De Nieuwe Gids. Jaargang 51

[p. 185]

[De Nieuwe Gids. Jaargang 51. Deel 9.]

Het neo-vitalisme van Hans Driesch door Dr. W.M. Kruseman.

In de laatste jaren begint, zoowel in natuurwetenschappelijke kringen, als daar buiten, steeds meer de overtuiging veld te winnen, volgens welke de oude leer van het materialisme, die gedurende de geheele 19e eeuw zulk een geweldige invloed op het denken had uitgeoefend, niet langer toereikend is om alle problemen te verklaren, waarvoor het levend organisme ons stelt. Het is de bekende Heidelbergsche hoogleeraar Driesch, die stelling nemend tegen dat materialisme en min of meer teruggrijpend naar de denkbeelden van Aristoteles, de theorie van het neo-vitalisme heeft gelanceerd. Zijn opvattingen, welke hij in een reeks verschillende werken heeft neergelegd, zijn voor een groot deel gebaseerd op biologische experimenten met zeeëgels, een groep van ongewervelde dieren, behoorende tot het Type der Echinodermata of Stekelhuidigen. Deze dieren zijn, evenals hun verwanten, de zeesterren, slangsterren en zeekomkommers, omgeven door een pantser van kalkplaatjes, terwijl zij zich met vele kleine voetjes en stekels langzaam over den zeebodem voortbewegen.

Bij zijn eerste experimenten bestudeerde Driesch de ontwikkeling van den jongen zeeëgel van bevruchte eicel tot volwassen dier. Zulk een eicel is een klein bolletje van eiwitrijk protoplasma, hetwelk zich door middel van een reeks van celdeelingen ontwikkelt tot een volledig individu. Die eicel deelt zich eerst in twee deelen, daarna in vier, in acht, enz. Ten slotte heeft zich uit die cel een klompje van celletjes ontwikkeld, de z.g. morula. Later treedt binnen in het klompje een holte op en is het blastula-stadium bereikt. Weer later stulpt zich dit blaasje in tot een beker of gastrula, waarvan de binnenste wand zich tot darm, de buitenste zich tot huid gaat differentieeren.

Het is Driesch nu gelukt, om bij een twee, vier of achtcellig stadium, de cellen door ze te schudden van elkander los te maken.

[p. 186]

Hierbij trad nu echter het merkwaardige verschijnsel op, dat elke los gemaakte cel zich tot een geheel organisme ontwikkelde.

Is het gastrula-stadium bereikt, dan kan men de beker door willekeurig aangebrachte sneden in stukken verdeelen. Steeds ontwikkelt zich uit zulk een stuk een geheel dier.

Ook bij Tubularia, een waterdier, behoorende tot het Type der Holtedieren of Coelenterata heeft Driesch soortgelijke proeven genomen. Werd de kop van het dier door een snede verwijderd, dan werd zonder meer een nieuwe kop gevormd. Ook met de z.g. Oerdiertjes zijn dergelijke regeneratieproeven genomen, o.a. met Stentor, een bijzonder klein wezentje, dat met vele trilharen in het water onzer slooten rond zwemt.

Uit deze schijnbaar zoo eenvoudige experimenten heeft Driesch belangrijke conclusies getrokken, welke de voornaamste argumenten vormen, die hij tegen het oude materialisme weet aan te voeren.

Uit de proef met het zeeëgel-embryo volgt n.l., dat een cel, welke in het normale geval een vierde part van een organisme zou hebben doen ontstaan, wanneer zij uit het celverband is los gemaakt, plotseling in staat is om een geheel organisme te vormen. Elke cel en elk gedeelte van een kiem heeft dus zeer vele mogelijkheden of potenties; veel meer potenties dan er in het normale geval gerealiseerd worden. Ja, wij mogen zelfs zeggen, dat in principe alle deelen de mogelijkheid bezitten om het geheele organisme te doen ontstaan. Elk organisme is dus op te vatten als een systeem, waarvan alle deelen dezelfde potenties bezitten en om deze reden spreekt Driesch van een aequipotentieel systeem. Daar nu bij elk regeneratie-experiment blijkt, dat de deelen steeds die potenties realiseeren, welke noodig zijn om binnen het organisme de zoo zeer noodzakelijke harmonie te doen ontstaan, spreekt Driesch van een harmonisch aequipotentieel systeem.

