Neerlandica extra Muros. Jaargang 1999

[p. 37]

Het schrijn opgepoetst
Wim Blockmans (Leiden)

De nieuwe, rijkelijk geïllustreerde heruitgave van Johan Huizinga's Herfsttij kende een zo groot succes dat de uitgever reeds nieuwe gelijksoortige edities van boeken van Nederlands beroemdste historicus aankondigt. Het kan alleen maar tot oprechte vreugde stemmen dat deze indringende cultuurgeschiedenis van de late Middeleeuwen in Noord-Frankrijk en de Nederlanden nog steeds met duizendtallen over de toonbank gaat. Ook internationaal doet zij het nog uitstekend: zij behoort tot de bestsellers die op de campusboekhandels aan universiteiten in heel Noord-Amerika te vinden zijn.

De voorliggende editie kenmerkt zich door een zorgvuldige tekstcorrectie, de plaatsing in de tekst van vertalingen bij citaten en de toevoeging door de bezorger, dr. Anton van der Lem, van een korte schets van het ontstaan, de receptie en de vertaling van dit boek. Hij behoort tot het drietal dat in de periode 1989-1991 Huizinga's correspondentie in drie forse boekdelen uitgaf en vervolgens drie niet minder kloeke monografieën presenteerde waarin de intellectuele en persoonlijke Werdegang van de schrijver minutieus wordt beschreven. De lezer wordt dus met grote deskundigheid vertrouwd gemaakt met de situering van Herfsttij in het leven en de tijd van zijn auteur. In de tekst heeft de bewerker Huizinga's genitiefvormen hersteld evenals zijn taalkundige eigenaardigheid om na ‘toen’ een tegenwoordige tijd te gebruiken.

Het meest zal de huidige lezer niettemin getroffen worden door de ongeveer driehonderd illustraties, overwegend in kleur. De bezorger heeft ernaar gestreefd de vele beelden die de auteur in prachtige volzinnen oproept nu ook voluit te tonen. Hij is hierin geheel geslaagd. In onze steeds meer door beelden dan door letters gedragen cultuur, wordt Huizinga's tekst hiermee een uitstekende dienst bewezen, ook al had de schrijver daarvoor destijds zelf nauwelijks belangstelling. Het diepe respect van de bezorger voor de oorspronkelijke tekst reikt zo ver dat hij de eigen toevoegingen discreet niet in het register heeft opgenomen, waardoor dus jammer genoeg bepaalde informatie in het boek niet langs die weg toegankelijk gemaakt wordt, alleen maar omdat Huizinga die niet zelf noemde.

Een voorbeeld. Tot de miniaturen die hier voor het eerst in voortreffelijke kleuren worden afgebeeld, behoort een serie uitgevoerd door Jean Miélot (afb. 21.15-21). De naam van deze vertaler-bewerker-illuminator (helaas foutief gespeld op p. 8) ontbreekt in het register omdat hij niet in Huizinga's tekst voorkomt. De lezer wordt hier echter ook misleid: hoewel zeven bijschriften op pp. 348-350 luiden ‘miniatuur van Jean Miélot’, maakt de catalogus van het betreffende ms. KBB 9392 duidelijk dat Miélot niet de schilder was maar de bewerker van de tekst, terwijl het schilderwerk van de hand van Loyset Liédet was.⁽¹⁾ Zo zal de kenner ook in één oogopslag merken dat de afbeeldingen van Humphrey van

(1) Dogaer, G. & Debae, M. (1967). De Librije van Filips de Goede. Brussel: KB, nr. 121; Dogaer, G. (1987). Flemish Miniature Painting in the 15th and 16th Centuries. Amsterdam: B.M. Israél, p. 87.

[p. 38]

Gloucester en Jan van Beieren (2.10 en 7.7) niet afkomstig zijn uit het Receuil d'Arras zoals de Bronvermelding op pp. 414-415 het wil doen geloven. Het is dus oppassen geblazen wanneer een specialist in letteren zich op prenten stort. Maar ook zal men niet voetstoots aannemen dat de oorlogen om Italië tussen Frankrijk en het huis Habsburg een begin namen in 1500, zoals de tijdtafel op p. 407 vermeldt; het was natuurlijk zes jaar eerder. Het is duidelijk dat de bezorger meer thuis is in de tijd waarin Huizinga leefde dan in die waarover hij schreef.

