Neerlandica extra Muros. Jaargang 1999

[p. 31]

Persoonlijke identiteit en vrouwelijk perspectief
Judit Gera (Budapest)

Feministische tekstkritiek is een zeer boeiend terrein. Je wordt uitgenodigd om naar teksten (en niet uitsluitend naar literaire teksten) een beelden te kijken vanuit een nieuw perspectief. Dit perspectief is dat van de vrouw in engere zin, maar tegelijk ook dat van de ‘ander’ in ruimere zin. (Etniciteit, religie, klasse, kleur, identiteit en dergelijke worden bij de analyse betrokken.) Die uitnodiging neem ik gaarne aan. Niet alleen omdat ik zelf vrouw ben, maar ook omdat in mijn persoonlijke identiteit nog enkele lagen te vinden zijn die mij als een ‘ander’ definiëren. Twee van deze lagen zijn: mijn Oost-Europese identiteit die mij in vergelijking met de West-Europese context vaak als de ‘ander’ bepaalt en mijn banden met de Nederlandstalige literatuur. Deze literatuur wordt vanwege het Nederlands (een ‘kleine’ dus weer een ‘andere’ taal) veelal als een minder bekende literatuur ingedeeld naast de ‘grote’, dat wil zeggen meer bekende literaturen als de Engelstalige, Duitstalige of Franstalige. In tekst gevat. Inleiding tot een kritiek van representatie. De in Meijers boek krachtig aangeboden alertheid op de in verschillende representaties schuilgaande clichés komt me dus goed van pas. Er worden niet alleen nieuwe en interessante theorieën en methodes van interpretatie beschreven maar ook maken we kennis met een nieuwe houding voor de ontvanger van teksten, beelden en representaties. Het boek is dus niet uitsluitend theoretisch maar ook praktisch gericht. Begrippen als intertekstualiteit, deconstructie, feminisme, narratologie, representatie zijn helder en toegankelijk uitgelegd en gaan gepaard met praktische analysemethodes aan de hand van literaire en niet-literaire teksten, beelden, foto's, opschriften en dergelijke. De geanalyseerde voorbeelden zijn voor een groot deel uit de Nederlandse culturele context afkomstig, waaronder het gedicht ‘Het huwelijk’ van Elsschot, het ‘Klinkdicht’ van Focquenbroch, ‘Roodkapje’ van Driek van Wissen, de romans Rubber en Koelie van Székely-Lulofs, Heren van de thee van Hella Haasse, De wetten van Connie Palmen en het fotoalbum Amsterdam! van Ed van der Elsken. Ook de Amerikaanse (Adrienne Rich) en de Duitse literatuur (Christa Wolff) zijn vertegenwoordigd. Nieuwe begrippen die me bijzonder aanspreken zijn: depersonificatie, de geseksueerde aard van genres, de zogenaamde ‘othering’-mechanismen, ingebedde misogynie, de interacterende ‘grammatica's van verschil’, ‘resisting reading’, ‘writing beyond the ending’. De bewustmaking van deze begrippen dient om de ondemocratische distributie van subjectposities in representaties te doen opmerken en daardoor democratische reflexen in de ontvanger te activeren. In een postcommunistische culturele context is deze kritische lees/ontvangershouding onmisbaar: niet alleen in verband met democratie als politieke en culturele aangelegenheid maar ook ten opzichte van het feminisme, dat tijdens de communistische periode een zeer

[p. 32]

problematische plaats innam.

In In tekst gevat worden een paar baanbrekende theoretische werken ter sprake gebracht en kritisch belicht, bijvoorbeeld Susan Kappelers The Pornography of Representation (1986) en Toni Morrisons Playing in the Dark. Whiteness and the Literary Imagination (1992).

Dit boek was voor mij als een revelatie; het gaf mij nieuwe inspiratie voor tekstanalyse van Nederlandse (en ook Hongaarse) literaire teksten (ook van klassieken). Toch ben ik op enige problematische punten gestuit die ik hier schetsmatig wil signaleren.

