Neerlandica extra Muros. Jaargang 1992

[p. 49]

In en rond de Vlaamse steden
Kroniek van Land en Volk
Guy Janssens (Luik)

De Vlaamse steden vormen zowel in een historisch-cultureel als in een hedendaags-maatschappelijk perspectief de pijlers van de Vlaamse samenleving. Veel meer immers dan op het Vlaamse platteland en in abdijen of kloosters ontstond en bloeide in steden als Kortrijk, Ieper, Brugge, Gent, Antwerpen, Mechelen, Brussel en Leuven een cultuur die talrijke architecturale en andere artistieke hoogtepunten heeft opgeleverd. In die steden ook groeide de nijverheid, ontwikkelde zich de handel, kwamen financiële en politieke machtscentra tot stand en werden allerlei sociale en andere diensten uitgebouwd. Vanuit de steden veranderde Vlaanderen van een oorspronkelijk - in economische zin - hoofdzakelijk primair georiënteerde samenleving (landbouw), in een secundair (industrie) en de laatste decennia steeds meer tertiair (dienstverlening) en quartair (niet-commerciële dienstverlening) gerichte maatschappij.

De grote Vlaamse steden zijn ontstaan uit nederzettingen gelegen aan directe waterverbindingen met de zee of langs verkeerswegen, op plaatsen die ook militair-strategisch of religieus van belang waren. Brugge bijvoorbeeld ligt aan het Zwin, dat in de middeleeuwen nog toegang gaf tot de Noordzee. Gent en Antwerpen liggen aan een grote stroom, de Schelde. Op deze drie plaatsen hadden regionale landsheren ook een burcht laten bouwen tegen de Noormannen. Leuven ontwikkelde zich uit een bescheiden nederzetting aan de uit de Romeinse tijd daterende verbindingsweg tussen Boulogne (in het huidige Frankrijk) en Keulen (in Duitsland), op een plaats waar ook een abdij - de Sint-Pietersabdij - en een burcht gevestigd waren. Mechelen was naar alle waarschijnlijkheid in prehistorische tijden al een paaldorp, gelegen aan de Dijle, die via de Schelde een verbinding bood met de zee. Het kreeg zijn belangrijkste groei-impulsen echter als vereringscentrum van de aldaar rond 775 vermoorde christelijke zendeling Romualdus (Sint-Rombout). Zijn graf werd een bedevaartsoord, waar spoedig een abdij met kerk werd gevestigd.

Deze en andere kleine nederzettingen gingen vanaf de 11de-12de eeuw groeien door een algemene toename van de bevolking, veroorzaakt door een sterke produktiestijging in de landbouw. Gunstig gelegen nederzettingen groeiden uit tot handels- en nijverheidscentra. Er ontstonden prestedelijke kernen die economisch, financieel, cultureel en later ook politiek steeds machtiger werden en van de territoriale landsheren (graven, hertogen en soms ook bisschoppen) een aantal rechten opeisten. Dezen kwamen die eisen tegemoet in ruil voor politieke, militaire en/of financiële steun. De landsheren verleenden tolvrijdommen en stelden jaarmarkten vast, waarbij kooplieden een veilige aankomst en afreis werden gegarandeerd. Oorkonden over tolvrijdom en

[p. 50]

marktrecht zijn vaak de oudste bewijzen dat een bepaalde nederzetting als stad werd beschouwd. Ze werden veilig bewaard in daartoe bestemde torengebouwen: de belforten. Leuven verkreeg reeds vóór 1161 stadsrechten. Voor Brugge gebeurde dat rond 1170 en voor Antwerpen was dat rond 1200.

Over ‘steden’ mag formeel pas worden gesproken wanneer nederzettingen de juridische status van stad hadden verkregen, en dat gebeurde in Vlaanderen niet vóór de 12de eeuw. Maar de nederzetting die in Vlaanderen waarschijnlijk als eerste de materiële en maatschappelijke kenmerken van een stad vertoonde, is Tongeren. Ze is gelegen aan de heirweg van Bavai (in Noord-Frankrijk) naar Keulen, op een twintigtal kilometer van Maastricht. De Romeinen vestigden er een legerplaats en de nederzetting groeide snel uit tot een knooppunt voor handel en nijverheid. De Romeinse stadsomwallingen, de aanwezigheid van een tempel, een openbare badinrichting, een amfitheater en de vele stenen huizen in de klassieke dambordvormige stratenaanleg bewijzen dat Tongeren een maatschappelijk en bestuurlijk leefpatroon had dat vergelijkbaar was met dat van andere Romeinse provinciesteden als Maastricht, Keulen en Trier.

