Neerlandica extra Muros. Jaargang 1992

[p. 41]

Trouw aan het verleden
Kroniek van land en volk
Kees Snoek (Auckland)

In de inleiding tot Heilig familieleven - Verspreiding en waardering van de Historie van Sint-Anna in de stedelijke cultuur in de Nederlanden en het Rijnland aan het begin van de moderne tijd (15de/16de eeuw) (SUN 1990, fl. 39,) verwijst Ton Brandenbarg naar zijn eigen grootmoeder die met groot matriarchaal gezag in de Gelderse Achterhoek land en goed beheerde. Sint-Anna, de moeder van Maria, was ook zo'n machtige grootmoeder. Picturaal werd zij voorgesteld samen met Maria en Christus (als ‘Anna-te-drieën’) òf temidden van een veel uitgebreider nakomelingschap (de ‘Heilige Maagschap’), want Anna heeft niet alleen de Moeder Gods gebaard, maar bovendien twee andere Maria's. Toen de eersteling werd geboren, was zij 35 jaar oud en al 20 jaar gehuwd. Haar late vruchtbaarheid was een geschenk van God, die haar na de dood van haar eerste man nog een tweede echtgenoot schonk en een tweede Maria, en daarop volgden nòg een man en een derde Maria. Nu wordt in vijftiende-eeuwse theologische tractaten keer op keer het negatieve beeld opgehangen van de bazige en wellustige vrouw. Aan het einde van die eeuw vindt er in West-Europa een explosie van syfilis plaats die aanleiding geeft tot een verstrakking van de moraal, terwijl stads- en gildebesturen de zelfstandigheid van bemiddelde weduwen steeds meer inperken. Op het eerste gezicht lijkt het moeilijk te rijmen, dat zo'n door de wol geverfde weduwe als Anna populair werd. Brandenbarg verklaart dit vanuit haar voorbeeldfunctie: door haar deugden is zij een positief tegenbeeld van de wellustige matrone. Haar huwelijken waren immers door God gewild.

Voormannen van de hervormingsbeweging binnen de kerk waren enthousiast voor de Annadevotie, die aan het eind van de 15de eeuw talloze Annalevens het licht deed zien. In de loop van de 16de eeuw neemt het door de stadscultuur en burgermoraal in gang gezette beschavingsproces in kracht toe. De samenleving zou zich daardoor van meer openbaar naar meer privé ontwikkelen, van de ‘extended family’ naar het gezin toe. Brandenbarg meent dat bepaalde elementen uit de beeldvorming van Sint-Anna dan minder gewenst worden. Haar rol als stammoeder moet wijken voor die van zorgzame moeder die Maria onderwijst. Anna's populariteit neemt af en die van Jozef toe. Jozef was altijd een beklagenswaardige Jan Hen, maar in de 16de eeuw komt hij steeds meer naar voren als een zorgzame huisvader.

Brandenbarg geeft goed aan, dat er een verandering plaatsvindt in de rolverdeling tussen man en vrouw, waarbij de man meer gezag krijgt. Dat de directe invloed van de familie en buurt op de achtergrond raakt, zoals hij beweert, is mijns inziens nog niet bewezen. Zou deze ontwikkeling zich dan alleen voordoen in

[p. 42]

de stedelijke cultuur en niet op het platteland? Op blz. 196 schrijft Brandenbarg, dat de Heilige Maagschap ‘als populaire voorstelling voor adel en burgerij omstreeks 1500’ op de achtergrond raakt, maar op blz. 180 staat, dat het thema van de Heilige Maagschap ‘als aansprekende voorstelling’ tot in de 17de eeuw populair blijft. Terecht werpt P.J.A. Franssen in zijn recensie (in Literatuur 92/2) tegen dat de Anna-verering wellicht veel langer heeft geduurd dan de auteur doet voorkomen.

