zonder zijn wals. Zelfs het lied legt het tegen deze ingeboren liefde af.

Het kon dan ook niet anders of de Wiener wals moest worden het Leitmotiv in de nieuw-gestichte operette.

Ik kan het niet eens zijn met degenen, die in de Weener operette het begin van verval van de operette in het algemeen meenen te moeten zien. Het verval - aldus de redeneering - zou zich gronden op het invoeren, door Weenen, van het sentimentaliteits-accent, hetwelk inhaerent is aan de Oostenrijksche natuur. In dit verband wordt b.v. Schubert zonder blikken of blozen gerangschikt onder de ‘sentimenteelen’!

Belachelijke, on-deskundige, geborneerde, ergerlijke verwarring van het begrip ‘sentimentaliteit’ met de beroemde Oostenrijksche ‘Gemütlichkeit’. Onvergeeflijke fout, die zoo spoedig mogelijk onschadelijk moet worden gemaakt. (We behoeven ons overigens

[p. 193]

over dergelijke enormiteiten niet bijzonder te verbazen. Er gebeuren in de muzikale wereld wel gekkere dingen!)

Heeft één meester gezonder taal gesproken dan Schubert! Of Strauss!

* _* *

Wij, Noorderlingen met een muzikaal gemoed, 't welk veel overeenkomst vertoont met ons klimaat, weten precies hoe een lied van Schubert gezongen, een wijs van Strauss gespeeld moet worden. Wij weten het zelfs beter dan zonen uit het Oostenrijksche land. Een tijd geleden heeft een na-zaat van den wals-keizer dit aan den lijve kunnen meemaken. Vrijwel niemand was het eens met zijn tempi, zijn opvattingen van de walsen van den meester.

Wij doen het beter! Wij maken... onmogelijke, ongemotiveerde ritenuto's, huilende portamenti, eeuwen-durende points d'orgue. Wij maken van die natuurlijkste, muzikaal-gezondste kleinoodiën weeïg-zoete onsmakelijkheden.

En daardoor alléén is het averechtsche oordeel ontstaan.

* _* *

De Weensche operette van Strauss is een gaaf, gezond, oerkrachtig product. Geënt op gezonden bodem: de gezonde, oud-Weensche wals. Strauss is in de conceptie niet meesterlijker dan Offenbach. Strauss bleef zijn muze trouw. Offenbach gooide op het laatste oogenblik den boeg om naar de opera. (‘Les contes d'Hoffmann’.)

* _* *

Het aankomend verval - na Strauss - ligt, dunkt me, hoofdzakelijk in de omstandigheid, dat deze meester geen gelijkwaardige opvolgers heeft gekregen. Offenbach evenmin. Noch Lehar, noch Fall, noch andere Oostenrijkers of Duitschers hebben het verder kunnen brengen dan een tusschen-station.

Lehar schreef in het begin operettes, waarin een ver-bleekte Strauss rond doolde. Zijn ‘Lustige Witwe’ bezit, lijkt me, de meeste muzikale kwaliteiten. Maar ik vraag Uwe aandacht voor den daarin voorkomenden wals, welke een tijd lang op het vaste repertoire van strijkjes, kermistent-orkesten, straatjongens en kroeg-orchestrions

[p. 194]

heeft gestaan. En verzoek U deze nu nog eens te beluisteren, nadat ge een Strauss-wals, welke tientallen jaren daarvóór werd gecomponeerd, hebt gehoord. Ik kan elk commentaar, elke verdediging achterwege laten!

Lehar is niettemin een der begaafdste, beschaafdste, eerlijkste werkers sinds ongeveer 1890. Hij schrijft een goede melodie. Hanteert bekwaam het orkest-palet. Mengt vaardig eigen kleuren onder die van anderen (o.m. Puccini). Het lijkt me, dat Lehar in zijn laatste operettes zichzelf nog al eens heeft verloochend ter wille van mode en eisch van publieke zijde. Hetgeen oprecht moet worden betreurd. Intusschen steekt hij nog altijd vèr uit boven wat van de overzij van den Oceaan bij ons op visite komt.

