Neerlandica extra Muros. Jaargang 2002

[p. 45]

Ton Anbeek
........... Spiegel of schuimtaart
Kroniek van het proza

Niets is riskanter dan een overzicht geven van de allermodernste literatuur, omdat het onmogelijk lijkt enige ordening aan te brengen in de boekenberg die elk jaar over ons wordt uitgestort. Toch zijn er critici die zich hieraan wagen, en een van die pogingen wil ik als uitgangspunt nemen voor deze kroniek. Het gaat om de volgende stelling van Aleid Truijens:

‘Nu al tekent zich in de literatuur een tweedeling af. Enerzijds de “herkenbare” uit het leven gegrepen verhalen en autobiografieën, en aan de andere kant het tegengif: prachtige schuimtaarten van de verbeelding, verfijnde esthetiek die de aandacht op zichzelf vestigt’ (de Volkskrant 29-9-2000).

Herkenbaar realisme versus esthetische schuimtaarten, het lijkt een aardige tweedeling. Maar valt er mee te werken? Laten we eens een aantal recent verschenen romans als uitgangspunt nemen.

Met De avondboot (Amsterdam: Contact (2001), pp. 205, €14,93) heeft Vonne van der Meer een vervolg op haar succesvolle Eilandgasten geschreven. We krijgen inkijkjes in het leven van een aantal gasten dat verstrooiing zoekt in een huurhuisje op Vlieland. Eigenlijk is er niets mis met dit vervolgboek. Het is zorgvuldig geschreven, de compositie is knap en laat de lezer een paar open plekken om zelf in te vullen, de personages worden scherp getekend in al hun onzekerheden. Ik vermoed dat ook dit boek moeiteloos zijn weg zal vinden naar alle leeskringen waar de lezeressen hun lectuur gebruiken om over eigen lief en leed te praten. En ach, wat is daar tegen?

Niets, zolang je maar van veel leed houdt. Het eerste verhaal gaat over een man die zich zozeer met zijn dode vrouw identificeert, dat hij haar kleren aantrekt. Vervolgens arriveert een moeder met een onverwerkt oorlogsverleden, een minnaar komt het uitmaken met zijn vriendin (die niets vermoedt), een vrouw hoort dat ze een ongewenst kind was, enz. Niet één, maar zelfs twee kankerpatiënten. Het is mij allemaal wat te veel, dat Vlieland wordt een verzamelplaats van menselijke ellende. (Hoe zou het toch komen dat sommige Nederlandse vrouwelijke auteurs een abonnement hebben op literatuur & leed? Hannes Meinkema, Mensje van Keulen, Anna Enquist, Vonne van der Meer: allemaal tranen, om een titel van een van hen te citeren. Natuurlijk, Arnon

[p. 46]

Grunberg is ook geen blijmoedig schrijver, maar bij hem valt er ten minste nog wat te lachen. Waar zijn toch de Nederlandse Dorothy Parker, Muriel Spark of Flannery O'Connor, schrijfsters met een bijtende humor?)

Is Eilandgasten nu herkenbaar biografisch of esthetisch schuim, om op de antithese van Truijens terug te komen? Herkenbaar zeker, biografisch niet, lijkt me. Er is geen reden om aan te nemen dat Vonne van der Meer hier haar eigen leven opdist. Ze schrijft zorgvuldig, maar toch allerminst zo esthetisch als Erwin Mortier in Mijn tweede huid (Amsterdam: Meulenhoff (2000), pp. 192, €15,84). Het is een verhaal over de jeugd van een gevoelige jongen. De ingrediënten van zo'n geschiedenis zijn al bij voorbaat bekend: eenzaam in het gezin, zoeken naar contact; de halfbegrepen wereld van de volwassenen; de verschrikkingen van de eerste schooldag; de eerste seksuele schermutselingen, homoseksueel in dit geval; het terug willen kruipen in de moederschoot. Het gaat dus om een reeks gegevens die in tientallen jeugdverhalen zijn terug te vinden.

