Neerlandica extra Muros. Jaargang 1999

[p. 58]

In een ander land
Kroniek van het proza
Ton Anbeek (Leiden)

Wanneer ik mijn collega's in het buitenland benijd, dan is het omdat ze op weg naar hun werk over de Golden Gate-brug rijden of een blik kunnen slaan op de drie marmeren wereldwonderen in Pisa. Maar waar ik hen zeker niet om benijd is hun lastige taak: buitenlandse studenten enthousiast maken voor de Nederlandse literatuur. Hoe moeten ze die vreemde ogen laten wennen aan het ‘rainy realism’ dat zo kenmerkend is voor veel Hollands proza? Het probleem doet zich niet alleen voor in landen waar het minder regent. Ook de Engelsen schijnen onze romans al te saai en te deprimerend te vinden.

Misschien is er een uitweg, namelijk vooral teksten van Nederlandse auteurs behandelen die in het buitenland spelen, zodat typisch Hollandse eigenaardigheden als regenpakken en gezondheidszadels buiten de deur worden gehouden.

Het proza van Springer bij voorbeeld, die onlangs zijn zesde roman, Kandy, publiceerde (Amsterdam, Querido, 1998; 155 pp., f 29,95). ‘Een terugtocht’ luidt de ondertitel en dat geeft al aan dat het hier om een zoektocht naar het verloren verleden gaat. De hoofdfiguur denkt terug aan een merkwaardig tussenspel tussen oorlog en thuiskomst: de tijd dat hij in een kamp op Ceylon met andere Nederlandse families op repatriëring wachtte. De kinderen ontwikkelen in dat niemandsland een eigen cultuur van baldadigheid en ontluikende liefde. Vele, vele jaren later komt de hoofdpersoon ertoe door middel van een oproep in de krant weer contact met zijn oude speelkameraadjes te zoeken. Het resultaat is een aantal ontmoetingen die Springer met het hem zo typerende mengsel van joligheid en melancholie beschrijft.

Springers boeken spelen veelal in het buitenland omdat de auteur zoals bekend put uit zijn Indische jeugd en zijn ervaringen als diplomaat. Het geeft zijn proza iets kosmopolitisch dat verfrissend aandoet voor wie gewend is bij het openslaan van een Nederlandse roman meteen in een gereformeerde of anderszins benauwde huiskamer terecht te komen. En toch, het thema van Kandy sluit naadloos aan bij een bekende trend in de Nederlandse literatuur: het is het verhaal van een jeugdliefde. Springer heeft dat thema al eerder opgeroepen en soms krijgt men dan ook het zonderlinge gevoel: dit boek heb ik al gelezen. Niettemin, al loopt Ina Damman deze keer op Ceylon rond, het blijft een echt Springerverhaal: met vaart verteld, zonder opsmuk of rompslomp. De auteur heeft een grote bewondering voor vakkundige vertellers als Somerset Maugham en Maupassant. Dat leidde ertoe dat de Hollandse kritiek nogal wat tijd nodig had voor men zijn bijzondere talent onderkende.

Eenzelfde dédain voor het verhaal zonder pretentie speelde de kritiek parten bij de beoordeling van een andere prozaschrijver wiens verhalen zich veelal in het buitenland afspelen: Tim Krabbé. Zijn laatste roman, De grot (Amsterdam,

[p. 59]

Bert Bakker, 1977; 181 pp, f 29,90) begint met een thrillerscène. Een Nederlander komt aan in een Oost-Aziatisch, dictatoriaal bestuurd land. Hij heeft het warm, maar het is niet alleen de hitte die hem benauwt. Want hij is bang, hij moet iets doen dat hem de kop kan kosten. En zo wordt de lezer het verhaal ingezogen.

Krabbé weet steeds weer nieuwe spanningsbogen op te zetten, onder meer door listige tijdssprongen en perspectiefwisselingen. Zo verplaatsen we ons in het voorlaatste hoofdstuk opeens in de gedachtewereld van een Amerikaanse jongen die op zoek is naar zijn spoorloos verdwenen moeder. Geleidelijk schuiven de stukken van de puzzel in elkaar en wat dan te zien komt, is even verrassend als ontroerend. De lezer wordt bijna gedwongen de roman onmiddellijk weer opnieuw te gaan lezen.

Uiteraard kan ik hier niet op de plot ingaan zonder het genot van de lezer te verminderen. Alleen dit: ook bij deze auteur, die zijn verhaal meestal buiten de Hollandse grenzen laat spelen en die een even weinig Hollandse voorkeur heeft voor vakkundig vertellen, komt het Ina Damman-thema terug. Krabbé brengt Vestdijk zelfs impliciet een hulde door zijn hoofdfiguur Egon Wagter te noemen.

