Neerlandica extra Muros. Jaargang 2002

[p. 50]

Anne Marie Musschoot
........... De nieuwe ideeëngeschiedenis komt eraan
Kroniek van de literatuurwetenschap

Het is al een tijdje aan de gang: literaire teksten worden steeds minder gelezen als ‘pure’ literatuur, als ‘wereld in woorden’, maar steeds meer als getuigen van een tijdsbestel: literaire teksten drukken, net als niet-literaire teksten, ‘de wereld’ uit. Ze zijn ‘worldly’.

Het is allemaal het gevolg van de ‘cultural turn’ en de ‘ethical turn’ die in de laatste twee decennia van de vorige eeuw hun beslag hebben gekregen. Het nieuwe millennium is nu definitief ingezet met een nieuw, een ander concept van literatuur en dus ook van literatuurwetenschap. Symptomatisch voor de verschuivingen is het lot van het Nederlandse Tijdschrift voor literatuurwetenschap, dat na amper drie jaar (1996-1997-1998) al ophield te bestaan. In het eerste nummer van het tijdschrift signaleerde de redactie dat men vanuit de politiek erop aanstuurde de literatuurwetenschap in een reservaat op te bergen. De titanenstrijd die woedde tussen de aanhangers van verschillende paradigmata en die ervoor zorgde dat het vakgebied een onoverzichtelijk slagveld werd, kon in 1996 nog worden geïnterpreteerd als een ‘methodische pluraliteit’ die tot de charmes van het vak behoorde en niet als een tekort overwonnen diende te worden. De contradictorische aspecten van het pluralisme blijken immers complementair en dus productief te zijn in tijden van onbeslisbaarheid en onzekerheid, in een samenhang waarin normen en waarden hun vanzelfsprekendheid hebben verloren.

De strijd blijkt nu te zijn gestreden. Het laatste nummer van TvL kreeg van zijn uitgever (Amsterdam University Press) de boodschap mee dat het blad niet langer als tijdschrift zou verschijnen maar als Jaarboek. Er werd niet aan toegevoegd dat het diende te verdwijnen bij gebrek aan belangstelling (lees: te weinig abonnees). Wel werd meegedeeld dat het Jaarboek net als het tijdschrift een beeld zou geven ‘van de actueel en belangrijk geachte discussies in de (algemene) literatuurwetenschap en verwante disciplines’.

Het aangekondigde Jaarboek heeft meer dan twee jaar op zich laten wachten en ligt nu voor ons als Onverwerkt Europa. Jaarboek voor literatuurwetenschap I (Leuven: Peeters (2001), pp. 243, isbn 90 429 0987 0, €34). Er wordt wel degelijk, zoals beloofd, aandacht besteed aan politiek-historische implicaties van de Europese literatuur van de afgelopen eeuw; er wordt nagegaan hoe in de diverse Europese literaturen de grote politieke trauma's van de twintigste eeuw

[p. 51]

verwerkt zijn. Opmerkelijk echter is dat de algemene literatuurwetenschap nagenoeg verdwenen blijkt te zijn: slechts in één bijdrage, waarin Jan van Luxemburg in een persoonlijke terugblik de ontwikkelingen van de jaren negentig de revue laat passeren, is de literatuurwetenschap in haar ‘oude’ vorm nog aanwezig. Van Luxemburg signaleert, wellicht ten overvloede, dat de ALW in de decennia 1960-1990 ‘de wind heeft mee gehad in Nederland’. Maar: ‘Het lijkt erop dat dit tijdperk voorbij is’. Dat heeft te maken met de overheidsbezuinigingen, denkt hij, maar ‘ook met de onduidelijke identiteit van het vak’ (pp. 237). En ook: in Nederland, zoals elders in de wereld, blijken culturele studies, ‘al dan niet via benoemingen’, de plek van de literatuurwetenschap(pers) opgeëist te hebben.