Wie de illustraties nauwkeurig bekijkt, zal aanmerkelijke verschillen opmerken in de technische kwaliteit van de reproducties. Naast prachtige afbeeldingen, waarvan er enkele niet eerder werden gepubliceerd, komen er ook enkele tientallen voor die onscherp zijn en waarvan de kleuren onecht, flets, hard of overdreven zijn. Dit is geen flou artistique maar het raster en het verlies aan kleurenbalans dat optreedt wanneer foto's gereproduceerd worden uit bestaande boeken in plaats van door originele ektachromes. De uitgever leverde dus slechts gedeeltelijk een kwaliteitsproduct. Soms valt dat te excuseren wanneer afbeeldingen heel moeilijk of zelfs niet meer te verkrijgen zijn. Wanneer echter vrijwel alle schilderijen van Van Eyck, Memling, Van der Weyden, Gerard David en nog wel enige andere afbeeldingen aantoonbaar technische gebreken vertonen, moet de authenticiteit van de bronvermelding in vraag worden gesteld. Kan een uitgever voor een prestigieuze uitgave op grote oplage zomaar, zonder bronvermelding, tientallen afbeeldingen overnemen uit bestaande boeken?

Het is al gezegd, de bezorger en zijn metgezellen publiceerden naast de briefwisseling ook nog lijvige dissertaties die het ontstaan van Huizinga's oeuvre tot in detail doorgronden. Zij hebben zich verdiept in alle documenten die de reconstructie toelieten van de ontwikkeling en de verspreiding van zijn gedachtegoed. Voor Van der Lem ging het erom Huizinga's visie op Nederlands beschaving in de zeventiende eeuw te zien groeien. Dit boek van bescheiden omvang acht hij een studie van 400 bladzijden waard, omdat uit ongepubliceerde colleges, aantekeningen en lezingen blijkt dat de meester zich gedurende zijn hele leven vragen heeft gesteld over de Nederlandse culturele identiteit in de Europese context. Deze thematiek hield Huizinga persoonlijk bezig als lid van de Commissie voor Intellectuele Samenwerking van de Volkenbond. De vragen die hij toen opwierp hebben nog al hun actualiteit behouden, ook al zullen wij nu vaak anders aankijken tegen attitudes zoals patriottisme dan Huizinga. Van der Lem reconstrueert tot in detail Huizinga's levensloop en intellectuele prestaties en gaat na hoe tijdgenoten op hem reageerden en hij op anderen. Hij houdt zich verre van vragen naar ‘het gelijk’ of de confrontatie met actuele zienswijzen. Het gaat erom Huizinga in zijn tijd te plaatsen, en zijn aanzienlijke rol op het nationale en internationale forum tijdens het interbellum te belichten. Léon Hanssen volgt een zelfde demarche met betrekking tot Huizinga's cultuurkritische geschriften, inclusief Herfsttij. Degelijk vakwerk, ruime blik op het Europese politieke en culturele landschap van die tijd, fraai geschreven. Mij bekruipt wel eens de neiging om dit allemaal wel erg veel van het goede te vinden. Men kan

[p. 39]

in verrukking blijven over Huizinga's visie en schrijfstijl, men kan zijn innovatieve denkbeelden waarderen. Het oppoetsen van het nationale schrijn waarin zijn oeuvre is bijgezet hoeft ons er echter niet toe te brengen - zoals bij deze auteurs wel het geval lijkt - om bepaalde tijd-, plaats- en persoonsgebonden opvattingen en informatie, die bij Huizinga natuurlijk ook aanwezig zijn, in beate bewondering geheel te ontzien. Niet uit afgunst past het om hierop af te dingen, maar omdat het tachtig jaar na het verschijnen van Herfsttij toch wel erg droevig met de Nederlandse geschiedschrijving gesteld zou zijn indien ze het nog steeds bij Huizinga's canon zou houden. Nu ieder stukje papier uit het Huizinga-archief en de vele belendende percelen doorvorst is, beschikken we over een prachtige intellectuele situering van deze historicus. Van de huidige generatie historici wordt verwacht dat zij nu haar eigen problematiek en visie ontwikkelt. Gelukkig is dit proces gaande, al kost het tijd om die ingang te doen vinden en beschikt niet iedere auteur over Huizinga's genie.

Besproken titels

Johan Huizinga, (1997). Herfsttij der Middeleeuwen. Studie over levens- en gedachtevormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. 21ste druk, Contact. ISBN 90 254 23442, 416 blz. f 69,90/1 400 BEF.

Léon Hanssen, (1996). Huizinga en de troost van de geschiedenis. Verbeelding en rede. Balans. ISBN 90 5018 3417, 500 blz. f 75.

Anton van der Lem, (1997). Het eeuwige verbeeld in een afgehaald bed. Huizinga en de Nederlandse beschaving. Amsterdam: Wereldbibliotheek. ISBN 90 284 1751 6, 399 blz. f 59,50.