Neerlandica extra Muros. Jaargang 1992

[p. 35]

Valse vrienden in de Van Dale-vertaalwoordenboeken
Frans-Nederlands en Nederlands-Frans
J.-P. Colson (Brussel)

Het begrip ‘faux amis’ of ‘deceptive cognates’ is al lang ingeburgerd in het jargon van de filologen, taalkundigen en vertalers. Als gevolg van de talrijke uitwisselingen tussen de cultuurtalen van Europa hebben veel woorden de grenzen overschreden, waarbij ze vaak ingrijpende betekenisverschuivingen ondergaan hebben. In het kader van de contrastieve analyse Frans-Engels is dit probleem reeds uitvoerig aan de orde geweest (Koessler, Bouscaren & Davoust, Vinay & Darbelnet, Kirk-Green, Hill, Chiflet, Thody & Evans, Van Roey 1985, Granger & Swallow, Labarre & Bossuyt, Van Roey e.a., enz.). Hebben de taal van Voltaire en die van Shakespeare alle aandacht van de onderzoekers, heel anders is het gesteld met die van Vondel. Uitvoerige studies zijn er heel weinig en meestal wordt enkel gewezen op het bestaan van valse vrienden afkomstig uit het Frans of het Engels, zonder verdere classificatie (Eggermont, Verhasselt, Penninck & Buyse, Apeldoorn & Pot).

In dit artikel komen niet alle theoretische aspecten van het probleem aan de orde. We willen er alleen op wijzen dat Franse ‘faux amis’ oorzaak zijn geweest van een aantal fouten in de Van Dale-vertaalwoordenboeken, en dat meer onderzoek nodig is op dat gebied.

Sinds de middeleeuwen en de tijd der rederijkerskamers heeft het Nederlands vanwege zijn geografische positie tal van woorden aan het Frans ontleend. Veel literaire, politieke of juridische begrippen zijn in de loop der tijden in het Nederlands overgenomen (b.v. democratie, krediet, poëzie), maar ook in de huidige omgangstaal is de Franse bijdrage duidelijk (b.v. bureau, jus d' orange, punaise). Zoals bekend is de invloed trouwens wederzijds geweest: ook het Frans heeft aan het Nederlands veel woorden ontleend (babord, bouquin, chaloupe, mannequin, enz.).

Het Frans en het Nederlands zijn daarenboven beide in belangrijke mate schatplichtig aan het Latijn en het Grieks. In de loop van de 16de en 17de eeuw hebben de humanisten uit de Lage Landen, zoals Plantijn, Erasmus, Stevin, Grotius, heel wat woorden rechtstreeks aan het Grieks of het Latijn ontleend of aan de Nederlandse morfologie aangepast (drama, fauna, flora, enz.).

Omdat de invloed op het Nederlands veelsoortig is geweest, is het geen wonder dat de betekenisnuances van Franse of Latijnse woorden in het Nederlands niet altijd meer in overeenstemming zijn met de oorspronkelijke termen. Een brutale leerling is b.v. geen ‘élève brutal’, wel ‘insolent’. De Nederlandse recherche houdt zich niet bezig met wetenschappelijk onderzoek (Frans: ‘la recherche’),

[p. 36]

en een toerist die in het Nederlands op de boulevard wandelt doet dat in het Frans op ‘le front de mer’.

In al die gevallen waar de gemeenschappelijke etymologie ten onrechte synonymie suggereert, is er sprake van ‘valse vrienden’.

Over de reële omvang van het verschijnsel ‘valse vrienden’ valt in het huidige stadium van het onderzoek moeilijk te oordelen. Sommige taalkundigen menen, bewust of onbewust, dat het om een marginale kwestie gaat. Onze persoonlijke ervaring is dat dit beslist niet het geval is.