Dit boek lees je ook niet om de Vlaamse samenleving te leren kennen of vanwege uitzonderlijke psychologische inzichten. Alles draait in Mijn tweede huid - net als in de veelgeprezen eersteling van de auteur - om de taal, de beelden vooral. Kortom, deze roman is een schoolvoorbeeld van wat Truijens een ‘prachtige schuimtaart van de verbeelding’ zou noemen. Een paar voorbeelden, om een indruk te geven van een tekst die in de eerste plaats door de bijzondere bewoording wil boeien:

‘Dit was het Sint Jozef-instituut voor Hopeloos Onderwijs, waar het dag in dag uit krijtstof sneeuwde, het steriele stuifmeel der wijsheid. Waar in alle lokalen een centraal bestuurde klok de minuten als lastige vliegen doodsloeg. Waar de clivia's op de vensterbanken met verveling werden bewaterd en uit pure wanhoop toch maar bloeiden, misschien voor de laatste keer’. In de eerste zin wordt krijtstof eerst vergeleken met sneeuw, vervolgens met stuifmeel dat dan ‘steriel’ wordt genoemd omdat het geen kennis doet ontkiemen. De volgende zinnen bevatten eveneens een reeks beelden die op een bijzonder poëtische manier verveling en zinloosheid uitdrukken.

De klok slaat in het hierboven geciteerde fragment de vliegen dood en dat klopt volkomen binnen de visie van Mortier, die een bezielde wereld oproept, waarin de dingen voortdurend optreden als personen: ‘Er waren laden die zich wellustig lieten opentrekken, haast vanzelf naar voren schoven, en andere, die koppig blokkeerden, halverwege stokten of als opeengeklemde kaken geen vin verroerden, hoezeer ik ook aan de handvatten trok’. Mensen daarentegen, worden nogal eens vergeleken met dingen, zoals in deze fraaie regels: ‘Wanneer mijn vader soms noodgedwongen nabij “betere mensen” moest verkeren, leek hij zich als een krant dicht te vouwen en zichzelf achteloos achter te laten op de zitting van een stoel.’ Sinds Bordewijk is geen auteur zo inventief geweest in het stuivertje verwisselen van levenloze met levende objecten. Kortom, deze roman is een feest voor de estheet die taal wil proeven en aan een boodschap of plot geen behoefte heeft.

Lijnrecht daartegenover staat het werk van Renate Dorrestein, die zich profileert als een verhalenvertelster. En dat ze dat vakkundig kan, bewijst ze opnieuw

[p. 47]

in haar roman Zonder genade (Amsterdam: Contact (2001), pp. 256, €13,57). Net als de voorgaande roman Een hart van steen geeft het nieuwe boek de geschiedenis van een rouwverwerking weer. En hoewel het in Een hart van steen ook bepaald niet zachtzinnig toegaat, lijkt Zonder genade grimmiger, genadelozer - zoals de titel al aankondigt.

Op de eerste bladzijden van het boek wordt een idyllische wereld geschetst waarin moeder Franka en stiefvader Phinus gelukkig samenleven met hun (stief)zoon Jem. Wie eerder een roman van Dorrestein heeft gelezen (of een film van Hitchcock heeft gezien), weet dat er iets onherroepelijks zal gebeuren. En dat laat ook niet lang op zich wachten: Jem wordt in een disco het slachtoffer van zinloos geweld. De rest van de roman gaat over de manier waarop moeder en stiefvader het onbegrijpelijke proberen te verwerken, waarbij vooral de wanhopige acties van de man veel aandacht krijgen. Franka vervalt tot lethargie, Phinus reageert aanvankelijk met ontkenning. Hij is het die voorstelt een weekendje in een chic restaurant (een ‘auberge’) door te brengen. Juist deze poging om terug te keren tot een ‘normale’ verhouding leidt tot een kettingreactie van gewelddadigheid. En daarbij is het juist Phinus die wild om zich heen gaat slaan: een macabere wisseling van rol.

Wat hem drijft bij zijn woeste uithalen is een immens schuldgevoel. Hij was het die zijn zoon naar een dure disco stuurde, terwijl de jongen zelf een veel tammer uitje in gedachten had. Het lijkt erop of Phinus niets anders wil dan boete doen. Het feit dat hij uiteindelijk na een vechtpartij wordt opgepakt, leidt de katharsis in. Nu hij voor de hele wereld schuld heeft, kan hij eindelijk toegeven aan zijn verdriet.