Ieper, Brugge en Gent behoren tot de eerste steden die in Vlaanderen tot hoge bloei kwamen (12de-14de eeuw). Zij verwierven een grote mate van onafhankelijkheid. Hun welvaart was vooral gebaseerd op de lakennijverheid. Brugge had bovendien een haven met een handelsnederzetting en was een van de belangrijkste verblijfplaatsen van de Vlaamse graven. Na de teruggang van de Vlaamse wolnijverheid en na de verzanding van het Zwin, die het verval van Brugge als zeehaven en internationale handelsstad tot gevolg had, ging in de loop van de 15de eeuw de culturele en economische hegemonie van Vlaanderen over op het hertogdom Brabant. Antwerpen werd de voornaamste haven en handelsstad (met de eerste echte handelsbeurs) en bleef een eeuw lang het financiële hart van Europa, Brussel werd in 1430 een van de residenties van de Bourgondische hertogen, in Mechelen zetelde de hofraad en groeide een handels- en nijverheidscentrum, Leuven kreeg in 1425 een universiteit.

Tijdens de late middeleeuwen hebben eerst de Bourgondische hertogen en vervolgens de Habsburgse vorsten getracht de steden in het gareel te krijgen. De steden wensten hun verworven vrijheden echter niet prijs te geven. De opstand van de Nederlanden tegen Filips II had dan ook niet alleen een religieus karakter, maar was tevens een poging om de verworven onafhankelijke positie te behouden. Het verloop van de opstand leidde uiteindelijk tot een splitsing tussen Noord en Zuid, waarbij de Spaanse Koning de Zuidelijke Nederlanden wist te behouden. Dit deel van de Nederlanden werd een vanuit Brussel centraal geregeerd gebied. Door de vlucht van de intellectuele, de culturele en de commerciële elite naar het Noorden, door de blokkade van de Scheldemonding (waardoor Antwerpen een binnenhaven werd) en door de talrijke oorlogen die vreemde mogendheden er kwamen uitvechten, kwam het Zuiden in een lange periode van stagnatie en verval terecht, die tot in de 19de eeuw heeft geduurd. Het economische en culturele zwaartepunt verschoof in de 17de eeuw naar het

[p. 51]

Noorden, met name naar de Hollandse steden.

Over het ontstaan en de ontwikkeling van de steden in de Lage Landen kan men het zeer leerzame boek van de Stichting Teleac raadplegen: Steden & hun verleden (SDU-Uitgeverij, 's-Gravenhage 1988), onder de redactie van Maurits van Rooijen. En voor wie zich uitvoerig wil informeren over het leven in de Vlaamse steden van het einde van de 15de tot het einde van de 18de eeuw, is er sedert kort een schitterend vuistdik boek ter beschikking: Stad in Vlaanderen (Brussel 1991), uitgegeven door het Gemeentekrediet en de Administratie Externe Betrekkingen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. In dit boek geven twintig wetenschappers in de vorm van essays een rijk geschakeerd beeld van de cultuur en maatschappij van de Vlaamse steden tussen 1477, toen door het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk het Huis van Habsburg zijn intrede deed, tot 1787, het jaar van de bestuurlijke hervormingen van keizer Jozef II. Aan de orde komen onderwerpen als het burgerrecht, economische en sociaal-culturele structuren, de wooncultuur, burenlast en milieuhinder, omgangsvormen en rituelen, de binnenhuisinrichting, de klanken in de stad, de stedelijke literatuur, de devotie, het mecenaat, maatwerk en confectie, uitgeven en drukken te Antwerpen, enz. Verder treft men in deze publikatie de rijkelijk geïllustreerde catalogus aan van een expositie over de Vlaamse steden, die in de lente van 1991 in Brussel heeft plaatsgevonden. Hij bevat honderden panorama's van vestingen en havens, portretten, geschilderde taferelen uit het dagelijks leven, foto's en afbeeldingen van stadsklokken, grenspalen en torenhanen, meubelen, serviezen, schoeisel, kledingstukken enzovoort, alle met een beschrijving en commentaar. Het boek wordt afgesloten met een uitgebreide bibliografie.