Ten eerste heb ik de indruk dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen authentieke en niet-authentieke interpretatie. Ik zie een contradictie in de bewering enerzijds: dat ‘de te interpreteren tekst altijd het kader (blijft) waarbinnen je de functie- en betekenisverandering van de “citaten” bestudeert’ (p. 23) en anderzijds: dat de intertekstuele ruimte ‘...wordt bepaald en ingeperkt door wat de lezer “hoort”’ (p. 34). Heeft de beperking die de tekst met zich meebrengt geen enkele invloed op de interpretatiemogelijkheden van de lezer? Kan de lezer in principe alles ‘horen’, ‘ruiken’ in een tekst en een authentieke interpretatie blijven geven als hij/zij dat maar beargumenteren kan? Wordt het gevaar niet te groot dat de implicaties van de concrete tijd en ruimte waarin een bepaald werk ontstaan is over het hoofd worden gezien? Blijft het element ‘waardeoordeel’, ‘the exercise of judgement’ (A. Balakian, 1994, p. 11) in tekstkritiek dan helemaal buiten beschouwing? Zijn alle interpretaties authentiek te noemen? Zijn er geen goede en slechte gedichten, romans, verhalen? Het eventuele meningsverschil omtrent het gedicht ‘Roodkapje’ door Driek van Wissen is naar ik meen niet alleen politiek van aard, zoals Maaike Meijer beweert, maar heeft ook consequenties voor de esthetisch-ethische waarde van het gedicht.

Een tweede contradictie is van dezelfde aard en heeft weer betrekking op de grenzen die een tekst stelt. Op bladzijde 77 staat: ‘Terwijl deconstructie als filosofische strategie zich kan toeleggen op het omkeren van de binaire opposities (als man-vrouw) die het westerse denken structureren, ben je bij een literaire tekstinterpretatie gebonden aan het kader dat de tekst stelt.’ Even verderop leest men echter: ‘Een doorgezette deconstructie zou het kader van de tekst moeten laten springen’ (p. 78). Hier heb ik moeite mee. Indien het kader van de tekst wordt vernietigd, kan er geen sprake meer zijn van literaire kritiek, alleen maar van ideologie- of cultuurkritiek. Men doet er goed aan die twee uit elkaar te houden. De taak van de individuele auteurs komt mijns inziens te weinig ter sprake.

Het auteursprobleem is gecompliceerd. Maaike Meijer blijkt de stelling van Barthes over de ‘dood van de auteur’ zonder meer te aanvaarden (p. 22, 95). Aan de hand van het door haar kritisch belichte fotoalbum van Ed van der Elsken en wat later van het werk van Edgar du Perron zegt ze: ‘Het gaat hier niet om individuen maar om machtige culturele conventies, om collectieve structuren van representatie, die de macht van deze ene auteur verre te boven gaan en die diep verankerd zijn in onze taal en onze cultuur’ (p. 95). Hier blijft de

[p. 33]

verantwoordelijkheid van de individuele auteur voor wat hij/zij schrijft dus buiten beschouwing. Voor mij is dit volkomen onaanvaardbaar. Als Maaike Meijer een bewuste, vaak tegendraadse kritische houding van de lezer verwacht, waarom niet van de auteur? Is hier misschien weer sprake van een zekere aarzeling om waardeoordelen te vellen over concrete literaire werken en auteurs? Men krijgt de indruk dat auteurs helemaal onbewuste, dus niet verantwoordelijk te stellen personen zijn, terwijl critici van huis uit uitsluitend bewust van aard zijn. Alsof critici per se meer zouden weten dan auteurs. Anna Balakian herinnert in haar boek over moderne literatuurkritiek (The Snowflake on the Belfry. Dogma and Disquietude in the Critical Arena, 1994) in dit verband terecht aan de metafoor van Heidegger over ‘the snowflake on the belfry’: de criticus heeft net zo weinig kracht om het kunstwerk te beïnvloeden als de sneeuwvlok om de kerkklok te laten luiden (A. Balakian, 1994, p. 22).

Het negeren van de rol van de auteur wordt tegengesproken in hoofdstuk 7, waar Meijer Playing in the Dark van Toni Morrison bespreekt. Daar stelt ze met Morrison mijns inziens de juiste vragen: ‘Het onderwerp van een droom is altijd de dromer zelf. Wanneer een tekst vergelijkbaar is met een droom, dan is ook het onderwerp van de tekst de auteur zelf. Wat zeggen representaties van zwarten, of “zwarte figuraties” dus over de blanke auteur die deze opschreef, over de fantasma's van de witte cultuur?’ (p. 117) Meijer stelt zelfs een in de laatste tijd vaak verzuimd en verafschuwd biografisch-psychoanalytisch standpunt aan de orde bij de analyse van Les mots pour le dire van Marie Cardinal. In dit hoofdstuk wordt dus de rol van de auteur anders gezien dan in de rest van het boek.