Aan niets deed het boek mij zozeer denken als aan een betere psychologische roman van Simenon, die ook graag dit thema van schuld en de behoefte aan straf uitwerkte. De wereld van Dorrestein is natuurlijk een andere; zo weet ze met veel verve het moderne uitgaansleven met al zijn dwaasheden op te roepen. Zoals altijd is het verhaal zorgvuldig opgebouwd, volgens het recept dat de auteur in Het geheim van de schrijver helder uiteen heeft gezet.

Het zal na deze drie voorbeelden duidelijk zijn dat er met Truijens' tegenstelling tussen autobiografische en/of herkenbare teksten en schuimtaarten niet makkelijk te werken valt. De boeken van Van der Meer en Dorrestein: schuimtaart noch autobiografie. Mortier: schuimtaart én (waarschijnlijk) biografie, wél realisctisch. De zuivere schuimtaarten, of om het wat eerbiediger te zeggen: de romans waarin het minder gaat om weergave van enige werkelijkheid, maar veeleer om taal en constructie, zijn hier nog niet aan de orde gekomen. Toch zijn ze er wel. Een echte vertegenwoordiger van dit type literatuur is Margriet de Moors kleine roman Kreutzersonate (Amsterdam: Contact (2001), pp. 143, €15.95)

De titel van het boek geeft al aan dat andere teksten een rol hebben gespeeld, in feite gaat het zelfs om een geval dat het begrip ‘intertextualiteit’ uitbreidt, omdat ook muziekstukken hier van belang zijn. Het begint met Beethoven die een vioolsonate schreef voor de Franse violist Kreutzer. Aan het eind van de

[p. 48]

negentiende eeuw schrijft Tolstoj zijn novelle De Kreutzersonate, een verhaal waarin een jaloerse echtgenoot zijn musicerende vrouw vermoordt. Vervolgens componeert Janáček een strijkkwartet als ‘antwoord’ aan Tolstoj. En nu gebruikt De Moor deze kluwen van gegevens om haar kleine roman vorm te geven, waarin een blinde muziekcriticus verliefd wordt op een violiste die juist dat stuk van Janáček speelt.

Kortom, De Moors novelle is kunstmatig in die zin die Oscar Wilde eraan gaf: niet de kunst imiteert de natuur, maar de natuur (het verhaalgegeven) imiteert de kunst (muziek en literatuur) die eraan vooraf ging. Dat is een proces dat volgens De Moor zijn gevaarlijke kanten heeft, want zij wil in haar boek laten zien dat wie zich overgeeft aan Janáčeks strijkkwartet, ongemerkt geïnfecteerd raakt door de jaloezie die in de klanken verweven zit. Zo volgen de personages niet alleen het thema van de muziek, ze gaan er ook naar leven. Vandaar de schokkende ontdekking van de verteller: ‘In het algemeen is muziek een verschrikkelijk iets’.

Het gaat in deze novelle niet zozeer om personages als wel om patronen: thema's en motieven die met kleine of grotere variaties terugkomen en al dan niet verwijzen naar de voorgaande ‘teksten’. Opvallend is bijvoorbeeld de parallelle opbouw: tot drie keer toe speelt een luchtreis met vertraging een cruciale rol. Ook haar taalgebruik is bestudeerd. Je zou het taalgebruik kunnen typeren als de stijl-van-de-omtrekkende-beweging. Een voorbeeld:

‘Maar kijk, zodra hij op het afgesproken uur beneden de zware deur van het herenhuis open hoorde gaan en weer in het slot vallen, Ines bezat een sleutel, en hij haar doelgerichte stap tree voor tree naar hem omhoog hoorde komen, dan bestond er opnieuw niets anders en niets geruststellenders op deze wereld dan zijn begeerte, die, hoewel ze elkaar vrijwel dagelijks zagen, op het neurotische af heftiger werd en die, dat moet gezegd, dat was misschien nog het meest versluierende, zonder mankeren door haar werd beantwoord’.

Een aanspreekvorm (‘maar kijk’) wordt gevolgd door een vertellend gedeelte in de verleden tijd dat verschillende keren wordt onderbroken door tussenzinnen als ‘hoewel ze elkaar dikwijls zagen’, ‘dat moet gezegd’, ‘dat was misschien nog het meest versluierende’. Voortdurend wordt op deze wijze in de tekst de hoofdzin onderbroken door toevoegingen die de boodschap uitstellen. Pertinent weigert De Moor een recht-toe-recht-aan-zin te schrijven, zoals die bij de meeste auteurs voortdurend voorkomen. Het gevolg is dat de aandacht van de lezer constant heen en weer golft alsof hij in een schommelend vliegtuig zit. Uiteindelijk lijkt ook het verhaal te verdwijnen achter de verwoording. Zo krijgt de ik-verteller vrijwel geen gezicht en het innerlijk van de jaloerse hoofdfiguur - het type van de mysterieuze man of vrouw dat in veel van De Moors boeken voorkomt - laat mij volkomen koud.

