Neerlandica extra Muros. Jaargang 1984

[p. 3]

Minderheid of minderwaardigheid?
Het Vlaamse literaire boek en het oog van de Nederlandse kritiek
Theo Hermans

Jan Frans Willems, geleerde, orangist, Vader der Vlaamse Beweging, God hebbe zijn ziel, schreef in een postscriptum bij een brief van 5 februari 1825 aan zijn Nederlandse vriend Jeronimo de Vries: ‘Het verwondert my, dat er op myne laatstelyk uitgegeven werken, vooral op myne spelling, nog geene eene recensie aan den dag komt. Dat is niet broederlyk van de Hollanders’ (Willems ed. 1874, p. 33). Vandaag de dag zijn sommige sceptisch aangelegde geesten in Vlaanderen de mening toegedaan dat de Hollanders er in de tussenliggende jaren niet veel broederlijker op geworden zijn, zeker niet als het gaat om het recenseren van uit Vlaanderen afkomstig literair werk.

‘Zowat negentig procent van wat in Vlaanderen wordt geschreven en gepubliceerd blijft in Nederland onbekend,’ meende Willem Roggeman in een themanummer van De Vlaamse Gids (1981) over de vraag ‘Bestaat er een Vlaamse literatuur?’ De volgende bladzijden zullen uitwijzen dat Roggemans schatting de waarheid dicht benadert, maar dat ‘geschreven’ en ‘gepubliceerd’ toch twee verschillende dingen zijn. Intussen heeft het veronderstelde gebrek aan informatie in de Nederlandse media over het literaire leven in het Zuiden een aantal Zuidelijke gemoederen in een staat van grote gebelgdheid gebracht. Misschien was geen nieuws nog goed nieuws, want toen Jeroen Brouwers enige jaren geleden de knuppel in het hoenderhok gooide met schotschriften en scheldproza over de treurige staat der Vlaamse letteren (Brouwers 1976, 1977, 1978, 1981), werd hij door meer dan één Vlaamse cultuurbaron met afgrijzen bekeken als was hij de mensgeworden ratelende builenpest. De sfeer is sindsdien weinig verbeterd. In het Boekblad bekritiseerde Carlo van Baelen onlangs het bliksembezoek van twee Volkskrant-journalisten aan letterkundig Vlaanderen (cf. Den Boef en Kuipers 1982) en hij vroeg zich naar aanleiding van hun laatdunkende commentaren af: ‘Vanwaar die anti-Vlaamse hetze? Waarom kan er in Nederland nooit objectief tegen Vlaanderen aangekeken worden? Moet er steeds dat betweterig denigrerend bijklankje zijn?’ (Van Baelen 1983, p. 22).

Er vallen ook krassere uitspraken te memoreren. De Vlaamse dichter Daniël Billiet had het in 1978 over Nederlandse uitgevers en critici als culturele ‘bezetters’ en ‘verdrukkers’ en hij veroordeelde zijn collega Eddy van Vliet als een ‘collaborateur’ omdat deze er mee had ingestemd het aandeel van de Vlaamse dichters in de bloemlezing Poëzie is een daad van bevestiging (redactie Buddingh'/Van Vliet) tot 25 procent te beperken. Hubert Lampo deed er nog een stevige schep bovenop toen hij gewaagde van het ‘agressieve, om niet te zeggen fascistoïde lef’ waarvan de Nederlandse deelnemers aan het panelgesprek op de Dagen van de Vlaamse Gids blijk zouden hebben gegeven. Bij wijze van verklaring voor die agressiviteit opperde Lampo de lichtelijk onwaarschijnlijke hypothese dat de ‘anti-

[p. 4]

Vlaamse hetze’ in Nederlandse literaire kringen een gevolg is van de overname van de Vlaamse uitgeverij Manteau door het Nederlandse Elsevier-concern, waardoor immers een aantal Vlaamse auteurs ineens op de Nederlandse markt waren verschenen, zodat de Nederlandse schrijverswereld zich in zijn broodwinning bedreigd voelde (Lampo 1982, p. 3).