Die bedrieglijke Franse woorden zorgen in het Nederlands met name voor de volgende problemen. Zowel Frans- als Nederlandstaligen stellen zich in de eerste plaats bloot aan het gevaar van overgeneralisatiefouten binnen de semantische velden. Een Vlaming of een Nederlander die Frans studeert zou b.v. fractieleider door chef de fraction (i.p.v. chef de groupe) kunnen vertalen, medicijn door médecine (i.p.v. médicament), meter (in de betekenis van ‘teller’) door mètre (i.p.v. compteur), of nog formeel door formellement (i.p.v. officiellement, in zinnen als: ‘Formeel gaat de Amerikaanse president naar Moskou om over de vrede te praten’). Op dezelfde wijze maken Franstalige leerders van het Nederlands gemakkelijk fouten bij woorden als brutal i.p.v. insolent (‘een brutale leerling’), démonstration i.p.v. manifestation (‘een demonstratie’), économe i.p.v. économiste (‘een econoom’), fabrique i.p.v. usine (‘in een fabriek werken’), of machinal i.p.v. mécanique (‘de machinale vervaardiging’).

Wat erger is: het blijkt dat de valse vrienden mede oorzaak zijn van ‘gaten’ in de semantische velden van de studenten. Het zal menig neerlandicus zijn opgevallen dat de Nederlandse woordenschat een struikelblok blijft voor gevorderde Franstalige studenten. O.i. is dat gedeeltelijk te wijten aan valse vrienden. Een Franstalige die in een tekst geconfronteerd wordt met een woord als brutaal zal in de meeste gevallen niet op het idee komen dat de betekenis ervan van het Franse begrip afwijkt. Het gevolg daarvan is dat hij het nieuwe woord niet leert, in dit geval de Nederlandse vertaling van insolent, al heeft hij tientallen keren het woord brutaal aangetroffen. Op den duur ontstaan er op die manier gaten in de semantische velden die de Franstalige leerders beheersen. De bedrieglijke gelijkenis met hun moedertaal blijkt een negatieve invloed te hebben op hun natuurlijke verwerving van het Nederlandse lexicon op basis van het taalaanbod.

Alle implicaties van de valse-vriendenproblematiek uitvoerig behandelen zou te ver voeren. De voorbeelden hierboven laten zien dat die woorden zowel de Frans- als de Nederlandstalige studenten heel wat problemen kunnen opleveren. Soms gaat het gebruik van valse vrienden bovendien gepaard met min of meer vaste uitdrukkingen. Franstalige germanisten of vertalers die b.v. het moedertaalequivalent zoeken voor woorden als blank (‘de kelder stond blank’),

[p. 37]

fiks (‘een fikse rekening betalen’), of mankeren (‘wat mankeert u toch?) komen er zelf niet uit en nemen hun toevlucht tot het woordenboek.

Van een gedegen vertaalwoordenboek Frans-Nederlands en Nederlands-Frans mag je verwachten dat het alle gevallen van valse vrienden vermeldt, b.v. met een sterretje. Maar dit is niet het geval. De aandacht van de lezer wordt geenszins op het bestaan van die bedrieglijke woorden gevestigd. Verder zou men mogen eisen dat het woordenboek de valse vrienden correct vertaalt, en wel met een interne coherentie tussen de twee delen (Frans-Nederlands en Nederlands-Frans). We willen met een paar voorbeelden aantonen dat ook daaraan nogal wat hapert.

Onze voorbeelden komen uit de Van Dale-vertaalwoordenboeken (A1, B.P.F. e.a., Groot Woordenboek Frans-Nederlands en Nederlands-Frans). We willen er vooraf evenwel met nadruk op wijzen dat de kwaliteit van die woordenboeken, ondanks de kritiek hieronder, toch op een bijzonder hoog niveau ligt. We hadden ook tientallen voorbeelden uit andere woordenboeken kunnen aanhalen. Dat we voor de Van Dale hebben gekozen ligt aan het feit dat dit juist het beste en meest verspreide vertaalwoordenboek is.