Exit de oude algemene literatuurwetenschap dus. En leve de nieuwe literatuurwetenschap die, als men de bijdragen in dit jaarboek erop naleest, zich misschien wel aandient als cultuurwetenschap maar in feite een combinatie aanbiedt van nationale literatuurstudie uit diverse culturen, geschoeid op een globaliserende ideeënhistorische leest. Ook de traditionele vergelijkende literatuurwetenschap is hierbij uit het beeld verdwenen. Het nieuw aangeboorde probleemveld stelt identiteitsconstructie en representatie centraal rond de grote thema's van de twintigste-eeuwse geschiedenis. Grote thema's dus, net zoals in de ideeëngeschiedenis die aan het begin van de twintigste eeuw in het spoor van Wilhelm Diltheys Geistesgeschichte werd ontwikkeld. Maar met dit verschil dat het toen ging om universele thema's als liefde, dood en vriendschap, en nu om de grote catastrofen van de afgelopen eeuw: de twee wereldoorlogen, het Francoregime in Spanje, het Vichytijdperk in Frankrijk, de holocaust of heel in het algemeen het beeld van Europa bij niet-Europeanen. De ‘verwerking’ en/of interpretatie van dat alles in de respectieve literaturen levert dus een Europees cultuurbeeld op met politieke allures. In het volgende Jaarboek zal de heterogene invulling van het begrip ‘klasse’ aan de beurt komen, ‘niet alleen in de sociologie, maar eveneens in de cultuur- en literatuurwetenschap’.

In Literatuurwetenschap tussen betrokkenheid en distantie, red. Liesbeth Korthals Altes en Dick Schram (Assen: Van Gorcum (2000), pp. 412, isbn 90 232 3640 8, €29,50) is de ‘oude’ praktijk van de algemene literatuurwetenschap nog zichtbaar in zijn brede diversiteit. Ook hier wordt gememoreerd dat de (algemene) literatuurwetenschap, sinds de bloei in de jaren zestig tot stand kwam, internationaal en ook in Nederland een ‘roerige ontwikkeling’ heeft doorgemaakt. De veelheid van benaderingen waarin de literatuurwetenschap rond de eeuwwisseling uiteen is gevallen wordt er niet verketterd maar als complementair beschouwd, ‘als een consequentie van de complexiteit van de literatuur als object van studie’ (Voorwoord), maar toch wordt ook hier gealludeerd op de ‘onduidelijke identiteit’ van de literatuurwetenschap: ze dreigt volledig op te gaan in de ‘huidige interdisciplinaire en intermediale trend’, waar zij juist voorheen, ‘met de semiotiek als raamwerk, het model leverde voor de bestudering van andere kunsten en andere vormen van communicatie’.

De bundel Literatuurwetenschap tussen betrokkenheid en distantie geeft geen

[p. 52]

nieuwe koerswijziging aan zoals het Jaarboek, maar registreert ontwikkelingen uit de voorbije decennia en getuigt van de diversiteit van de onderwerpen die de literatuurwetenschap anno 2000 nog als relevant beschouwt. De verzamelde bijdragen zijn bedoeld als eerbetoon aan Elrud Ibsch, die in haar lange academische loopbaan de evolutie in de algemene literatuurwetenschap op de voet heeft gevolgd en ook ten dele mede gestalte heeft gegeven. De bundel is dan ook gesneden op maat van de wetenschappelijke activiteiten van Elrud Ibsch, die sinds haar eerste publicaties in de jaren zeventig steeds ‘kritisch, nieuwsgierig en gedreven’, de marges heeft verkend tussen wetenschappelijke distantie en persoonlijke betrokkenheid, zoals de titel aangeeft.