Een laatste opmerking betreft de behandeling van culturele studies. Daar wordt enerzijds gepleit voor culturele studies als ‘een nieuw en invloedrijk gebied’ naast literatuurwetenschap en geenszins als een plaatsvervanger daarvan (p. 86). Dit lijkt me terecht. Ik vind met Balakian dat literaire werken ondanks bepaalde overeenkomsten, principieel verschillen van andere culturele uitingen en dat de bestudering van die twee gebieden vele parallelle, maar ook duidelijk onderscheiden elementen bevat. Dit principiële verschil tussen literatuur en andere culturele uitingen (zoals roddelen of grappen maken, wat Meijer onder meer noemt) is de esthetische dimensie die alleen inherent is aan kunst en literatuur. Het is dan vreemd en in strijd met haar vorige bewering over het gescheiden houden van literatuurstudie en culturele studies, dat Meijer op bladzijde 88 het feit dat ‘vooral in de literatuurbeschouwing voor vele critici en wetenschappers de normatieve scheiding tussen Literatuur en andere cultuuruitingen nog overeind (staat)’ impliciet als conservatief verschijnsel beschouwt. Ook in de behandeling van de verschillen tussen culturele studies en de klassieke literatuurstudie zijn wat ongerijmdheden te vinden. Het is namelijk niet waar dat, zoals Meijer stelt, de tekst in de literatuurstudie ‘als complex en meerzinnig esthetisch object, los (staat) van context, van geschiedenis en van de gevoelens, de positie en de belangen van de lezer’ (p. 87). De marxistische literatuuropvatting bijvoorbeeld was zelfs veel te veel erop uit om alles in het

[p. 34]

literaire werk uit de context af te leiden en beschouwde kunst nooit als een geïsoleerd en tijdloos verschijnsel (zie de werken van György Lukács en Arnold Hauser). Literatuur- en kunstsociologie bestond ook al voordat culturele studies als discipline zijn intrede deed. (Ik verwijs weer naar Hauser.) Het engagement is bovendien ook geen privilege van culturele studies. Men denke aan de vaak vertroebelend werkende, overmatig ideologisch gekleurde, geëngageerd marxistische literatuurkritiek.

Dit alles neemt niet weg dat In tekst gevat een schitterend, toegankelijk en zeer informatief boek is dat baanbrekende perspectieven geeft voor een nieuwe aanpak van de literatuurstudie en van andere culturele uitingen. Als de werkterreinen en de werkdoelen maar goed afgebakend blijven.

Een eveneens baanbrekend perspectief wordt aangeboden door A. Agnes Sneller in haar boek Met man en macht. Analyse en interpretatie van teksten van en over vrouwen in de vroegmoderne tijd. Baanbrekend in meer dan één opzicht: ten eerste methodologisch. Sneller analyseert een aantal literaire teksten uit de Renaissance (drie gedichten van Tesselschade Roemers, teksten van Constantijn Huygens, Johan Beverwijck, Jan de Brune, Johanna Hoobius, Jacob Cats en Anna Maria van Schuurman), niet alleen vanuit de taalkunde en letterkunde maar ook vanuit gender als categorie voor de analyse. Ze biedt dus een praktische verwezenlijking van de theorie van Maaike Meijer. Depersonificatie, het omkeren van binaire opposities, het schrijven als de ‘ander’ en dergelijke theoretische begrippen komen degelijk ter sprake en worden met behulp van concrete voorbeelden goed belicht. De feministische benaderingswijze werkt hier geenszins beperkend. Integendeel. Agnes Sneller weet het gender-perspectief goed te combineren met taalkundige, letterkundige en contextuele uitgangspunten. Zo worden haar stellingen over de positie van vrouwen in de vroegmoderne maatschappij en het beeld dat over het algemeen van hen bestond, goed ondersteund door concrete talige gegevens uit de teksten en door een heleboel cultuurhistorische wetenswaardigheden van het besproken tijdperk.

Ten tweede is haar werk baanbrekend omdat ze aan de hand van een feministische tekstanalyse de gevestigde canon uitbreidt. Eén van de doeleinden van feministische literatuurkritiek is namelijk de literatuurgeschiedenis vanuit nieuwe invalshoeken te herzien en op grond van de nieuwe resultaten de geijkte canon bij te sturen. Tesselschade Roemers, Anna Maria van Schuurman zijn namen die bijvoorbeeld in de neerlandistiek extra muros weinig bekend zijn, laat staan op (verplichte) literatuurlijsten zijn opgenomen. Door de teksten van deze vrouwen tot de horizon van de literatuurgeschiedenis op te tillen wordt niet alleen onze leeslijst verruimd, maar krijgen we ook een rijker beeld van de Renaissance in het algemeen. Definities als die van Van Gorp (1986) in zijn gezaghebbende Lexicon van literaire termen over de Renaissance-mens blijken na zo'n grondige analyse inderdaad verouderd en eenzijdig.

De harmonieuze combinatie van concrete tekstanalyse en bredere cultuurkritiek maakt het boek van Sneller aantrekkelijk. Conclusies van tekstanalyse vinden hun bevestiging in de maatschappelijke achtergrond en omgekeerd krijgt het

[p. 35]

algemene cultuurbeeld aanvulling door de besproken teksten.

