De Nieuwe Gids. Jaargang 51

[p. 96]

Bibliographie

J. Greshoff. Arthur van Schendel. - Amsterdam, 1934. J.M. Meulenhoff.

Elders heb ik het reeds beweerd: Greshoff is een reuzejongen en hij blijft het. Hij is buitengewoon knap en veelzijdig. Iedere lezer, die eenigszins met de Nederlandsche poëzie vertrouwd is, herkent in zijn gedichten het Greshoviaansch accent, zelfs al staat het anoniem in Helikon. Hij is een man van den langen afstand, al schrijft hij korte artikelen. Zijn uitgebreide journalistieke arbeid prikkelt altijd, doet je nadenken en schenkt variatie's op zeer verschillende thema's. Zijn wegen leiden van hypergevoeligheid naar humoreske en ironie, van groote, eerlijke en warme bewondering, daar waar het noodig is, naar afbrekende rechtvaardigheid die bijna grenst aan woede. Zijn temperament voert zijn uitingen dan tot boven kookpunt op. Hij is goddank geen man van den valen middenweg. Zijn charme is: volledig vriend of vijand. Hij is nog een van de weinigen in ons land die strijden en die bezield is met het vuur, waardoor eens de jonge Kloos en de jonge Van Deyssel onze letteren in ‘de vaart der volkeren’ deden meespreken. Hij slaat spijkers met koppen en met dezelfde bravour slaat hij ernaast! Een geschoolde en overvloedig georiënteerde kenner als Greshoff is natuurlijk niet zoo heel gauw te bevredigen. Wanneer hij vele middelmatige Nederlandsche producten in zijn gedachten vergelijkt met de haute littérature van Frankrijk, onze tamme romans met ‘Voyage au bout de la Nuit’ van Louis Ferdinand Céline en ‘La Condition Humaine’ van André Malraux, dan kan men de hartstochtelijkheid van zijn uitvallen zeer wel begrijpen. Dat hij nochtans bewonderen kan, buitensporig zelfs, pleit voor hem. Hij is als ironicus, hekelaar en versificateur grooter en vollediger dan als criticus. Hij is te veel een man van uitersten. In zijn vroegere attaque's op Querido (thans, meen ik, gedeeltelijk loyaal door hem herroepen) en verguizingen van een halve regel soms van Theun de Vries en Coster bijv. ontbreekt de precies op tijd werkende rem, waarmede een werkelijk groot

[p. 97]

criticus geboren wordt. Zijn gedocumenteerde bewondering voor Arthur van Schendel, den grandiozen auteur van de Tamalone-figuur, zal wel door iederen literairen fijnproever gedeeld worden. De prozaïst Arthur van Schendel behoort tot de edelste dichters van ons land. Zijn fantasie en zijn taal bezitten een natuurlijke distinctie en een lucide sereniteit, die in ons land slechts door het werk van Couperus, Aart van der Leeuw, Albert Kuyle en Albert Helman wordt geëvenaard. In kort bestek kon Greshoff maar op enkele boeken van Van Schendel wijzen, maar een werkelijk geïnteresseerd lezer krijgt hier èn op den arbeid èn op den mensch een juisten kijk, in enkele bladzijden slechts en in gevoelige glanzende taal een Van Schendel waardig. Wanneer ik thans niet in staat ben Van Schendel op de allerhoogste toppen der bewondering te plaatsen, zooals Greshoff dat doet, dan komt dit misschien doordat ik nog onder den indruk ben van twee boeken die ik kort geleden las: ‘Voyage au bout de la Nuit’ van Céline en ‘Het Leven op Aarde’ van Slauerhoff. Want ook de arme criticus is maar een.... rijk mensch, althans wanneer hij een korte poos kan leven onder de suggesties van deze grootelijks begenadigde en gevloekte avonturiers met hun geniale scheppingen, die schijnbaar uit zichzelf ontstaan en die eenvoudig zijn als natuurtafereelen.

Ik ben een groot bewonderaar van Van Schendel's gave kunst, romantisch van uiterste leefdriften, klassiek van vormgeving. Geen enkele zijner boeken echter kan mij die schokken geven, welke ik bij Céline heb ondervonden, die een ‘argot’ schrijft, waarbij een goede dictionnaire mij totaal in den steek liet. Hoeveel maal gaver is Van Schendel als stylist? En toch glijdt de groote Nederlandsche prozaïst naast het leven, vergeleken met den ongeëvenaarden peiler van den mensch in al zijn misdaad en bedrog. Voor mij is de vroegere Van Schendel, de fijne colorist, die op vele bladzijden een zekere lyrische dramatiek wist op te wekken, dé man! De schrijver o.m. van ‘Een zwerver verliefd’. van het wijze ‘Angiolino en de Lente’, van ‘Der Liefde Bloesems’. Ik stel de Tamalone-figuur ver boven die van Brouwer uit den eentonigen roman ‘Het fregatschip ‘Johanna Maria’. Het is Greshoff's meer dan goede recht het tegendeel voor waar te houden en hij zal bovendien wel de geheele letterkundige jeugd

[p. 98]

aan zijn zijde hebben! Doch dit alles is toch eigenlijk maar van betrekkelijk belang! Aan het oordeel der verre toekomst kunnen Greshoff noch ik gelukkig ook maar iets tornen. Hoofdzaak is dat Greshoff een heldere studie over Van Schendel schreef, die geheel aan het doel dat de auteur zich stelde, beantwoordt.