De samenstellers van dit zeer lijvige huldeboek wijzen er in hun voorwoord op dat Elrud Ibsch gaandeweg vier gebieden in de literatuurwetenschap heeft onderscheiden: 1. de interpretatie van literaire werken die gebaseerd is op een intersubjectieve analyse van de tekst, met behulp van de in de literatuurwetenschap ontwikkelde instrumenten; 2. het literatuurhistorische onderzoek dat zich volgens haar zou moeten richten naar de spelregels van het sociaal-wetenschappelijke onderzoek, maar waaraan grenzen zijn gesteld die inherent zijn aan elk historisch onderzoek; 3. de reflectie over de rol van literatuur in de samenleving als representatie en problematisering van normen en waarden; en 4. het sociaal-wetenschappelijke onderzoek naar het omgaan met literatuur. Aan het laatstgenoemde gebied wordt nog een afzonderlijke, Engelstalige publicatie gewijd. De bijdragen aan deze bundel bestrijken voornamelijk de drie eerstgenoemde gebieden, waarin dan verder vier verschillende thema's worden onderscheiden: de literatuurgeschiedenis, de interpretatie en de functie van literatuur als getuige en seismograaf van de geschiedenis, waarbij niet alleen de holocaustliteratuur wordt bestudeerd (een gebied waarop Elrud Ibsch toonaangevend en stimulerend onderzoekt heeft verricht) maar ook wordt ingegaan op de problematisering van het object van de literatuurwetenschap.

Opmerkelijk is dat twee van de vier genoemde thema's mooi blijken te sporen met het onderzoek dat wordt uitgezet in het ‘nieuwe’ Jaarboek voor literatuurwetenschap. In het licht van het voorafgaande kunnen hieruit alvast twee conclusies worden getrokken: enerzijds dat de ‘nieuwe’ koers die is aangegeven in het Jaarboek niet echt een breuk impliceert met ‘voorbije’ ontwikkelingen (dit geldt overigens voor zowat alle ‘bewegingen’ in de literatuurwetenschap) en anderzijds dat een aanzienlijk deel van het onderzoek dat door Ibsch werd geëntameerd, sterk actueel blijft. Het betreft met name de studie van de ‘representatie van het onrepresenteerbare’: de verwerking van de Tweede Wereldoorlog en de holocaust, in allerlei soorten teksten, inclusief stripverhalen. Vooral in deel I van het boek worden onder de titel ‘Grandeur en misère van de literatuurgeschiedenis’ (een allusie op Gomperts, maar die had het nog over literatuurwetenschap) onderwerpen aan de orde gesteld die uitnodigen tot reflectie over de vakbeoefening. Zo wordt een pleidooi gehouden voor het integreren van populaire verhaalkunst, zoals schelmenromans en griezelromans, alsook detectives, in het onderzoeksgebied; er wordt ook geargumenteerd dat de traditionele literatuurgeschiedschrijving te exclusief aandacht heeft

[p. 53]

voor constante verandering, terwijl het mechanisme van de reproductie van normen onderbelicht blijft; en er worden enkele ‘nieuwe’, meer thematische vormen van literatuurgeschiedschrijving in de praktijk gebracht met onder meer bijdragen over de functie van het nachtegaalbeeld in de zeventiende eeuw en over de representatie van de stad in (literaire) teksten van het fin de siècle.

Literatuurwetenschap tussen betrokkenheid en distantie is niet alleen een passende hommage aan Elrud Ibsch maar biedt ook een adequaat beeld van de diversiteit van het onderzoeksgebied van de - tot anno 2000 - nog steeds algemene literatuurwetenschap.