In Stad in Vlaanderen is enigszins de neerslag te vinden van de zogenaamde vergelijkende methode in de geschiedschrijving, waarbij het Zuiden met het Noorden wordt vergeleken, al komt het Noorden niet expliciet aan bod. Het gaat in zekere zin om culturele scheidslijnen. Maar het werk is - voor Vlaanderen althans - ook een betrekkelijk nieuwe aanzet tot het schrijven van de Vlaamse cultuurgeschiedenis, waarbij niet in de eerste plaats van economische feiten wordt uitgegaan, maar van sociaal-maatschappelijke en culturele factoren. In het boek komt de cultuur en vooral de volkscultuur dan ook ruim aan bod: de kerkgang, de volksfeesten, kermissen en drinkgelagen, de begrafenisrituelen, de ommegangen, kortom de gehele stadscultuur. De verschillen tussen de lagere en de hogere klassen worden ontrafeld aan de hand van hun rituelen, gewoonten en gebruiken (bijvoorbeeld de omgangsvormen en rituelen in volkse kroegen en burgerlijke salons). Daarbij worden niet alleen schriftelijke bronnen gebruikt, maar speelt ook allerlei beeldmateriaal - prenten, schilderijen, almanakken enz. - een belangrijke rol. Stad in Vlaanderen vormt door deze aanpak een interessante en aangenaam leesbare proeve van sociaal-culturele geschiedschrijving.

Het zelfbeeld van een stad werd in het verleden beheerst door drie aspecten die van groot belang waren: het eendrachtig samenzijn en samenhoren, de inwendige hiërarchie en de afgeslotenheid. Aan alle drie wordt in Stad in Vlaanderen

[p. 52]

aandacht besteed, maar het laatste was misschien wel het meest typische aspect (het ontbreekt nl. zo goed als volledig in de hedendaagse Vlaamse steden). De stad vormde tot het derde kwart van de 18de eeuw een besloten gemeenschap, beschermd door haar muren waarbinnen de dagelijkse gang van activiteiten geregeld werd door het luiden van de klokken. Er bestond een groot contrast tussen het platteland, dat ongerept tot aan de stadswallen reikte, en de stad. Het stedelijk gevoel van afgeslotenheid begon af te brokkelen toen Jozef II in geheel Vlaanderen een begin liet maken met het slopen van de wallen en stadspoorten. Dat was een keerpunt in de geschiedenis van de Vlaamse steden.

In de 19de eeuw ondergingen de Vlaamse steden ingrijpende veranderingen: de meeste muren en poorten werden afgebroken, riviertjes werden overdekt en grachten gedempt, er verschenen steeds meer fabrieken en ateliers (wat een massale verhuizing van het platteland naar de stad veroorzaakte), er werden (sloppen)wijken gebouwd voor het nieuwe proletariaat en deftige straten met herenhuizen voor de nieuwe bourgeoisie, en men legde trein- en tramlijnen aan om al deze mensen naar hun werk te brengen. De stad werd een uitdijende agglomeratie waarin ook de zeden en gewoonten veranderden. In de 20ste eeuw bleven de steden verder groeien tot de jaren zestig ongeveer. Naar het einde van de ‘golden sixties’ toe verlieten steeds meer mensen de overbevolkte, drukke en vervuilde steden om in de wijde omgeving te gaan wonen. De toegenomen welvaart, het aanleggen of verbeteren van talrijke verkeerswegen en de massale verbreiding van de auto hebben deze stadsvlucht mede mogelijk gemaakt. Het gevolg was een suburbanisatie van het platteland en een dagelijkse invasie van de stad door pendelaars. Het leven in de stad wordt nu niet meer door de klokken, maar door het helse verkeer tijdens de spitsuren geregeld.

Over de veranderingen die de Vlaamse steden en de maatschappij in de 19de en de 20ste eeuw hebben ondergaan, kan men lezen in het prachtige tweedelige werk van Karel van Isacker: Mijn land in de kering (De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen / Amsterdam, I-1978, II-1983). Hij geeft daarin zijn visie weer op de evolutie van de Belgische samenleving tussen 1830 en 1980: vrij idealiserend over het verleden en nogal negatief over de verwijdering van het traditionele leven en de invoering van een aantal ‘domme steedse uitvindingen’ waardoor de stad onbewoonbaar werd. Ondanks de zeer persoonlijke kijk op een aantal maatschappelijke ontwikkelingen blijft dit nu ongeveer tien jaar oude werk - samen met het prettig leesbare boek van Geert van Istendael, Het Belgisch labyrint (De Arbeiderspers, Amsterdam 1989), dat vanuit een kritisch-progressief standpunt geschreven is - noodzakelijke literatuur voor iedereen die enig inzicht wil verwerven in de Belgische maatschappij en mentaliteit. De gekleurde visies die uit beide werken naar voren komen, kunnen worden aangevuld met de informatie uit het vrij recente Rapport van de Club van Leuven. Vlaanderen op een kruispunt. (Lannoo, Universitaire Pers Leuven 1990), onder redactie van Paul van Rompuy. In het eerste hoofdstuk van dit boek wordt een overzicht gegeven van de beelden die Vlamingen, Walen en Brusselaars van zichzelf en van de anderen hebben. Sociologen vinden die beelden uitermate