Stellen wij ons nu een oogenblik op het standpunt der materialisten; veronderstellen we n.l., dat de kiem van een levend organisme een machine zou zijn. De gansche ontwikkeling van kiem tot volwassen individu moet dan langs physische en chemische weg te verklaren zijn. Maar de boven genoemde regeneratie-proeven toonen aan, dat elk deel van zulk een kiem behalve het overeenkomstige deel van het organisme ook in staat is om het geheel te vormen. Elk deel van die wonderlijke machine moet dus telkens weer de

[p. 187]

geheele machine bevatten. Daar een dergelijke veronderstelling zinneloos is, komt Driesch tot de conclusie, dat de ontwikkeling van aequipotentieele systemen niet uitsluitend langs physische en chemische weg kan plaats grijpen. Die ontwikkeling moet dus nog van andere wetten afhankelijk zijn dan van die, welke in de anorganische natuur heerschen. Dit alles voert Driesch tot de hypothese van de autonomie der levensverschijnselen.

Natuurlijk is hiermede nog niet gezegd, dat er in het levende organisme niet vele eenvoudige physico-chemische processen een rol spelen. Waarschijnlijk moeten we de celkernen als zulke physisch-chemische machines beschouwen. Natuurlijk mag ik veronderstellen, dat het den lezer bekend is, dat de celkern en meer speciaal de kernlissen of chromosomen worden opgevat als de dragers der erfelijke eigenschappen. De onderzoekingen van Hertwig, Herbst en Boveri hebben dit wel zeer waarschijnlijk gemaakt. Tegenwoordig is de bekende Amerikaansche geneticus Morgan zelfs zoo ver, dat hij de plaats kan aanduiden, waar een bepaalde eigenschap in het chromosoom in aanleg aanwezig is. Door de Vries zijn deze erfelijke eigenschappen met de naam ‘genen’ bestempeld. Driesch wil nu geenszins de beteekenis van deze genen onderschatten, doch volgens hem moet er nog een zeker richting gevend agens bij komen, hetgeen al deze genen op de juiste en goede wijze doet samenwerken. En dit speciale richting gevende agens noemt hij ‘Entelechie’. Want evenals het in een drukkerij niet voldoende is, dat er een aantal metalen letters aanwezig zijn, doch de letterzetter er aan te pas moet komen, die al deze deelen tot het harmonisch geheel van het zetsel weet te vereenigen, zoo zou de entelechie het agens zijn, dat alle genen op de juiste wijze doet samenwerken, opdat het harmonisch aequipotentieele systeem van het organisme kan ontstaan.

Nog andere bewijzen weet Driesch voor de autonomie der levensverschijnselen aan te voeren. Zoo voltrekken zich de handelingen van mensch en dier al naar gelang van prikkels, die het organisme van buiten af bereiken. Onder een prikkel hebben we elke physische of chemische factor te verstaan, waarvoor het dier gevoelig is. Nu voltrekken zich deze handelingen niet alleen in verband met die prikkels, welke het dier op dat oogenblik bereiken, doch alle prikkels, die het tot aan dat oogenblik bereikt hebben, zijn van belang. Driesch geeft dit aan door te spreken van een ‘historisch

[p. 188]