Onder censuur - De kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700 (Verloren, 1990, fl. 45, -) van Herman Roodenburg laat zien hoeveel strakker de samenleving wordt aan het eind van de 16de eeuw. Die disciplinering begint in de jaren zeventig, wanneer de kerkelijke tucht wordt ingevoerd. Behoefte aan tucht bestond overigens ook bij de overheid, die evenzeer als de kerk verontrust was over de seksuele mores. Zowel kerk als overheid wilden de legitimiteit van het gezin benadrukken. Aan het einde van de 16de eeuw was het aantal gereformeerden nog buitengewoon klein, maar hun aantal nam snel toe in de volgende eeuw. De kerkelijke tucht bestond uit een soort van drietrapsraket: uitsluiting van het avondmaal (‘censuur’), openbaarmaking van de zonden met of zonder naam (‘voorstelling’) en voor het lidmaat dat dan nòg geen berouw toonde, uitstoting uit de kerk (‘afsnijding’). Vanzelfsprekend hadden de gemeenteleden snel door wie er aan het avondmaal ontbrak. Dit bracht verlies van respectabiliteit met zich mee, zodat mensen die daar gevoelig voor waren er alles aan deden om er snel weer helemaal bij te horen.

Roodenburg schetst een kleurrijk beeld van de Amsterdamse samenleving aan de hand van de zonden waarop de diverse soorten tucht zich richtten: de leertucht, de tucht over toverij, de tucht over hoererij (1) (in de zin van voorechtelijk geslachtsverkeer: kweesten en nachtravotten!) en hoererij (2) (in de zin van overspel, prostitutie, etc.) en ten slotte de tucht over het openbare leven. In het begin van de tuchtuitoefening moet vooral de leertucht belangrijk zijn geweest. De kerkeraad laat zich op dit vlak van zijn strengste kant zien. Volgens Roodenburg was men eenvoudig beducht voor concurrentie. Maar overigens legden de heren opmerkelijk veel geduld aan de dag en oordeelden zij mild, zeker waar het eenvoudigen van geest betrof. Wie inkeer, boetvaardigheid of berouw toonde, werd al snel weer aan het avondmaal toegelaten. In de tweede helft van de 17de eeuw worden bepaalde ‘zonden’ minder ernstig gevonden dan voorheen. Zo kwamen er na 1660 wel huwelijken voor tussen zwager en schoonzuster, een verbintenis die eigenlijk gelijk stond aan ‘incest’. Om de jaarlijkse carnavalsviering bekreunde de kerkeraad zich niet al te zeer. Tegen het St. Nicolaasfeest kon men weinig uitrichten, hoewel de klachten over het ‘paepsche’ snoepgoed dat zomaar openlijk verkocht werd niet van de lucht waren.

Uit de geschriften van predikanten krijgen we vaak de indruk dat zij een eenzaam gevecht leverden tegen de zondige samenleving, maar de kerkeraadsnotulen wijzen anders uit: predikanten en ouderlingen sloten aan bij de buurt,

[p. 43]

bij de onderlinge controle die daar heerste. Na 1680 is het aandachtsgebied duidelijk versmald, wat samenhangt met het feit dat de samenleving als geheel tot rust is gekomen. Alleen het huwelijk en de seksualiteit blijven hete hangijzers. Dat klinkt ons vertrouwd in de oren.

In 1991 werd de zestigste verjaardag van A.Th. van Deursen, hoogleraar in de nieuwe geschiedenis aan de Vrije Universiteit, luister bijgezet met een door collega's verzorgde bundeling van zijn opstellen (De eeuw in ons hart: Van Wijnen, fl. 45, -), een herdruk van zijn in 1974 verschenen studie over de 17de-eeuwse godsdiensttwisten (Bavianen en slijkgeuzen - Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt, Van Wijnen, fl. 69,50) en een verzameluitgave van vier eerder verschenen deeltjes over het leven van gewone mensen in Holland tijdens de oorlog tegen Spanje (Mensen van klein vermogen - Het ‘kopergeld’ van de Gouden Eeuw, Bert Bakker, fl. 59,50).

In diverse opstellen heeft Van Deursen het belang van archiefonderzoek en raadpleging van niet direct voor de hand liggende bronnen aangetoond. Zijn vermogen de feiten voor zichzelf te laten spreken is zijn ‘fort’ als historicus. Aan Roodenburgs dissertatie kunnen we zien dat Van Deursen school heeft gemaakt. Wel vind ik dat de leerling levendiger schrijft dan de meester. Van Deursen heeft een droge stijl, met voor de goede verstaander een lichte toets van humor. Zijn boeken zijn geschreven voor mensen die willen luisteren naar de feiten en trouw zijn aan het verleden, wat wil zeggen dat zij de mensen die vroeger hebben geleefd aanvaarden zoals ze zijn. Van Deursens verhaal over onze voorouders is overtuigend. Dat geldt niet altijd voor zijn oordelen over het heden, maar daarover zal ik het straks hebben.

