Neerlandica extra Muros. Jaargang 1984

[p. 23]

Verdriet, wraak en gekte. Kroniek van het proza
R.P. Meijer

De grootste literaire gebeurtenis van de afgelopen maanden was de publikatie van Het verdriet van België, de nieuwe roman van Hugo Claus, uitgegeven door De Bezige Bij. Het is zijn dikste roman (bijna achthonderd bladzijden) en naar mijn smaak ook zijn beste. Mijn waardering voor het werk van Claus gaat erg op en neer en het zou me verbazen als dat aan mij lag. Na voortreffelijke romans als Omtrent Deedee en Schaamte hadden boeken als Jessica! en Het verlangen mij zo goed als niets te zeggen. Aan de andere kant heb ik bij Claus nooit de hoop opgegeven, en terecht: die laatste twee boeken werden in 1980 gevolgd door een klein juweel in de vorm van de novelle De verzoeking. Die novelle zou oorspronkelijk deel van de nieuwe grote roman worden maar Claus vond dat De verzoeking daar toch niet in paste en heeft het verhaal toen apart uitgegeven. We kunnen nu zien dat hij daar volkomen gelijk in had want de roman is van heel andere makelij.

Het boek bestaat uit twee delen, waarvan het eerste, ‘Het verdriet’, de kostschooltijd van Louis Seynaeve beschrijft. Dat deel loopt tot 1947 als de hoofdfiguur zeventien jaar is (net als Claus zelf toen), en omvat zevenentwintig korte hoofdstukken. Het tweede deel, dat ‘Van België’ heet, is niet onderverdeeld en lijkt op een ononderbroken litanie over het lot van België tijdens de Tweede Wereldoorlog met de familie Seynaeve in het centrum. Het is zeker niet allemaal nieuw wat Claus heeft opgeschreven over het jongensleven in het internaat, zelfs niet voor een Noordnederlander, maar het is, paradoxaal, de bijna manische uitvoerigheid die het boek zo levendig en spannend maakt. Door die uitvoerigheid heeft het boek ook allerlei aspecten in zich kunnen verenigen die geen of weinig kans gekregen zouden hebben als Claus zich beperkingen opgelegd had. Nu is het een autobiografische roman, ‘a portrait of the artist as a young man’, een Bildungsroman, een familieroman en een kroniek van de collaboratie in Vlaanderen, allemaal tegelijk. Het is geen vrolijk boek en de titel past precies. De familie Seynaeve bestaat uit een stel onbetrouwbare, huichelachtige mensen, de jonge Louis incluis. Leugens, bedrog, overspel en collaboratie gaan hun gemakkelijk af al zitten ze af en toe in de rats voor de kerk en na de bevrijding voor de nieuwe machthebbers. Toch schiet je er vaak bij in de lach, Vlamingen misschien vaker dan Noordnederlanders omdat zij meer zullen herkennen. De Vlaamse schrijver en criticus Pol Hoste heeft dat het scherpst geformuleerd in De Volkskrant van 18 maart 1983 door te zeggen dat de kritiek van Claus ‘schuil gaat achter de humor van het understatement, het subliem gebruik van verborgen allusies, het spelen met uitspraken en contexten. Dit alles op een toon die de voorgewende onwetendheid en het soms venijnig raffinement moet verbergen van een schrander en gewiekst auteur’.

Het boek van Claus is wel een synthese genoemd van al zijn vroegere werk. Ik vind die term altijd een beetje denigrerend tegenover dat

[p. 24]

vroegere werk: alsof dat alleen maar de functie heeft van voorstudie voor het latere ‘grote’ werk en niet een eigen onafhankelijke waarde heeft. Maar in dit geval is het wel zo dat de dominante thema's en motieven van Claus ook de kern van deze roman uitmaken. Door de hele roman heen klinkt het heimwee naar de onschuld van de jeugd en het verdriet en de schaamte om de onzuiverheid van het leven van de volwassenen. In een interiew met Jan Brokken, in de Haagse Post van 12 maart 1983, heeft Claus ook gezegd dat hij dit boek altijd in zijn achterhoofd heeft gehad, en dat wil ik geloven. Het lijkt me inderdaad een boek waar je als schrijver langzaam naar toe groeit. In dat interview verduidelijkte Claus ook waarom onder het eerste deel staat: november 1947. Ik heb daar even vreemd tegenaan gekeken en gedacht: dat kan toch niet, dan zou dat deel nog eerder geschreven zijn dan zijn eerste roman De Metsiers die toen voor iemand van negentien jaar al een geweldige prestatie was. Nee, zegt Claus bescheiden, zo was het niet, dan zou ik een genie zijn geweest. Die datum is deel van de tekst en duidt alleen aan dat ‘de hoofdpersoon het eerste deel zelf geschreven zou kunnen hebben’. Met die modale werkwoorden wil Claus waarschijnlijk het autobiografische karakter van de roman vervagen, maar hij wil wel toegeven dat het uiterlijk leven van Louis Seynaeve veel op het zijne lijkt, en hij vindt het ook niet erg om toe te geven dat hij in de oorlog sterk pro-Duits was: ‘zeg maar gerust pro-Nazi’, en hij heeft geen zin om dat als schuld of schaamte met zich mee te torsen.