Maar om psychologisch graafwerk is het de schrijfster kennelijk niet begonnen. Voor haar is een literaire tekst in de eerste plaats compositie, het gaat om het kunststuk. Of, zoals ze het onlangs verwoordde, om de manier waarop de feiten worden verteld en die manier ‘gehoorzaamt aan dezelfde abstracte wetten als de muziek’. Het is de vraag of in Kreutzersonate het verhaal om deze

[p. 49]

reden niet te abstract blijft, weggezongen van elke concrete betekenis.

Die vraag dringt zich nog sterker op bij het lezen van de grote schuimtaart die ik voor het laatst bewaard heb: de roman Salomon van Hafid Bouazza (Amsterdam: Prometheus (2001), pp. 256, geb., €17,95). Bouazza debuteerde met de verrassende verhalenbundel De voeten van Abdullah, een boek dat critici zelfs tot vergelijkingen met Marquez verleidde. Daarop volgde de novelle Momo die op heel wat meer weerstand stuitte. De auteur liet zich wel heel erg door zijn woordverliefdheid leiden, zozeer dat er nauwelijks meer iets ‘zichtbaar’ bleek. Helaas blijkt uit Salomon dat Bouazza zich niets van die kritiek heeft aangetrokken. Sterker nog, hij lijkt zich in dit boek sterker uit te leven dan ooit.

Een roman als deze kan verschillende reacties oproepen. Het lijkt me daarom het beste het een en ander te citeren om een indruk te geven van wat de lezer die het boek opent te wachten staat. De eerste bladzij eindigt met de volgende zin:

‘Ik was bijzonder gevoelig voor indrukken; de deuren waardoor de omgeving bij ons op bezoek komt - mijn zintuigen - werden platgetreden, de panelen hingen aan hun scharnieren, de drempels waren versleten door de voetstappen van hordes spoken, waaraan geen ontkomen was: met vleugelgetrommel fladderden ze ook via de vensters binnen, een ongenode vlucht slordig dwarrelende vleermuizen’.

De zin staat bol van de beeldspraak, zoveel is duidelijk. Metaforen dienen om onze zinnen te scherpen, maar gebeurt dat hier ook? Het geluid dat fladderende vleermuizen maken, verdient dat om vergeleken te worden met ‘getrommel’? En wat zijn dat voor spoken die drempels kunnen slijten, hoe zien ze eruit? De volgende regel luidt: ‘Hun gebaleinde vleugels vingen zelfs mijn zwijgen op’. Trommelende vleugels die zwijgen opvangen, wat moet dat in 's hemelsnaam betekenen? En dat ‘gebaleinde’ - mooi of belachelijk? Ik zou zo door kunnen gaan, maar zal het niet doen. Liever richt ik mij tot de auteur: schei er mee uit, Bouazza! Hou op met die idiote ouderwetse woorden die alleen op de lachspieren werken: ‘Wat kluiverde ze en wat huiverde haar lijf’. Bij dat ‘kluiveren’ zie ik alleen een beroemde Nederlandse voetballer voor me! Stop ook met die metaforenmanie: ‘Tijds glimlach vertoonde allercharmanst twee grubben’: ik heb geen zin om met Van Dale in de hand een boek door te zwoegen, je grubben kunnen me gestolen worden! Iemand die krampachtig op een al te kunstzinnige manier wil beelden, laat helemaal niets zien. Hou ermee op, ga terug naar de directere vorm van je vroege verhalen - als je ten minste geen Arij Prins wilt worden, schrijver van De heilige tocht (1913), ook zo'n monument van onleesbaarheid waar eens in de honderd jaar een verdwaalde neerlandicus langs loopt. Salomon is geen schuimtaart, het is een schuimfontein en wie zich door het boek heen heeft gebeten, moet zich nog dagenlang de slagroom van het gezicht vegen.