Onze eerste serie voorbeelden houdt verband met wat in de Engelstalige vakliteratuur ‘the attraction of the cognate’ wordt genoemd en wat wij vrij vertaald in het Nederlands ‘de verlokking van de valse vrienden’ zouden kunnen noemen: ‘What must be avoided at all costs is to mention the cognate as one of the basic translations of the headword or, worse still, the first. This is a trap into which dictionaries, even the best of them, regularly fall.’ (Granger & Swallow, p. 114). Ook de Van Dale is een paar keer in de val gelopen. Zo vindt men in de Van Dale Nederlands-Frans (voortaan VDNF), onder tientallen andere, de volgende fouten:

-	een braaf soldaat vreest de dood niet (1.5. betekenis [dapper]) wordt vertaald: un brave soldat ne craint pas la mort (i.p.v.: un soldat courageux / un soldat brave / un soldat valeureux / un brave);
-	campagne (N1.) krijgt als tweede vertaling (0.2.): campagne (Fr.) i.p.v. saison (denk b.v. aan zinnen als ‘tijdens de suikerbietcampagne worden veel secundaire wegen gevaarlijk’). Het valt op dat de vertaling saison helemaal niet vermeld wordt, zelfs niet in de uitdrukkingen.
-	markant krijgt als eerste vertaling: marquant, met als varianten frappant, saillant, remarquable. In veel gevallen kloppen die vertalingen niet (b.v. een markante plaats innemen: occuper une place significative/importante, en niet marquante zoals in de VDNF staat; die elementen zijn markant aanwezig in het landschap: de manière (très) marquée/nette).

Een tweede punt van kritiek betreft de talloze contradicties tussen de delen Nederlands-Frans en Frans-Nederlands (resp. VDNF en VDFN):

-	in de VDFN wordt le corps de ballet (Fr.) omschreven als de balletdansers, terwijl in de VDNF één van de vertalingen van ballet (N1.) juist (corps de)

[p. 38]

	ballet is (op grond waarvan men zou verwachten dat de vertaling van ‘corps de ballet’ in het Nederlands ‘ballet’ is);
-	in de VDNF krijgt bruut voor twee betekenissen de Franse vertaling brut; als we daarentegen van het Frans uitgaan merken we in de VDFN dat brut 11 verschillende vertalingen krijgt in het Nederlands, waaronder echter geen bruut;
-	in de VDNF wordt champignon (Nl.) vertaald als champignon (comestible), terwijl in de VDFN champignon (Fr.) de Nederlandse vertaling champignon alleen krijgt onder champignon de Paris (Fr.);
-	finesse (Nl.) krijgt in de VDNF als eerste vertaling: finesse. Volgens de VDFN kan finesse (Fr.) echter alleen in het meervoud door zijn Nederlandse tegenhanger worden vertaald;
-	misère (Nl.) wordt in de VDNF vertaald door misère (eerste vertaling); in de VDFN daarentegen krijgt misère (Fr.) 9 vertalingen, waaronder geen misère.

We zouden nog tientallen bladzijden kunnen vullen met dergelijke voorbeelden. Tenslotte kan nog worden gewezen op een derde tekort in de Van Dale: het ontbreken van informatie over de connotaties (o.a. context en stilistische waarde) van de Franse bastaardwoorden. We zullen ons beperken tot twee karakteristieke voorbeelden.

In de VDNF wordt blessure (Nl.) gewoon vertaald door blessure (Fr.) Daaruit zou de Franstalige gebruiker kunnen afleiden dat beide woorden equivalent zijn, terwijl blessure (Nl.) bijna uitsluitend in de context van een sport- en inz. een voetbalwedstrijd wordt gehanteerd. De blessuretijd is immers een duidelijke valse vriend (Fr.: les arrêts de jeu). Men zou kunnen tegenwerpen dat een Franstalige nooit op het idee zou komen het Nederlandse woord blessure in de VDNF op te zoeken. Dit zou echter een slecht argument zijn, want veel germanisten of vertalers beginnen op grond van de hierboven vermelde voorbeelden de Franse woorden in het Nederlands te wantrouwen. Wie op zijn hoede is voor valse vrienden komt in de VDNF helemaal niet aan zijn trekken.