Zoals altijd bij de boeken van Claus zijn de critici ook weer gevallen over de taal die hij gebruikt: het is geen echt Noordnederlands en geen echt Vlaams maar een eigengemaakt Lagelands. Als Jan Brokken in zijn interview tegen Claus zegt dat hij ‘geen gewoon Nederlands’ schrijft, verslikt Claus zich van verontwaardiging. Voor hem is het wel gewoon Nederlands, namelijk Zuidnederlands, dat niet ongewoner is dan Noordnederlands. Alle regionale uitdrukkingen die er in voorkomen, zegt hij, staan in Van Dale. Waarom zou hij die woorden niet mogen gebruiken, ‘waarom zou ik mij een paar ledematen laten afhakken?’ Claus heeft natuurlijk gelijk. Hij mag precies de taal gebruiken die hem het beste uitkomt, net als Joyce en Faulkner dat mochten. Toch zit er nog een ander kantje aan het taalgebruik van Claus dat in het interview niet ter sprake is gekomen. Het gaat er niet zozeer om dat er woorden en uitdrukkingen gebruikt worden die een Noordnederlander niet in de mond zal nemen - het is tenslotte een boek over Zuidnederlanders - maar de vraag is of er ook woorden en uitdrukkingen in voorkomen die een Vlaming niet gebruikt. Mijn kennis van het Vlaams schiet tekort om hier iets zinnigs over te kunnen zeggen. We zouden het Claus zelf kunnen vragen en hij zou zich misschien weer verslikken.

Zo klinkt de taal van Claus: ‘De tijden zijn slecht, zegt de radio, zeggen de gazetten. Nee, het verbetert er niet op, contrarie. Een vliegmachine met twee Duitse officieren die zo lamdronken zijn dat zij de Maas aanzien voor de Rijn landt recht in de fietsen van onze 13de Divisie. De officieren krijgen muilperen tot zij ontnuchterd zijn en worden dan ondervraagd, carbure-lampen in hun gezicht, derde graadsondervraging, gij liever dan ik. Zij antwoorden beleefd, die officieren, maar in één keer springt die Duitse majoor overeind en smijt een bundeltje papieren dat hij op zijn hart

[p. 25]

droeg in de brandende kachel. Onze Belgische commandant vliegt naar de kachel, verbrandt lelijk zijn hand, ook derde graad, maar hij kan dat Duitse papier toch uit de vlammen frommelen. Wat staat er nog te lezen op die verschoeperde bladzijden?’

Een gebeurtenis als het verschijnen van Het verdriet van België heeft er in Noordnederland in diezelfde periode niet plaatsgevonden. De grootste kleine verrassing van de kant van de gevestigde schrijvers kwam uit de pen van Jan Wolkers. Zijn nieuwe roman Gifsla (De Bezige Bij) maakt weer iets goed na de ellendige indruk die zijn weeë voorganger De junival had nagelaten. Ik wil nog wel een stapje verder gaan en zeggen dat Gifsla voor mij Wolkers' beste boek is na Terug naar Oegstgeest. Daarmee is overigens nog helemaal niet gezegd dat Gifsla een meesterwerk zou zijn en de meeste critici hadden er heel wat aanmerkingen op te maken. Wim Sanders schreef in Het Parool over de sterke opzet van het verhaal en hij was blij dat ‘de valse toon die in Brandende Liefde zo hinderlijk aanwezig was’ nu helemaal ontbrak, maar hij miste toch iets in het boek en oordeelde dat het ‘verhaal binnen het verhaal’ niet goed functioneerde. Daar is iets van waar. Er is trouwens geen boek van Wolkers waar ik niet iets in mis - en van andere dingen veel te veel krijg - maar toch onderschat Sanders de compositorische kracht van Wolkers een beetje. De hoofdpersoon, Robert Dilling geheten, is een verouderende, vereenzamende schrijver. Hij woont op een Waddeneiland en ploetert aan een thriller. Het boek vlot niet en Dilling doet niet anders dan herschrijven en opnieuw beginnen. Steeds gaat het verhaal eigenmachtig een andere kant op en langzamerhand begint die thriller vervlochten te raken met Dillings eigen leven. Misschien niet naadloos, zoals Sanders zo graag gewild had, maar wel intrigerend. Het aardige is ook dat je in de verschillende versies van de stukjes thriller iets kunt zien van de stilistische versobering die in de latere boeken van Wolkers te vinden is. Gulzigheid is een van de thema's van het boek. Dilling is zelf een enorme gulzigaard en in het boek dat hij probeert te schrijven, en dat over een ornitholoog gaat, speelt de gulzigheid van jonge vogels een grote rol. In de eerste versies werd die bescheven in de onsmakelijke termen waar Wolkers zo van houdt, of van hield, zoals bij de reigers die ‘hun jongen de strot laten vollopen met opgebraakte halfverteerde vis’ en zo meer. In de latere versies schrijft Dilling minder hevig en laat hij de ornitholoog eenvoudig zeggen dat hij het ‘als onsmakelijk ervoer’ toen een merel zijn jong een rups in de bek propte. Het lijkt dus of Wolkers in dit verhaal iets van zijn veranderende stijl wil laten zien en dat vind ik een boeiend motief in dit boek.

