Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 162]

2012
A.J. Gelderblom & A.M. Musschoot (red.): Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. 8 delen
Amsterdam, Bert Bakker

In het verleden werd het schrijven van een literatuurgeschiedenis nogal eens gezien als het hoogst bereikbare binnen de literatuurwetenschap. Of dat vandaag de dag nog altijd zo is, weet ik niet, maar het lijkt nog steeds algemeen aanvaard dat een vakbeoefening zónder literatuurgeschiedenissen hoogst problematisch is. Tegen deze achtergrond wekt het enige verbazing dat de neerlandistiek zo lang op een alternatief heeft moeten wachten voor het handboek van Knuvelder. Dertig jaar geleden al, tijdens mijn studie aan de toen nog Rijksuniversiteit Utrecht, oordeelden mijn docenten dat het hopeloos, maar dan ook HOPELOOS verouderd was. Er zijn zeker verklaringen te bedenken voor het feit dat niemand zich tijdens de afgelopen zestig jaar - de eerste druk van ‘de Knuvelder’ verscheen in de jaren 1948-1953 - aan een omvattende geschiedenis van de literatuur in Nederland en Vlaanderen gewaagd heeft. Heel praktisch geredeneerd zou men kunnen stellen dat het bezuinigingsregime aan de Nederlandse en Vlaamse universiteiten sinds grofweg de jaren tachtig van de vorige eeuw het moeilijk maakte de noodzakelijke menskracht te genereren. En op een meer principieel vlak kan men wijzen op de post-structuralistische theorievorming, die niet alleen twijfel aantekent bij het samenhangende verhaal dat een literatuurgeschiedenis traditioneel karakteriseert, maar zich ook distantieert van hoe dan ook ideologisch verankerde selectiemechanismen en het proces van canonvorming. Als enige heeft in 1993 M.A. Schenkeveld-van der Dussen zich binnen de Nederlandse en Vlaamse neerlandistiek tegen de geest van de tijd gericht. Met meer dan honderd auteurs gaf zij het door haar geredigeerde Nederlandse literatuur. Een geschiedenis het licht. Het is het typische product van de postmoderne jaren negentig geworden, want de bijna 1000 pagina's vormen nu juist géén gesloten narratief en de canon is, zoals onder meer blijkt uit het ontbreken van de Beatrijs - niet langer het vanzelfsprekende uitgangspunt.

Op initiatief van de Nederlandse Taalunie heeft een auteurscollectief onder leiding van Arie Jan Gelderblom en Anne Marie Musschoot voor het eerst ná Knuvelder een literatuurgeschiedenis geschreven die de traditie van de monumentale overzichtswerken zoals we die uit de Nationalphilologien kennen weer oppakt. De voltooiing van alle acht delen - zeven chronologisch geordende delen (waarvan deel 1 in twee afleveringen) en een afsluitend deel met een uitgebreide verantwoording van het hele project - was oorspronkelijk voor 2012 gepland, maar op dit moment wordt het verschijnen van de delen 1b, 4, 6 en 8 verwacht in 2013. De reeds verschenen delen hebben aanleiding gegeven tot heel wat discussie in de

[p. 163]

vaktijdschriften. Het is interessant voor de stand van ons vak dat recensenten steeds weer kernproblemen aanspreken die teruggrijpen op structurele ontwikkelingen binnen de recente literatuurwetenschap. Die is niet alleen internationaler geworden, maar ook in direct contact getreden met aanpalende vakdisciplines. Internationaliseren en interdisciplinariteit - het zijn niet alleen de Leitmotive van veel hedendaags literatuurwetenschappelijk onderzoek, maar het blijken onmiskenbaar ook criteria bij de beoordeling van de Taalunie-Literatuurgeschiedenis.

Jaap Grave, die het deel over de periode 1945-2005 van Hugo Brems voor het TNTL beoordeeld heeft, pleit er bijvoorbeeld voor de Nederlandstalige literatuur in een breder, Europees kader te plaatsen. Hij toont zich in dat verband overigens teleurgesteld over Brems, die naar zijn mening te weinig verbanden met ontwikkelingen buiten het Nederlandse taalgebied benoemt. Ook Bernd Bastert, die voor Queeste Frits van Oostroms' beschouwingen over de periode tot 1300 gelezen heeft, toont zich een voorstander van grensoverschrijdend literatuuronderzoek. Het eerste deel van de Taalunie-Literatuurgeschiedenis heeft hij in dat verband vooral ook als ‘ein Plädoyer für eine simultane Berücksichtigung der mittelalterlichen deutschen und niederländischen Literaturtraditionen’ opgevat. De disciplinaire grenzen van de literatuurwetenschap worden vooral ook gethematiseerd naar aanleiding van de delen over de late middeleeuwen van Herman Pleij en de ‘lange’ zeventiende eeuw van Karel Porteman en Mieke Smits-Veldt. Zo stelt Bart Ramakers zich in neerlandistiek.nl op het standpunt dat Pleij vooral ook als cultuurhistoricus gezien kan worden. Als literatuurwetenschapper beweegt hij zich daarmee op een van de traditionele domeinen van de geschiedwetenschapper, maar het resultaat is in zijn ogen overtuigend:

De literatuurhistorici hebben zich genesteld in het hart van de cultuurgeschiedenis om dat nooit meer te verlaten. Gelukkig heeft de bemoeienis van beide disciplines naast gezonde concurrentie ook geleid tot vruchtbare samenwerking (neerlandistiek.nl 9, 2009, p. 2).

Wanneer men zich op de uitgangspunten en de werkwijze bezint die aan de Taalunie-Literatuurgeschiedenis ten grondslag liggen, dan denk ik dat de acht delen een goede indruk (zullen) geven van het huidige onderzoek naar de literaire erfenis van Nederland en Vlaanderen. Literatuur wordt nadrukkelijk niet als een geïsoleerd, autonoom functionerend fenomeen gezien, maar steeds weer geduid in de maatschappelijke kaders waarbinnen zij een rol speelt. Daarbij gaat het vooral ook om literaire communicatie en het concept van het zogenaamde literaire veld blijkt een constante te vormen in de reeds verschenen inhoudelijke delen. Steeds weer gaat de aandacht uit naar de spelers en de teksten die het veld beheersen. Welke wereld spiegelt de literatuur, probeert zij die wereld te beïnvloeden, welke standpunten worden er in een tekst uitgedragen en hoe verhouden die zich tot het maatschappelijke debat op een bepaald moment in de tijd? Er is belangstelling

[p. 164]

voor netwerken, instituties en sociale structuren. Maar ook gaat het om de vraag welke lezers worden aangesproken en hoe schrijvers de posities die ze op een zeker moment verworven hebben proberen te verdedigen. Op die manier is een literatuurgeschiedenis ontstaan die dicht in de buurt komt van wat in het Duits omschreven wordt als een Sozialgeschichte der Literatur, een literatuurgeschiedenis dus die het ontstaan, de distributie en de receptie van literatuur centraal stelt. En dat de Taalunie-Literatuurgeschiedenis in dat licht bezien kan worden, is denk ik geen toeval, want een sociaalhistorisch paradigma lijkt kenmerkend voor veel van het literatuurwetenschappelijk onderzoek dat sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw aan Nederlandse en Vlaamse universiteiten verricht is.

Jan Konst, Berlin