Zelfs de critici die de auteur argwanend volgden vanwege zijn ‘Amerikaanse’ ideeën over literatuur, gaven zich bij De grot tegenstribbelend gewonnen. In deze roman wist Krabbé zijn thema, ‘de onmogelijkheid van de volmaakte liefde’, op een even ingenieuze als aangrijpende wijze vorm te geven.

Van alle buitenlanden blijft Amerika de meest fascinerende uitdaging voor auteurs uit de oude wereld. Dat zie je bij voorbeeld heel duidelijk bij Nederlandse auteurs die enige tijd als gastschrijver aan een Amerikaanse universiteit verbonden waren. Het is onmogelijk zich te onttrekken aan de opdringerige realiteit van het Amerikaanse leven - en dus resulteert zo'n confrontatie meer dan eens in een roman die verslag doet van een cultuurschok.

Een voorbeeld vormt Het vrouwelijk halfrond van Herman Stevens (Amsterdam, Prometheus, 1977; 177 pp, f 29,90). Stevens debuteerde met Mindere goden, een boek waarvan vooral de stilistische subtiliteit werd geprezen (hij kreeg er de Anton Wachterprijs voor). Ook hij werd writer in residence en dat had zijn gevolgen. In de eerste alinea van Het vrouwelijk halfrond is het meteen raak: ‘Wie eenmaal Amerika ingaat komt nooit meer terug. Hij gaat een ander worden. Een Amerikaan.’ De hoofdpersoon - een schrijver - raakt verliefd op het land. Hij geniet intens van lange autotochten door een verlatenheid waarin je je kan verliezen: ‘Ik ben vrij. Doorzichtig. Ik zwem in de verhalen van de vreemden die m'n vrienden konden zijn. Het wordt Amerikaans in m'n hoofd. Want wie in een andere taal gaat wonen moet z'n leven herschrijven, ook die levens die hij ongeleefd heeft gelaten. Nieuw leven! Het is als liefde. Het is Amerika.’ Hij beseft of neemt zich in ieder geval voor: ‘Als ik weer ga schrijven, moet het ook anders zijn. Echter.’

Wat betekent dat nu, ‘echter schrijven’? Meer in de stijl van de bewonderde Hemingway? Het eigenaardige is dat deze lofzang op Amerika allerminst in een Amerikaanse stijl geschreven is - als men dat begrip verbindt met directheid, rauwheid, echtheid. Eerder cultiveert Stevens een zekere gemanierdheid, wat

[p. 60]

vooral opvalt in de dialogen. Zo is er een meisje dat debiteert: ‘Hollywood is het restaurant dat honger opdient’ en ook de andere gesprekspartners stapelen de ene spitsvondigheid op de andere. Uiteindelijk houdt deze roman iets merkwaardigs tweeslachtigs: een hopeloze verliefdheid op Amerika die ergens mid Atlantic blijft steken.

Intussen heeft Stevens zich in allerlei opiniërende stukken steeds meer ontpopt als een auteur die zich afzet tegen ‘afstandelijk formalisme’ en pleit voor meer werkelijkheid in de literatuur: ‘Zo is een klein dozijn schrijvers bezig verslag uit te brengen van hun aanvaringen met de realiteit en daartoe hebben ze het zitvlees van de hogepriester ingeruild voor hard eelt. Wat gebeurt er als je een voor introspectie geboren figuur loslaat op een wereld waar het toppunt van bezinning Oprah Winfrey heet?’ Het klinkt bijna als een retorische vraag maar voor wie hem letterlijk neemt is het antwoord simpel: dan krijg je een roman van Arnon Grunberg.

Grunberg fungeert op dit moment als enfant terrible/boy wonder van de Nederlandse literatuur. Na het grote succes van Blauwe maandagen ging hij in New York wonen - een keuze die symptomatisch lijkt voor de verschuiving van de culturele hegemonie. Want zo'n dertig, veertig jaar geleden zou een jonge schrijver die de Lage Landen afzweert, ongetwijfeld voor Parijs hebben gekozen.

De heilige Antonio, het boekenweekgeschenk dat Grunberg vorig jaar schreef, speelt in een Amerikaanse metropool waar vreemdelingen wanhopig hun illusies najagen. Het is weer een typische Grunbergtekst waarin de humor het treurige verhaal nog wranger maakt. Zo wordt een hartroerende liefdesscène gerelativeerd door de opzichtige aanwezigheid van een kakkerlak.

In het verhaal komt ook een dubbelganger van de auteur voor, die Krieg heet - de naam van de hoofdpersoon van Grunbergs bejubelde tweede roman Figuranten. Het lijkt een weinig vleiend zelfportret. Want deze jonge schrijver, die in zijn eigen land ‘heel beroemd’ is krijgt van zijn geliefde te horen: ‘Tussen jou en de totale eenzaamheid staat alleen maar geld’ en zijn grappigheid wordt herleid tot het onvermogen ook maar iets te voelen. De heilige Antonio is onder de oppervlakte van slapstick en humor een dieptreurig boek.