Dat de ‘traditionele’ algemene literatuurwetenschap nog niet helemaal is verdwenen en bovendien mogelijkheden te over heeft voor een soepele aanpassing aan de nieuwe ontwikkelingen, mag overigens nog blijken uit een handzame kleine inleiding, Orientierung Literaturwissenschaft. Was sie kann, was sie will, door Rainer Grübel, Ralf Grüttemeier en Helmut Lethen (Reinbek: Rowohlt Taschenbuch Verlag (2001), Rowohlts Enzyklopädie, pp. 224, isbn 3 499 55606 5, €9,50). Het gaat om een Duits, zeer elementair handboekje dat zich richt tot de beginnende student. Een van de auteurs, de extramurale neerlandicus Ralf Grüttemeier, werkzaam aan de Carl-von-Ossietzky-Universität in Oldenburg, heeft er echter voor gezorgd dat een niet onaardig aantal voorbeelden uit de Nederlandse literatuur als illustratiemateriaal wordt opgevoerd (o.m Multatuli en W.F. Hermans), wat de inleiding ook voor Nederlandstalige studenten extra aantrekkelijk maakt. Het boekje kan overigens in eerste instantie worden aanbevolen omdat het op een heel beknopte, verhelderende manier de klassieke of traditionele literatuurwetenschap aanvult met zeer actuele, eigentijdse inzichten. Dat is: met aandacht voor het functioneren van literatuur, met oog voor de lezer, met het besef dat literaire waarde niet een eigenschap is die vervat zit in de tekst, maar een product van instituties als literaire kritiek en literatuuronderwijs. En dat niet de auteur van het literaire werk in eerste instantie belangrijk is, maar wel de zich onafhankelijk daarvan veranderende literatuur. De auteurs van het handboek zetten dus niet een directe stap in de richting van de cultuurwetenschap, maar werken zeer bewust aan een plaatsbepaling van de literatuur in de cultuur.

De samenwerking van een slavist, een neerlandicus en een germanist heeft een interessante kruisbestuiving opgeleverd. Zo wordt hier aandacht gevraagd voor het poëticale onderzoek, waarbij wordt gewezen op de invloedrijke typologie van de Amerikaanse literatuurwetenschapper M.H. Abrams (met de vier poëtica's: mimetisch, autonomistisch, expressief en pragmatisch), die in de Nederlanden bekend is geworden vooral dank zij de publicaties van A.L. Sötemann en die tot dusver in Duitsland relatief weinig aan bod is gekomen. Een ander voorbeeld van directe ‘bruikbaarheid’ van ‘Nederlands materiaal’ in de Duitse theorievorming is de receptie van het werk van Cees Nooteboom. Diens Die folgende Geschichte werd in 1991 door de literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki de hemel ingeprezen in het invloedrijke televisieprogramma ‘Das literarische Quartett’. De auteurs wijzen op de invloed van dit

[p. 54]

programma op het uitzonderlijke verkoopsucces van Nooteboom in Duitsland, terwijl hij in Nederland niet tot ‘de grote drie’ van de naoorlogse literauur wordt gerekend. Het ‘geval’ wordt aan alle kanten bekeken - er wordt ook nog rekening gehouden met het feit dat de Nederlandstalige literatuur ‘Schwerpunkt’ was tijdens de Buchmesse in Frankfurt in 1993 - en dient uiteindelijk als bewijs of illustratie van het gegeven dat ‘textorientierte Ansätze’ steeds tekortschieten. Alleen een onderzoek van het hele literaire systeem (met de instituties die eromheen zitten) blijkt immers een verklaring te kunnen opleveren voor het succes van de Nederlandse literatuur op de Duitse boekenmarkt aan het begin van de jaren negentig.

Het zou handig zijn mochten we over een dergelijke, geactualiseerde inleiding in de (algemene) literatuurwetenschap beschikken in het Nederlands. Dat is helaas niet het geval, wat des te meer doet betreuren dat de aula-pocket Algemene literatuurwetenschap van Barend van Heusden en Els Jongeneel niet meer wordt herdrukt. Er is inmiddels wel een nieuw, driedelig handboek voor studenten aan de Open Universiteit verschenen bij uitgeverij SUN in Nijmegen, dat door zijn omvang zelf al niet kan voldoen aan de omschrijving ‘handige kleine inleiding voor aankomende studenten’. Maar daarover kunnen we het nog hebben in de volgende kroniek algemene literatuurwetenschap.