Voor degenen die de eigenheid van de Nederlandse cultuur in een Europese context bestuderen (zoals dat veelal in de neerlandistiek extra muros gebeurt), biedt het boek eveneens interessante gegevens. Er wordt vastgesteld dat het genre van De koninglycke harderin Aspasia van Jacob Cats een specifieke Nederlandse versie van de Italiaanse pastorale is omdat bij Cats geen heimwee naar een ideale samenleving op het platteland gepropageerd wordt, maar wel een beeld van de patriarchale, op strenge hiërarchie berustende burgerlijke maatschappij in vroeg-kapitalistische vorm.

Ook is de stijl van Sneller opmerkelijk. Haar wijze van analyse, uitleg en concluderen is helder en logisch opgebouwd. De filosofische achtergrond van haar redenering is overal aanwezig. Van een zeer humane houding getuigt niet alleen het feit dat ze de vrouwelijke schrijvers nergens ten koste van de mannelijke auteurs wil introduceren, maar altijd op grond van glasheldere, genuanceerde en verstandelijke redenering, en ook met de door haar subtiel gebruikte humor en ironie. In de betreffende passages komen geëngageerdheid en solidariteit van de auteur briljant naar voren, bijvoorbeeld over hoe succesvol men Anna Maria van Schuurman op een voetstuk geplaatst heeft zodanig dat ze geen navolging kon vinden bij andere vrouwen (p. 113), of over de reputatie van mannen in gemengd gezelschap (p. 117). Ironie en humor scheppen afstand maar laten ook de betrokkenheid van de schrijver goed zien.

Wel kan de auteur ook afstand nemen van gevestigde meningen zoals ze geformuleerd zijn in de secundaire literatuur, bijvoorbeeld die van S.F. Witstein (1980) over het verhaal Tryphose en Jocaste uit de Trou-ringh (1637) van Jacob Cats. Dit bewijst dat Sneller niet alleen het meeslepende effect van primaire teksten kan weerstaan maar ook dat van secundaire teksten. Dit laatste vergt niet minder ondernemingsgeest en moed.

Van een bijzonder fijn stijlgevoel getuigt de kaft van het boek waarop een fragment van een schilderij van Vermeer Schrijvende vrouw met dienstbode te zien is. Niet alleen omdat in het boek grotendeels de problematiek van de schrijvende, dat wil zeggen autonome vrouw besproken wordt, maar vooral omdat de kaft op verstandige wijze juist de zijkant van het schilderij focaliseert. De zijkant in dit geval is een dienstbode, een lage maatschappelijke positie innemende vrouw die desalniettemin haar eigen denk- en gevoelswereld heeft. Door haar dubbele perifere positie als dienstbode en vrouw wordt ze op deze kaft een veelduidig symbool van alles waarover we in het boek lezen. Haar ogen verbinden haar met de door het raam in de vorm van licht binnendringende buitenwereld. Daarom wordt dit fragment op de achterkant van het boek herhaald. Op precies dezelfde manier haalt Agnes Sneller haar Renaissancevrouwen uit hun zijkant-positie naar het centrum van de belangstelling en belicht zij hun eigen, autonome denkwereld.

Ik heb maar één probleem met de theoretische conclusies die de auteur trekt aan het eind van haar boek (p. 220-221). Aan de ene kant was ik blij met haar vaststelling dat interpretatie als voorstel van de lezer, zoals de moderne literatuurtheorie dat formuleert, niet verabsoluteerd mag worden. Signalen uit

[p. 36]

de tekst mogen niet genegeerd worden. Daarom verbaasde het me toen een paar regels verder stond dat ze de Aspasia-teksten van Cats ‘zo tekstonafhankelijk mogelijk’ (p. 221) probeerde te lezen. Dit is blijkbaar alleen een verwarring op het niveau van taalgebruik. Signalen van de tekst en de tekst zelf zijn naar mijn gevoel onscheidbaar. Wat de auteur bedoelde is waarschijnlijk dat ze bewust het meeslepende en daardoor veelal verdoezelende effect van de teksten wilde bestrijden. En daarin is ze uitstekend geslaagd.

Besproken titels

Maaike Meijer, In tekst gevat. Inleiding tot een kritiek van representatie. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1996, 193 blz., f 37,50. ISBN 90 5356 161 7.

A. Agnes Sneller: Met man en macht. Analyse en interpretatie van teksten van en over vrouwen in de vroegmoderne tijd. Kampen: Kok Agora, 1996, 280 blz., f 49,50. ISBN 90 391 07254