Tegelijk met dit boekenweekgeschenk verscheen er een bundel met artikelen van Grunberg. Het gaat onder meer om een aantal stukken die als boekbespreking beginnen maar gaandeweg uitlopen op allerlei beschouwingen over het schrijverschap. Dat is dan ook het belang van De troost van slapstick (Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1998; 216 pp., f 39,90). Over de taak van de schrijver zegt hij bij voorbeeld: ‘Natuurlijk heeft een schrijver net als een vuilnisophaler, een groenteboer en een tandarts een taak: ervoor zorgen dat de lezer de bladzijde omslaat, omdat de lezer wil weten hoe het verdergaat. Dat is alles.’ Deze uitspraak is in al zijn nuchterheid typerend voor Grunberg, die zich af zet tegen alle hoogdravendheid. Hij moet dan ook niets hebben van mensen ‘uit dat hele kleine groepje dat wel eens een boek koopt’ die bewust of onbewust spanning associëren ‘met iets vulgairs, iets banaals, iets goedkoops, iets wat niets te maken kan hebben met hogere cultuur.’ Wat hij in de eerste plaats van een schrijver verlangt is: ‘Sleep mij toch mee in uw verhaal, vanaf de eerste

[p. 61]

bladzijde tot de laatste.’ Daarom heeft hij ook waardering voor het werk van die andere Nederlandstalige auteur die lang in New York verbleef: Marnix Gijsen.

Al deze uitspraken klinken als vloeken in de heilige hallen van de Nederlandse literatuur waar een boek liefst ‘over het schrijven zelf’ moet gaan en spanning wordt overgelaten aan thrillerauteurs en andere minderwaardige, want publieksvriendelijke auteurs.

Er is nog een andere jonge auteur die net als Stevens en Grunberg het Amerikaanse leven omarmd heeft en die zich even sterk afzet tegen de heilige dogma's van de Nederlandse kritiek: Leon de Winter. Deze schrijver heeft op een zeker moment het kunstproza waarvoor hij geprezen werd vaarwel gezegd: ‘Hoe platvloerser hoe beter (...). Ik zal de liefhebbers van esoterische literatuur met een lekkere roman verwennen,’ heet het in Kaplan, het keerpunt in De Winters carrière. En onlangs verklaarde de auteur: ‘Tegenwoordig construeer ik mijn boeken alsof het filmscenario's zijn.’ Kortom, De Winter laat niets na om de verfijnde Hollandse recensenten de kast op te jagen.

De hemel van Hollywood (Amsterdam 1997, De Bezige Bij; 329 pp., f 39.50) is dan ook een ‘Amerikaanse’ roman, en niet alleen omdat hij in Los Angeles speelt. Kennelijk vormde het meer speelse type thriller dat Elmore Leonard schrijft, het voorbeeld. Het resultaat is een boek dat zo verfilmd kan worden. In dat opzicht beantwoordt de roman volkomen aan de filosofie die aan het begin ten beste wordt gegeven: ‘Het Amerikaanse droomrealisme zal winnen. De wortelloze cultuur, de op maat gesneden ervaring, de werkelijkheid van de illusie, dat zijn de begrippen van de eenentwintigste eeuw. Europa zal een kopie van Amerika worden.’

De Winter - die zelf elk jaar een paar maanden in Los Angeles woont - heeft de uiterste consequentie getrokken uit de tendentie die zich afwendt van het ‘afstandelijke formalisme’ in de Europese literatuur. Met beide armen omhelst hij het Amerikaanse ideaal en het interesseert hem niet dat de critici hem steeds weer van clichématigheid en goedkoop effectbejag beschuldigen: ‘He laughed all the way to the bank.’

Wat al deze boeken laten zien is dat de keuze voor een ander land meer kan inhouden dan een wisseling van decor. Het hangt bij Springer, Krabbé, Stevens, Grunberg en De Winter samen met een onhollandse voorkeur voor het naar buiten gerichte, vakkundig vertelde verhaal boven driedubbelgelaagd academisch proza. Zij zetten zich af tegen ‘de literaire scherprechters’ waar Springer in een recente lezing mee spotte: ‘Het boek moet vooral niet al te lekker weglezen (...). En hoe dieper een schrijver de Grote Waarheden onder woorden begraaft, des te mooier zullen die knappe koppen dat vinden. Een “moeilijk” boek is immers een onuitputtelijke Fundgrube voor dissertaties, essays, colleges. Moeilijk toegankelijke boeken en schrijvers verschaffen de pluizers onder ons voor jaren brood op de plank’ (zie NRC-Handelsblad 20.11.1998).

Een boek schrijven dat in een ander land speelt is kennelijk al een eerste stap om te ontsnappen aan de dogma's van de vaderlandse kritiek.