Terugkerend tot de wereld van de redelijkheid, kan men zich echter in ernst de vraag stellen in welke mate de Nederlandse literaire kritiek en journalistiek aandacht besteedt aan uit Vlaanderen afkomstig literair werk. De Nederlandse critici zelf zijn het onderling niet altijd eens over die aandacht. ‘In Nederland weet men van Vlaamse literatuur zoveel als een vrome non weet van jeneverstoken,’ oordeelde Jeroen Brouwers in een interview met het Vlaamse dagblad De Morgen (5.9.1981). ‘Literaire redacties in Nederland houden ondertussen de vinger aan de pols van de Vlaamse cultuur en maken van hun oplettendheid een kunst. Hun ontgaat niets,’ meende daarentegen Carel Peeters in De Vlaamse Gids (1981, p. 24). Vooruitlopend op wat volgt kan ik nu al zeggen dat Brouwers op dit punt meer dan gelijk heeft en dat Peeters een monumentale dwaasheid heeft neergeschreven. Nauwelijks een bladzijde eerder had Peeters trouwens nog verteld hoe de redactie van Vrij Nederland niet eens een recensie-exemplaar van Walter van den Broecks Brief aan Boudewijn had ontvangen en hoe alleen de alertheid van Jeroen Brouwers het boek een bespreking bezorgde. Dat had hem tot nadenken moeten stemmen.

Wat weten we nu concreet van de mate van aanwezigheid van Vlaamse literatuur in de Nederlandse kritiek? Wel, de resultaten van een klein aantal enquêtes, meestal kwantitatief van opzet, zijn beschikbaar. Daarover zo dadelijk meer. Men kan ook zelf een paar vergelijkende steekproeven nemen en dus rechtstreeks bij de bron gegevens vergaren. Ik stel voor om het in eerste instantie eens op die manier te proberen.

Teneinde althans een voorlopige indruk te krijgen van het recensiegedrag in het Noorden én in het Zuiden, heb ik twee min of meer representatieve (en toevallig beschikbare) kranten gekozen. Het onderzoek - als het die naam mag hebben - bestond uit een vergelijking van het aantal recensies van nieuw literair werk van Nederlandse, respectievelijk Vlaamse auteurs in het Cultureel Supplement van NRC-Handelsblad en de Standaard der Letteren, de wekelijkse boekenbijlage van de Vlaamse krant De Standaard. Ik heb de twee bijlagen naast elkaar gelegd voor de periode van juli tot december 1982. Strikt genomen hebben we hier natuurlijk te maken met een vergelijking van twee ongelijkwaardige grootheden, want er bestaan aanzienlijke verschillen tussen de beide supplementen, zowel in omvang als in redactionele aanpak. Het Cultureel Supplement is ruimer opgevat dan de Standaard der Letteren en vertoont veel meer variatie, met vaak uitgebreide stukken over muziek en plastische kunsten. De Standaard der Letteren daarentegen bevat vrijwel uitsluitend recensies, wat wellicht het feit kan verklaren dat hier een groter aantal literaire werken aan bod komt dan in de NRC: zowat 50 in de Standaard der Letteren tegenover ongeveer 30 in het Cultureel Supplement. Anderzijds besteedt De Standaard naar verhouding veel aandacht aan romans en verhalen die eerder onder de cate-

[p. 5]

gorie ‘lectuur’ dan onder ‘literatuur’ vallen. Ik denk aan werk van Cor Ria Leeman, Andreas Roels, Jan Cartens, enzovoort. Voor de puur kwantitatieve vergelijking die ik hier beoog, is een dergelijk - toch al hachelijk - onderscheid echter niet vol te houden en wordt alles dus over één kam geschoren.

Een eerste vaststelling is dat het aantal boeken die binnen de gekozen periode in beide kranten besproken worden, opvallend klein is, nauwelijks een half dozijn. Dat belooft al niet veel goeds. De gelukkigen die zowel in Nederland als in Vlaanderen gerecenseerd worden, zijn de veel gelezen auteurs zoals W.F. Hermans, Harry Mulisch en Mensje van Keulen, of iemand als Astère Michel Dhondt, die een voet in beide kampen heeft aangezien hij een tot Nederlander genaturaliseerde voormalige Belg is.

Ik ben vervolgens de verhouding nagegaan van het aantal recensies van nieuw literair werk van Nederlandse en Vlaamse auteurs in de beide dagbladen. Voor de NRC kwam ik tot een verhouding van 1 boek van een Vlaams auteur voor elke 10 boeken van Nederlandse schrijvers. Bij De Standaard werd dat een verhouding van zowat 6 recensies van Vlaamse auteurs voor elke 5 Nederlandse. Wanneer ook andere werken van literair belang, zoals heruitgaven (bijvoorbeeld van Nescio en Bordewijk), popularizerende boeken (bijvoorbeeld Het land der letteren), bloemlezingen (bijvoorbeeld die van Anne Marie Musschoot uit Van Nu en Straks) en bundelingen van columns (bijvoorbeeld Armando uit Berlijn) bij de berekening betrokken worden, blijft de globale indruk in grote trekken dezelfde.