De ‘bavianen’ uit de titel is een weinig vleiende benaming voor de remonstranten, terwijl de contra-remonstranten voor ‘slijkgeuzen’ werden gescholden. Onderwerp van Van Deursens boek is de strijd tussen deze twee richtingen in de gereformeerde kerk en de rol van de classes (onderafdelingen van het provinciaal kerkbestuur) en de overheid daarin. De classes waren ‘de spil van het kerkelijk leven’ en ‘de instrumenten bij uitstek van de calvinisering van de samenleving’. Eerst gingen de classes de strijd aan met de doopsgezinden, die zij uitdaagden tot een publiek debat. Daartoe was toestemming van de overheid vereist, maar de Staten van Holland gaven die ongaarne. Er bestond altijd een zekere spanning tussen kerk en overheid. De regenten stuurden aan op een ‘volkskerk’, met voorbijzien van de werkelijke verhoudingen: tegen het einde van de 16de eeuw was de kerk al gestempeld door het calvinisme. De Staten veroorloofden zich een interventie wanneer de classis een remonstrantsgezinde predikant ontsloeg. Die gezindheid was dan b.v. tot uiting gekomen door zijn afwijzing van de catechismus, dit machtige leerboek bij de calvinisering van de gereformeerde kerk.

Nadat 43 predikanten in 1610 aan de Staten van Holland de ‘Remonstrantie’ hadden aangeboden, was de boot aan. Tegen de verhoudingen van het moment in, konden de remonstranten met hulp van de Staten de leiding in de classes Leiden, Gouda, Woerden en Den Haag naar zich toe trekken. Ook elders werden

[p. 44]

de contra-remonstranten achteruitgezet. Maurits wilde evenzeer als zijn tegenstander Oldenbarnevelt een nationale kerk, maar Maurits zag in dat zo'n kerk alleen maar calvinistisch kon zijn. Oldenbarnevelts beleid had gefaald. Na zijn val (Van Deursen vermijdt het woord ‘executie’) werden in de synode van Dordrecht in 1618 de verhoudingen omgekeerd: het calvinisme zegevierde. De remonstranten werden nog een aantal jaren vervolgd, zelfs de predikanten die de hartstochten van hun volgelingen wisten te temperen. Hun rijk was uit. Het calvinisme zou een paar eeuwen lang de godsdienstige gezindheid van de Hollandse volksklasse bepalen.

Maar hoe zit het dan met de regenten? Waar kwamen zij te staan? Van Deursen waarschuwt ervoor (op blz. 91) de regenten te vereenzelvigen met de libertijnen. Vanouds was er in de regentenstand een libertijnse partij en een consistoriale partij. Op blz. 224-225 van zijn boek laat hij iets zien van de positie van die libertijnen: ‘Het vroeg zeventiende-eeuwse libertinisme was niet vrij van tragiek. Plooibaar genoeg om een kerk te bezoeken die weinig van hun eigen denkbeelden tot uitdrukking bracht, konden de libertijnen zich nergens thuis voelen, eerst recht niet na de laatste calvinistische loutering die Dordrecht in de hervormde kerk tot stand bracht. De calvinistische religie was mij altijd suspect, zei de Haarlemmer Gerrit van der Laen. Ik heb mij aangesloten “om de gelegentheyt ende het verloop der tijden”. (...) Kerkgang betekende voor hem persoonlijk bijna niets. Ging hij, dan was het om anderen een goed voorbeeld te geven. Hij blijft het type vertegenwoordigen van de regenten die de gereformeerde religie voor de staat wel maar voor zichzelf niet aannamen.’

Mensen van klein vermogen valt uiteen in vier delen: Het dagelijks brood, Volkscultuur, Volk en overheid, Hel en hemel. Van Deursen behandelt onderwerpen zo verscheiden als de arbeidsvoorwaarden voor de soldaat (door toedoen van Maurits zeer verbeterd), messengevechten, belastingontduiking en heksenvervolging. Hij brengt naar voren, dat stadsregenten een ongecontroleerde macht konden uitoefenen, maar dat dorpsbestuurders de autoriteit van de Staten boven zich wisten. Een bitter feit is, dat boeren die één misoogst te veel hadden tot de bedelstaf raakten. Nieuw voor mij is de anekdote dat Piet Heyn in zijn jeugd vier jaar op Spaanse galeien heeft geroeid. Met het fameuze zilvervlootlied zullen veel matrozen zich wel moed hebben ingezongen, want ‘de Hollandse bevrachters van de zeventiende eeuw hebben in hun streven naar maximale winst onverantwoorde risico's genomen ten koste van hun matrozen. Ze wachtten de gelegenheid niet af om in convooi te varen en vertrokken zodra de wind gunstig was.’ Mooi is de opmerking ‘onrust doet de bronnen rijker vloeien’, waaraan we de pur sang historicus herkennen.