Van de debutanten uit de laatste maanden heeft Tessa de Loo met haar verhalenbundel De meisjes van de suikerwerkfabriek (Arbeiderspers) de meeste aandacht gekregen, al was die aandacht voornamelijk gericht op het titelverhaal. Dat was ook wel terecht. Het is een prachtig, origineel en strak geschreven verhaal over vier fabrieksmeisjes - drie echte en een die er niet thuishoort - die zich wreken op een vervelende treinconducteur en hem sexueel grondig vernederen. Allemaal hadden ze wel een reden om in die arme conducteur de man in het algemeen te willen treffen: een van hen was op een grove manier ontmaagd, een ander was tegen haar zin door haar vriend genomen en geslagen. Heel mooi heeft Tessa de Loo een

[p. 26]

contrapunt in het verhaal aangebracht door van het vierde meisje, een schoolmeisje eigenlijk, de vertelster te maken en haar tegelijk waarnemer en deelnemer te laten zijn. Het is een bikkelhard verhaal met een goed gelukte afwisseling van koele verteltrant en beeldende omschrijvingen. Er was een enkele criticus die vond dat ze met dat laatste te ver ging en dat die beelden het verhaal in de weg zaten, maar juist hier kon ik dat niet als een bezwaar zien want het verhaal is niet alleen bikkelhard maar ook mijmerend. Het is precies die combinatie en de stilistische variatie die het zo boeiend en verrassend maken. Zeer geslaagd is ook Muziekles waarin een ambitieuze, stijfhoofdige en onbegrijpende vader zijn zoontje dwingt gitaar te studeren. Ook een verhaal waarin duidelijk uit de doeken wordt gedaan hoe vervelend mannen kunnen zijn, zonder dat de schrijfster in orthodox feministische razernij vervalt. De andere verhalen zijn wat vlakker en komen af en toe dicht in de buurt van de latere verhalen van Mensje van Keulen die met haar recente bundel De ketting (Arbeiderspers) beslist niet haar beste boek heeft afgeleverd.

Al heeft het debuut van Tessa de Loo het leeuwendeel van de critische belangstelling gekregen, een ander debuut heeft evenveel aandacht verdiend. Ik bedoel Buitenstaanders, de eerste roman van Renate Dorrestein, uitgegeven door Bert Bakker. Het is een van de merkwaardigste boeken die ik in lange tijd gelezen heb, zowel om de stijl als om de inhoud. Renate Dorrestein gebruikt de meest afgetrapte clichés met een wellust waarvan ik dacht dat alleen Gerard Reve die kende. In de tweede alinea is het meteen al raak: ‘Het was haar te moede alsof het einde der tijden was aangebroken’. Je moet maar durven. En wie noemt er nu een auto een voertuig en wie roept er nu naar een klein meisje: ‘Klein meisje!’? Stilistisch speelt ze een tamelijk hoog spel en de kans dat die stijl het hele boek bedorven zou hebben moet niet gering geweest zijn. Maar dat is allerminst gebeurd en Renate Dorrestein hanteert haar stijl met zo'n raffinement dat ze met die vreemde clichés een heel apart effect bereikt. En dat komt weer omdat haar stijl helemaal in dienst staat van haar onderwerp.

Buitenstaanders begint met een auto-ongeluk. Er vallen geen doden maar iedereen wordt drijfnat: de vader, de moeder en de twee kinderen. In de derde zin lezen we al hoe de verhouding tussen de man en de vrouw is: ‘Op het moment dat de wielen van de weg loskwamen, dacht Max: nu krijg je me eindelijk waar je me hebben wilt - in een rolstoel’. Dat is een mooie beknopte manier om een huwelijksverhouding aan te duiden. Op zoek naar hulp komen ze terecht bij een groot afgelegen huis dat bewoond wordt door een vreemdsoortige groep mensen en kinderen. De man en de vrouw begrijpen niets van de samenhang van die groep maar voor ze het weten zitten ze verstrikt in hun bizarre levens. Dit is het soort boek waarvan je de intrige niet mag verraden, maar ik mag wel zeggen dat Renate Dorrestein een spannend spelletje speelt met het begrip buitenstaanders en dat je je het hele boek door blijft afvragen wie er nu eigenlijk gek is en wie niet. Bijna elke bladzij bevat wel een verrassing en het is een van die boeken die je nauwelijks neer kunt leggen. Met de twee totaal ongelijksoortige debuten van Tessa de Loo en Renate Dorrestein kunnen we even zeer tevreden zijn.