Het beeld kan echter wel een stuk scherper gesteld worden als we niet naar de nationaliteit van de auteurs kijken maar naar de uitgevers en het land waar die gevestigd zijn. Dan zien we dat in het Cultureel Supplement praktisch uitsluitend boeken van Nederlandse uitgeverijen worden besproken. De overgrote meerderheid van de gerecenseerde werken wordt geleverd door de Bezige Bij, Querido en de Arbeiderspers, op enige afstand gevolgd door Meulenhoff en Bert Bakker. In de Standaard der Letteren blijkt dat voor elke 2 boeken gepubliceerd in België, 3 in Nederland uitgegeven werken gerecenseerd worden. De Nederlandse koplopers zijn hier de Bezige Bij, de Arbeiderspers en Nijgh & Van Ditmar, de Belgische Manteau en Standaard Uitgeverij. Duidelijkheidshalve voeg ik er aan toe dat ik het concern Elsevier Manteau als gemengd Nederlands-Belgisch beschouw, terwijl ik Elsevier bij Nederland en Manteau bij België reken.

Wanneer we nu de bevindingen betreffende auteurs en uitgevers met elkaar vergelijken, dringen enkele conclusies zich op. Als je per ongeluk een Vlaams auteur bent, heb je slechts een minieme kans (10 procent) op een recensie van je boek in de NRC. Een welhaast absolute voorwaarde om besproken te worden is dat je werk bij een in Nederland gevestigde uitgever moet verschijnen. Ook De Standaard legt een onmiskenbare voorkeur aan de dag voor auteurs van eigen bodem; dit is trouwens des te meer het geval als men bedenkt dat ongeveer 60 procent van de gerecenseerde boeken van Nederlandse uitgevers afkomstig zijn.

Er zijn in de beide supplementen nog andere gegevens voorhanden die deze conclusies bevestigen. In de periode juli-december 1982 recenseerde het Cultureel Supplement van de NRC een achttal debuten.

[p. 6]

Daar was één Vlaming bij, maar zijn boek was wel bij Meulenhoff verschenen. De Standaard der Letteren beperkte zich grotendeels tot Vlaamse debuten; de werken in kwestie kwamen zowel van Nederlandse als van Vlaamse uitgevers. Volkomen voor zichzelf spreekt in dit opzicht de rubriek ‘Nieuwe titels van het najaar’ in de NRC van 13 augustus 1982 (CS 615): op één uitzondering na (Hugo Claus) werd er alleen werk van Nederlandse auteurs aangekondigd, te verschijnen bij uitsluitend Nederlandse uitgeverijen.

Het bovenstaande is natuurlijk niet meer dan het beknopt verslag van een amateuristisch mini-gelegenheidsonderzoekje. Er is echter reden om te geloven dat de ruwe schets van de Noord - Zuidverhouding die er uit naar voren komt, ook een meer algemene geldigheid bezit. Elders samengeraapte indrukken en feiten wijzen immers in dezelfde richting. Zo weet de onderzoeker Eric van den Heuvel te melden dat er in Vrij Nederland, de boekenbijlage inbegrepen, welgeteld 2 nieuwe Vlaamse romans gerecenseerd werden in de loop van het hele jaar 1980. In de Volkskrant kwamen in de periode van juli tot december 1980 elf boeken van Vlaamse auteurs aan bod, waarvan er 8 in Nederland waren verschenen en 3 bij Elsevier Manteau (cf. Van den Heuvel 1981). Maar we beschikken ook over enkele serieuze, breder opgezette enquêtes. Op de resultaten van twee daarvan wil ik nu wat nader ingaan.