Ik vraag me af of Van Deursen wel zo gelukkig was met de keuze die zijn collega's uit zijn opstellen hebben gemaakt. Of misschien ook wel, want de columns waarin hij zich manifesteert als een rechtlijnige zedenpreker en geborneerde mopperaar dateren alle uit 1990. Er staat veel behartenswaardigs in De eeuw in ons hart, b.v. wanneer Van Deursen verzet aantekent tegen de

[p. 45]

fragmentarisering van het geschiedenisonderwijs in losse onderwerpen, en ook in zijn precisering dat ‘de rivaliteit tussen een levenskrachtig humanisme op een gezond calvinisme de beschaving omhoog stuwde’ (blz. 149). Van Deursen is terecht gekant tegen een gemakzuchtige veroordeling van het calvinisme. De kwaliteit van de cultuur in de 17de eeuw was afhankelijk van haar pluriformiteit. Maar het lijkt wel alsof de Verlichting voor Van Deursen geen enkele betekenis bezit: ‘Toen het calvinisme niet meer in staat bleek volwaardig partij te geven’, waren ‘de goede tijden voorbij’. En in deze eeuw leeft hij, naar het schijnt, alleen maar in een slechte tijd: de media worden overheerst door de VPRO-cultuur en de Veronica-cultuur, die beide een hedonistische grondslag hebben. Van Deursen is de man die op ‘tilt’ slaat als hij een vloek hoort en die Wim T. Schippers en Hugo Brandt Corstius associeert met goedkope cafetaria's zonder prullebakken. Dit soort oordelen zijn van dik hout zaagt men planken, ze horen niet thuis in een bundel waarmee men een geleerde wil eren. Wel maken ze duidelijk waarom Van Deursen in de hedendaagse cultuur alleen maar grofheid en hedonisme kan zien: hij heeft de Verlichting gemist. Zijn trouw aan het verleden staat dan ook in het perspectief van zijn geloof. Voor hem is cultuur ‘niet te scheiden van religie, de dienst van God’ (blz. 223). Er zijn mensen die daar anders over denken. Het begrip ‘cultuur’ wordt door Van Deursen wel erg afgebakend.

Dat trouw aan het verleden een belangrijke eigenschap is van een historicus, ook zonder religieuze lading, laat Abram de Swaan zien in een hommage aan Lou de Jong, in zijn jongste boek met sociologische opstellen, Perron Nederland (Meulenhoff, 1991, fl. 34,50). De Swaan verwoordt zijn visie telkens op prikkelende, zelfs provocatieve, wijze. Voor hem is Nederland een station in de wereld, een ‘polycentrische metropolitane zone’, terwijl New York de culturele hoofdstad van Europa mag heten. Een van de belangrijke inzichten in deze bundel is, dat er zich in deze eeuw twee culturele revoluties hebben voltrokken. Ten eerste ‘de omverwerping van de representationele, lokale, poëtische en narratieve conventies die in Europa waren gegroeid in zevenhonderd jaar van hoofse, kerkelijke en later ook burgerlijke cultuur’ en ten tweede ‘de transformatie van regionale volksculturen (folk cultures) tot mondiale massacultuur (popular culture).’

Verder gaat De Swaan in op de recentelijk op gang gekomen volksverhuizingen. Het is een gemeenschappelijk belang van de Europese landen die zoveel mogelijk te stremmen. De grenzen van de verzorgingsstaat, zegt De Swaan pregnant, zijn de staatsgrenzen: ‘Het Nederlandse paspoort is hongerbestendig’. De ontwikkeling die hij voorziet is, dat er ‘tussen rijke en arme landen een pendelverkeer ontstaat, zoals dat vroeger voorkwam tussen stad, dorp en platteland’. En dat is voor een kroniek die begon met de verering van Sinte Anna in de stedelijke cultuur van de Nederlanden en het Rijnland wel een mooi besluit.