[p. 53]

boeiend, niet zozeer omdat het nauwkeurige afbeeldingen zijn maar vooral omdat ze maatschappelijke functies vervullen. Doordat mensen hun gedrag afstemmen op de subjectieve definities die zij van situaties hebben, worden beelden vaak reëel in hun gevolgen. In het tweede hoofdstuk krijgt men feiten en cijfers over de demografische ontwikkelingen in België per regio (ontgroening, vergrijzing, evolutie van de beroepsbevolking e.d.), waarbij telkens ook interpretaties worden gegeven en verbanden gelegd. Het derde hoofdstuk onderzoekt de sociaal-culturele en politieke verschillen tussen de verschillende gemeenschappen in België. Daaruit blijkt dat het samenleven in Vlaanderen en Wallonië vooral vorm krijgt vanuit de wijze waarop maatschappelijke organisaties zich verbinden met politieke partijen.

De Vlaamse steden hebben de leidinggevende rol die ze in het verleden hebben gespeeld reeds lang geleden moeten opgeven. Toch zijn ze op allerlei gebieden nog zeer belangrijk: cultuurhistorisch, economisch en bestuurlijk-politiek. Cultuurhistorisch vormt Brugge waarschijnlijk het fraaiste middeleeuwse geheel, met zijn Belfort en Halle, Prinselijk Begijnhof en Minnewater, schilderachtige Reien en patriciërswoningen, en zijn prachtige verzameling Vlaamse Primitieven in het Groeningemuseum. Antwerpen is met zijn wereldhaven (vooral container- en stukvervoer) en uitgestrekte industriegebieden (olieraffinaderijen, petrochemische en chemische bedrijven, automontage enz.) het economische hart van Vlaanderen, hoewel het concurrentie ondervindt van de nieuwe, in 1985 geopende diepzeehaven in Zeebrugge (waar een polyvalent havencomplex groeit) en de haven van Gent (vooral aanvoer van massagoederen: ertsen, graan, steenkool, ook fruit). De Vlaamse Raad (d.i. het Vlaamse deelparlement) heeft Brussel gekozen als hoofdstad van de Vlaamse Gemeenschap, maar toch kan men zich afvragen of ze nog als een echte ‘Vlaamse’ stad mag worden beschouwd: slechts 15 tot 20 procent van de inwoners is nog Nederlandstalig. Brussel heeft een sterk Franstalig en internationaal karakter gekregen. Vanaf het einde van de middeleeuwen en in nog sterkere mate sedert het ontstaan van België, vormt Brussel het politieke en bestuurlijke centrum van het land. De parlementen en de administratieve diensten van de centrale en van de Vlaamse overheid zijn er gevestigd. En ook op het internationale vlak is de betekenis van Brussel groot: het is de zetel van de Europese Gemeenschap, het Europees Parlement (samen met Straatsburg, waarmee het nu in een strijd gewikkeld is voor de definitieve toewijzing) en de Navo, het heeft het omvangrijkste corps diplomatique ter wereld en neemt de tweede plaats in op de ranglijst van wereldsteden wat het aantal internationale organisaties betreft. Na Parijs is het de voornaamste congresstad.

De grote steden in Vlaanderen worden geconfronteerd met een aantal problemen die ook de meeste andere Westeuropese steden niet vreemd zijn: het drukke verkeer en de vervuiling die het veroorzaakt, het dure onderhoud en de restauratie van gebouwen, de integratie van migranten uit de Maghreblanden (er was aan het begin van de zomer in Brussel een hele reeks gewelddadige confrontaties tussen grote groepen migrantenjongeren uit de tweede generatie

[p. 54]

en de ordediensten), het leefbaar houden of weer leefbaar maken van de stad. Woningproblemen zoals in de Randstad Holland zijn in de Vlaamse steden onbekend. Zeer ernstig zijn de financiële moeilijkheden die steden als Gent, Antwerpen en Brussel kennen: hun uitgaven zijn veel groter dan hun inkomsten. Om nog voor verdere subsidiëring door de overheid in aanmerking te komen (via het zgn. Gemeentefonds), hebben ze de afgelopen jaren een drastisch bezuinigingsplan moeten opstellen en uitvoeren, wat onder andere de afschaffing, fusie of reductie van een aantal diensten en de afvloeiing van duizenden personeelsleden impliceerde. Het was een bittere pil die de grote steden moesten slikken op de drempel van de 21ste eeuw.