Ons tweede voorbeeld betreft het woord empirique. In VDFN wordt dat woord zonder verder commentaar vertaald door proefondervindelijk, empirisch, experimenteel. Op grond hiervan zullen zowel de Frans- als Nederlandstalige gebruikers tot de conclusie komen dat empirique en empirisch synoniem zijn. Welnu, dit klopt niet helemaal. In het Frans kan empirique betrekking hebben op de wijsbegeerte (‘de empirische filosofie’), maar wordt vooral gebruikt met een pejoratieve betekenis, om aan te duiden dat iemands werkwijze of methode onwetenschappelijk is. Een scriptie met als titel ‘une étude empirique...’ zou de kans van de student op een goed resultaat daarom in gevaar kunnen brengen, terwijl ‘een empirische studie’ in het Nederlands best mogelijk is, want het adjectief is gewoon synoniem met ‘experimenteel’. Die informatie zoekt men tevergeefs in de VDFN.

[p. 39]

Tot besluit dient met nadruk herhaald te worden dat deze tekortkomingen in de beste woordenboeken voorkomen (b.v. in de Robert & Collins voor het Engels, aldus Granger & Swallow 1988). Oudere vertaalwoordenboeken Frans-Nederlands en Nederlands-Frans die nog op de markt zijn, lopen vrij systematisch in de val van de ‘deceptive cognates’. De Van Dale-vertaalwoordenboeken liggen qua presentatie, selectie en inhoud ver boven hun concurrenten. Een grondiger behandeling van de valse-vriendengevallen zou ze echter nog aan kwaliteit doen winnen.

Bibliografie

AL, B.P.F. e.a. Van Dale Groot Woordenboek Frans-Nederlands. Utrecht/ Antwerpen, 1983, 1990. Van Dale Groot Woordenboek Nederlands-Frans. Utrecht / Antwerpen, 1985, 1991.

APELDOORN, C. & POT, S. Twijfelachtig Nederlands. Utrecht: Het Spectrum, 1983.

BOUSCAREN, C. & DAVOUST, A. Les mots anglais qu'on croit connaître - 2: Les mots-sosies. Paris: Hachette, 1977.

CHIFLET, J.-L. Sky my husband! Ciel mon mari! Paris: Hermé, 1985.

EGGERMONT, P.A. Zo groeit en bloeit de taal. Purmerend: J. Muuses, 1966.

GRANGER, S. & SWALLOW, H. ‘False friends: a kaleidoscope of translation difficulties.’, in: Le langage et l' Homme, XXIII (1988), p. 108-120.

HILL, R.J. A Dictionary of False Friends. London: Macmillan, 1982.

KIRK-GREEN, C. A Dictionary of False Friends. London: Routledge and Kegan Paul, 1981.

KOESSLER, M. Les faux amis des vocabulaires anglais et américains. Paris: Vuibert, 1975.

LABARRE, Ch. & BOSSUYT, L. Cut the Chat. Faux amis et mots perfides anglais-français. Bruxelles: De Boeck-Wesmael, 1988.

PENNINCKX, W. & BUYSE, P. Vertaalgids. Kortrijk-Heule: UGA, 1984.

THODY, P. & EVANS, H. Faux Amis and Key Words. London: Athlone Press, 1985.

VAN ROEY J., ‘Deceptive Terminology for Deceptive Cognates’, in Van Noppen, J.-P. & DEBUSSCHER, G. (eds.), Communiquer et Traduire - Hommages à Jean Dierickx. Bruxelles: ULB, 1985.

VAN ROEY, J., GRANGER, S. & SWALLOW, H., Dictionnaire des faux amis français-anglais. Gembloux: Duculot, 1988.

VERHASSELT, J. ‘Valse vrienden’, in: Geerts, G. (ed), Aspekten van het Nederlands in Vlaanderen, Leuven: Acco, 1973.

VINAY, J.-P. & DARBELNET, J., Stylistique comparée du français et de l' anglais. Paris: Didier, 1977.