Op de 32ste Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, die in oktober 1982 in Den Haag gehouden werd, kwam onder andere een rapport over ‘Literaire informatie in Nederlandse en Vlaamse dag- en weekbladen’ ter sprake (cf. Verhegghe 1982; Van Baelen 1983). Het onderzoek werd uitgevoerd door de reeds genoemde Eric van den Heuvel voor België en Ton Steijger voor Nederland. Zij kamden de jaargang 1981 van 23 dagen weekbladen uit, opgesplitst in 13 Nederlandse (8 kranten, 5 weekbladen) en 10 Vlaamse (7 kranten, 3 weekbladen). Alles bij elkaar registreerden zij zo'n 3500 artikelen gewijd aan modern oorspronkelijk Nederlands literair werk. Zowel het aantal literaire artikelen als de totaaloppervlakte ervan bleken vrijwel gelijk in Nederland en Vlaanderen. Recensies waren in de Nederlandse media relatief minder in aantal dan in Vlaanderen, maar ze vielen gemiddeld langer uit. Zoals verwacht kon worden, kregen romans overal de meeste aandacht. Daarnaast toonde Nederland zich meer in zogenoemde ‘non-fiction’ geïnteresseerd, Vlaanderen meer in poëzie. Dat is allemaal tot daar aan toe. Boeiender wordt de zaak wanneer we op cijfers en procenten stoten die met auteurs en uitgeverijen te maken hebben. Zo blijken debuten maar heel zelden - gemiddeld 1 keer op 6 - enig gehoor te vinden aan de andere kant van de rijksgrens. De weinige Vlaamse debuten die in Nederland een recensie in de wacht sleepten, waren alle bij Manteau verschenen. De Nederlandse bladen wijdden besprekingen aan 22 Vlaamse auteurs, in totaal 27 uitgaven, waarvan 15 gepubliceerd door Elsevier Manteau, 8 door Nederlandse concerns en slechts 4 door Vlaamse uitgevers. In de Vlaamse bladen stonden recensies te lezen van 131 Nederlandse schrijvers, d.i. circa 70 procent van de in totaal 189 die in de Nederlandse bladen werden gerecenseerd.

Bij de uitgeverijen tekende zich een uitgesproken neiging tot concentratievorming af. Van de 136 uitgevers die vermeld werden, namen

[p. 7]

de 10 grootste (d.i. 7,5 procent) niet minder dan 65 procent van alle vermeldingen voor hun rekening, terwijl 38 procent van de uitgeverijen elk slechts één keer vermeld werden. In Vlaanderen neemt de groep Elsevier Manteau een dominerende positie in. Voor zover Vlaamse uitgaven in Nederlandse bladen aan de bak komen, gaat het bijna uitsluitend om produkten van deze groep. Als we de 13 meest vermelde Nederlandse uitgeverijen nagaan, stellen we vast dat de vermeldingen van hun produkten voor 70 procent in Nederlandse bladen voorkomen en voor 30 procent in Vlaamse. Hierbij dient uiteraard rekening gehouden te worden met het feit dat de Nederlandse boekenproduktie ongeveer vier keer groter is dan de Vlaamse: in 1981 brachten de Vlaamse uitgevers 250 literaire titels op de markt, de Nederlandse meer dan duizend. Globaal gezien bestaat circa 65 procent van het literaire aanbod in Vlaanderen dan ook uit Nederlandse import. De Vlaming die daar hartzeer van heeft, kan hooguit troost zoeken in de overweging dat Franstalig België er nog erger aan toe is, want daar wordt 75 procent van de beschikbare boeken uit Frankrijk ingevoerd.

De omvangrijke boekenproduktie in Nederland heeft overigens als belangrijk gevolg dat de dag- en weekbladen de aangeboden waar gewoon niet kunnen verwerken. Slechts een goede 30 procent van de in Nederland uitgebrachte titels haalt een bespreking in de Nederlandse periodieken. Voor Vlaanderen ligt dat cijfer aanmerkelijk hoger: daar wordt 80 procent van de (veel kleinere) plaatselijke produktie in de media gerecenseerd. De toestand in Nederland heeft tot een voortdurende en scherpe concurrentie tussen de uitgevers onderling geleid, want een dag- of weekbladrecensie betekent welkome en goedkope publiciteit en publiciteit komt de verkoop ten goede. De scherpte van die concurrentie wordt wel eens vergeten in de Vlaamse jammerklachten over het gebrek aan belangstelling voor Vlaamse uitgaven in de Nederlandse media. Al met al blijft het echter een feit dat 70 procent van de Nederlandse auteurs die in eigen land een recensie krijgen, ook in de Vlaamse pers besproken worden, terwijl omgekeerd slechts 13 procent van de in Vlaanderen gerecenseerde Vlaamse auteurs ook op een recensie in een Nederlands blad kunnen rekenen.