Menno ter Braak. Politicus zonder partij. - Rotterdam, 1934. Nijgh & v. Ditmar N.V.

Een pleidooi voor het simplistische. De redekunstige mensch verduistert de heldere werkelijkheid met een reeks vermommingen voor eenvoudige zaken, die hij begrippen noemt. Het verschil tusschen deze duisternissen des geestes maakt hij tastbaar met ‘handwoorden’, die allengs burgerrecht verkregen en den mensch van zijn natuurlijken staat zoo ver mogelijk verwijderen. Vertrouw op instinct en leefdrift. Neem wat je ligt, herken wat je verwant is, zoek geen verlossing bij de gesteriliseerde abstractie, al lijkt deze je nog zoo verheven, maak geen omweg, wanneer je het vinden kunt om zoo te zeggen op straat voor je voeten.

Ter Braak is een dialectisch goochelaar in den gunstigen zin, want voor de bewustzijnsinhouden die hij miskent of verwerpt, geeft hij waarden speelsch en paradoxaal opgeworpen, maar het moet tot zijn niet geringe eer gezegd, toch altijd in harmonie, in causaal verband bijna met instinct en oerdrift. Volgens hem vecht de mensch evenals het dier intuïtief voor zijn belang, vernietigt wat hem hindert en profiteert van wat hem op een of andere manier ten goede kan komen. Trots een zekere geesteswerkzaamheid is de mensch niet in alles meer of beter dan het dier. Het bewustzijn, bijv. een verstandelijk tot stand gekomen (eigen-) belang, vertroebelt het instinctieve, natuurlijke gericht-zijn. In zijn natuurlijken staat herkent het eene dier het andere. Uit dit oerinstinct schreef een Nietzsche en zijn verwant zal dit door het woord verbeelde instinct reeds vanuit de verte als antwoord op zijn meest essentieele vragen herkennen. De geesteswerkzaamheid puur en uitsluitend is een fictie. In het leven laat zich niets ‘louter’ en als enkele ‘waarheid’ realiseeren. Het menschelijk vernuft, het karakter is er te egoïstisch, te conventioneel en te

[p. 99]

verstard voor. Zelfs de waarheid valt onder de voornoemde wereld der ‘handwoorden’, en gedeeltelijk fictief zal ze het impulsief levend menschdier, dat ook dit begrip als een eveneens gedeeltelijk ‘belang’ beschouwt, niets meer kunnen schelen dan een ander belang. Het belang van den geest, gaarne vertolkt door bezweringen als God, Christendom, Waarheid, evenals door theosophische en spiritistische - een ‘grammatischen’ omweg makende - ‘diepte’ of ‘hoogte’ verzekerdheden, beteekent niets meer en niets minder dan ieder ander kuddebelang. De restanten van den puber, het biologische en physiologische, direct functioneerend, vertegenwoordigt tenslotte het impulsieve in den passievollen mensch. Wanneer nobel artistenschap en menschelijkheid gepaard in één mensch leven, zal hij trots een op aarde onvermijdelijk eigenbelang (zelfbehoud) en even onafwendbaar cerebraal intermediair, een natuurlijke creatie kunnen geven, die meer waard is dan de zoogenaamde grootheid van tien Freudiaansche professoren bij elkander. Doch wanneer het handwoord ‘fout’ voor Ter Braak nog geldigheid heeft, dan is de fout de wellicht ‘noodzakelijke’ aanvechtbaarheid van zijn origineele zienswijze, dat hij te veel generaliseert. Onmerkbaar als sluipmoorden haspelt hij onbewust de niet bij elkander behoorende categorieën van het denken, het streven en het zijnde door elkander, al brengt hij ze steeds als uitingen van één en dezelfde oerdrift samen. De norm der zedelijke gezindheid (waartoe het belang behoort) ligt mijlen ver van die der zuivere redelijkheid (waartoe de waarheid behoort). Hij maakt deze fouten, omdat zijn imponeerende methodiek nog te deductief is, ontledend en afleidend uit de algemeenheid der verschijnselen. Terwijl juist iedere enkele feitelijkheid, hetzij een geval van biologie, physiologie of natuurkunde, van loutere waarneming of denken, van zedelijkheid of redelijkheid zichzelf als een natuurwet indeelt en inductief tot het formeel geldige is te classificeeren, waardoor het te begrijpen en te aanvaarden valt. Wat natuurlijk allemaal niet wegneemt, dat Ter Braak in het cultureele leven van ons land een hartig woord zal meespreken. En wie iets althans van hem begrijpt zal dat onverdeeld genoegen doen.

Max Kijzer.