gewordene Reaktionsbasis’. En hierbij reageert het organisme niet gelijk een grammophoon, die op een bepaalde combinatie van prikkels (n.l. de golven in de schroeflijn van de plaat) met een daar bij behoorende vaste combinatie van reacties (n.l. de voortgebrachte melodie) antwoordt. Het organisme is in staat om met een zekere mate van vrijheid op een bepaalde combinatie van prikkels te reageeren. Wanneer de handelingen van mensch en dier te vergelijken waren met de verrichtingen van bijzonder gecompliceerde machines, dan zouden we moeten verwachten, dat elk deel van de handeling een reactie was op een bepaald onderdeel van de prikkelcombinatie. Zoo is bij een inpakmachine de werking van een bepaalde handel de oorzaak van, laat ons zeggen, een bepaalde vouw in een pakje. Het resultaat van al deze handelwerkingen is ten slotte b.v. een pak lucifers. Bij een levend organisme kan echter een zeer geringe wijziging in de prikkelcombinatie een totale wijziging van het effect ten gevolge hebben. Driesch illustreert dit aan de hand van de volgende geestigheid. Verondersteld wordt, dat twee vrienden op een buitenlandsche reis zijn en dat één van hen 's morgens een telegram ontvangt. Na de inhoud gelezen te hebben zal hij tot den vriend zeggen: ‘Mein Vater ist ernstlich erkrankt’. De vriend zal nu woorden van troost spreken, goede raad geven omtrent het consulteeren van een bekend specialist, etc. Daarbij zou het gedrag van den vriend totaal ongewijzigd blijven, wanneer het boven genoemde zinnetje was vervangen door ‘Mon père est sévèrement malade’ of ‘My father is seriously ill’. Wordt er echter in de eerste volzin slechts een klein lettertje veranderd, wordt n.l. de eerste M vervangen door een D, dan is er een totale wijziging in het gedrag van den vriend te constateeren. Zeer terecht merkt Driesch hier op, dat wanneer de handeling van mensch en dier vergeleken kon worden met de verrichtingen van een machine, een dergelijke totale verandering van het effect onder invloed van zulk een geringe wijziging in het schema van oorzaken wel haast onverklaarbaar zou zijn.

Verder beschouwt Driesch nu de entelechie als een constante factor, welke zich in niets zou onderscheiden van de constanten uit de physica en de chemie. Alle constanten in de natuur zouden in physische, chemische en biologische (n.l. entelechieën) moeten worden verdeeld.

Het is natuurlijk bijzonder moeilijk om zich een juist denkbeeld

[p. 189]

van de werking der entelechie te vormen. Om dit duidelijk te maken geeft Driesch de volgende vergelijking. Wanneer in een park een groot aantal menschen kunnen wandelen, dan heeft ieder daar in volkomen bewegingsvrijheid. Toch zal er bijna nooit iemand op de grasperken komen. (Vermoedelijk zijn sommige toestanden in Holland aan Driesch niet bekend!) Elk heeft volledige vrijheid binnen de paden, doch een zekere macht dwingt hen om steeds op die paden te blijven. Op gelijke wijze zouden nu de moleculen in een organisme volkomen vrij kunnen reageeren. Doch bepaalde reacties worden hier door een geheimzinnige macht, n.l. door de entelechie, onmogelijk gemaakt.

Voor die entelechieën, welke betrekking hebben op de handelingen van mensch en dier, voert Driesch nu nog een speciale naam in, n.l. die van ‘Objektalpsychoïd’. De groote hersenen zouden als het ware een soort van piano zijn, welke door het Objektalpsychoïd wordt bespeeld.

In tegenstelling met de leer van het materialisme en ook met die van het parallelisme, gelooft Driesch, dat er in de causale keten van physico-chemische gebeurtenissen, welke zich in het levend organisme afspelen, een leemte valt te bespeuren. Het is nu deze leemte, welke in de groote hersenen door het Objektalpsychoïd zou worden aangevuld.

Ten slotte zou ik nog willen wijzen op een merkwaardige vergelijking, welke kort geleden door Schierbeek is gemaakt tusschen de werking van de entelechie en zekere verschijnselen, welke zich afspelen in het rijk der atomen. Het mag als bekend verondersteld worden, dat volgens de opvattingen van Bohr, een atoom van een element bestaat uit een electrisch positief geladen kern, waar omheen zich een aantal negatief geladen electronen bewegen. Die electronen loopen op vaste banen, welke op zeer speciale afstanden van de kern gelegen zijn. Echter kan een electron door bepaalde oorzaken van een binnenste baan op een meer naar buiten gelegen baan overspringen. Nu is het evenwel nooit mogelijk, dat een electron ergens tusschen twee banen terecht komt. Het electron heeft dus volkomen bewegingsvrijheid, doch bepaalde banen zijn verboden. Op gelijke wijze verbiedt de entelechie bepaalde chemische reacties in het levend organisme en laat het alleen die werkingen tot stand komen, welke noodzakelijk zijn, opdat het organisme zich volkomen kan gedragen als een harmonisch aequipotentieel systeem.