* _* *

De hedendaagsche stand-van-zaken komt in kort hierop neer:

We hebben Oostenrijksche, Duitsche, Amerikaansch-Engelsche operettes. Music-hall-operettes. Film-operettes. Voor-de-film- bewerkte operettes van oude meesters of met hun muziek (gedeeltelijk). Enz.

Het beroemde, oude standaard-type met een maximum aan echte muziek, een minimum aan sensatie, is door al die typen niet tot nieuw leven gebracht. Noch de fijne satyre van Offenbach's geslepen geest, noch de superieure muzikale inval van Strauss is ergens terug te vinden. We kunnen de hedendaagsche productie samen vatten onder den titel: sensatie. En dan sensatie van minderwaardig of heelemaal geen gehalte.

Toen de jazz-bacil voor eenige jaren naar hier over-waaide, werd ook de operette daarmee besmet.

Een van de armelijkste uitloopers hiervan was de zoogenaamde music-hall-revue. Men noemde die een soort operette. Er waren in den beginne componisten van naam, die zich voor dit procédé leenden. En een enkele maal daarvoor een goed muziekje schreven. Maar het degeneratie-proces, hetwelk in vrijwel elke geestelijke en maatschappelijke richting waarneembaar werd, drong ook bij die aanvankelijk goed-gemeende revue binnen. We hebben nu al lang: handeling-looze handelingen. Een ‘muzikale’ thermometer, die stabiel op het nul-punt staat. Akelig-veel dans, voornamelijk

[p. 195]

armen- en beenen-parade, misselijk-flauwe mono- en dialogen. Voor aankleeding en entrée's wordt schandalig veel geld verkwist. Een vrijwel imbeciel publiek denkt zich te amuseeren! Kunst: nihil!

De film-operette, waar Duitschland, Oostenrijk, Amerika, Engeland, Frankrijk kolossale bedrijven voor in werking stelden, is, muzikaal genomen, waardeloos. Harmonisch - en instrumentaal - vaak geraffineerde effecten, opgeroepen door groote, eerste-rangs-orkesten, maken soms-niet-onaardige wijsjes bij eerste hooren wel eens tot aannemelijke bekoorlijkhedens. Tenminste als je ze beluistert vanuit een bioscoop-loge en onder het genot van een goede sigaar! Twee dagen daarna krijg je je ingesluimerd critisch besef terug. En dan...

De voor de film bewerkte operette van een oud meester heeft dit voordeel-à-priori, dat haar muziek muziek is. Maar ook hier wordt de ‘moderne’ geest onmiddellijk vaardig. De oude - dus de authentieke - orkestratie past niet meer in het hedendaagsch milieu. Men vraagt daarbij niet naar het hoe en waarom. Men geeft zich volstrekt geen rekenschap van het feit, dat Strauss drommels goed wist hoe hij moest instrumenteeren. Men voelt niet, dat zijn instrumentatie is gegroeid uit de melodie. Men schijnt volstrekt niet te kunnen gelooven, dat de oude, spaarzame, vaak-primitieve orkest-klank bij Strauss, Lanner, Millöcker paste bij het melodisch gebeuren; dat juist door deze instrumentatie de melodie - geniaalste vondst dier meesters, tegelijk kernbegrip in de muziek - slechts zuiver kon uitstroomen. Men ging, zonder eenige concessie, zonder eenigen eerbied voor de scheppers dier onsterfelijke melodie-kransen, over tot her-instrumentatie. Ik acht het overbodig om te zeggen hoe men dit deed en nog doet. Maar het karakter dier muziek werd hierdoor verkracht.

* _* *

In het algemeen genomen is de operette van gisteren en vandaag een wan-product. Zonder kunst-waarde. Met als Leitmotiv: sensatie. Het laat zich aanzien, dat we nog dieper in het moeras zullen komen te zitten. Wij hebben daaraan voor minstens 75% schuld. Omdat wij er naar vragen.