Er heerst bij de Noorderburen dus onmiskenbaar een zekere stilte ten opzichte van Vlaams literair werk en het is misschien niet te verwonderen dat in Vlaanderen het woord ‘doodzwijgen’ wel eens in de mond genomen wordt. Gezien de niet te onderschatten publiciteitsfunctie van de dag- en weekbladkritiek is niet vermeld worden over het algemeen trouwens nadeliger voor auteur en uitgever dan een negatieve recensie. Afkeurende reacties hoeven de verkoopcijfers immers niet ongunstig te beïnvloeden, getuige het geval Ik, Jan Cremer, en doorgaans is de grote meerderheid van de recensies toch positief (cf. Martin 1982). Maar doodzwijgen blijft een tendentieus en geladen woord. Een echt doodzwijgwapen wordt eerder in ideologische zin gehanteerd, niet in de laatste plaats in de verzuilde Vlaamse pers. Daar werd, om maar iets te noemen, Louis Paul Boons Kapellekensbaan door de katholieke kranten eensgezind genegeerd, met uitzondering van de Standaard, die er negatief over schreef. Anderzijds prijkten er twee meterslange warmbloedige stukken over het boek in Vooruit, het socialistische dagblad waar Boon zelf aan meewerkte. Maar goed, zo dwalen we van

[p. 8]

ons onderwerp af.

Naast het onderzoek van Van den Heuvel en Steijger beschikken we ook over de resultaten van een gelijkaardige steekproef, ondernomen door de Elspeet/JIB-groep (cf. Van Baelen 1983). Deze proef onderzocht eveneens een ruime keuze aan Nederlandse en Vlaamse dagbladen en periodieken (in totaal 23 titels) op literaire informatie allerhande - inclusief advertenties en foto's - gedurende de maanden juli tot september 1981. Ook dit was weer een zuiver kwantitatieve test; de gegevens werden uitgedrukt in cm² literatuurnieuws. Gezien de overlapping met het werk van Van den Heuvel en Steijger, geven de cijfers van dit onderzoek min of meer hetzelfde beeld te zien. De Vlaamse bladen bleken 43 procent van de literaire ruimte aan eigen auteurs te besteden, 15 procent aan Nederlandse auteurs en de rest (42 procent) aan buitenlandse. In de Nederlandse media kregen de eigen auteurs 60 procent van de ruimte, Vlaamse auteurs 10 procent en buitenlandse 30 procent. Wanneer de blik verschuift van de auteurs naar de uitgevers, profileren de percentages zich heel wat scherper: in de Vlaamse media zijn eigen uitgevers goed voor 33 procent van de ruimte, tegen meer dan 50 procent voor Nederlandse uitgevers, terwijl in de Nederlandse bladen 75 procent van de ruimte door eigen uitgevers opgeslokt wordt en de Vlaamse het met 8 procent moeten stellen. Eén slotsom is alvast overduidelijk: Vlaamse uitgevers krijgen in Nederland geen voet aan de grond. Andersom wel. Boekwerken van Nederlandsen huize zijn zeer sterk vertegenwoordigd op de Vlaamse markt en in de media, ook al probeert de Vlaamse recensent bij al die import toch de eigen auteurs er nog uit te pikken.

Bij het zien van al die cijfers wordt de verleiding wel heel groot om de hand ook eens in eigen boezem te steken en na te gaan hoe de prozaen poëziekronieken van Neerlandica extra Muros zich in dit opzicht gedragen. Zullen we even kijken hoe de relatie verloopt vanaf de eerste kroniek in NEM 33 (najaar 1979) tot de aflevering in NEM 40 (voorjaar 1983)? Waarom niet, vooruit. Hoewel in deze of gene kroniek de ene auteur wat uitvoeriger aan bod komt dan de andere, is de algemene lijn toch te volgen. De poëziekronieken behandelden zo'n 34 dichtbundels, waaronder 10 van Vlaamse dichters, zowat 30 procent dus. Ik meen echter te weten dat die kronieken door een Vlaming geschreven worden. Desondanks waren slechts 3 van de 10 Vlaamse dichtbundels afkomstig van Vlaamse uitgeverijen (met name Manteau, Van Hyfte en Masereelfonds). In de prozakronieken kwamen tot dusver 46 romans en verhalenbundels ter sprake, waaronder 5 boeken van Vlamingen, d.i. ongeveer 9 procent. Van die 5 boeken was er één bij een Vlaamse uitgeverij verschenen (Standaard). Zo zit dat.

Wat al het tot nu toe geciteerde cijfermateriaal gemeen heeft, is dat het op puur kwantitatieve basis samengesteld is: zoveel auteurs van dat land hier, zoveel centimeter recensie daar. Over de kwaliteit, de inhoud, het wat en hoe van de kritische aandacht in de onderscheiden media, zeggen die cijfers heel weinig. Of misschien toch iéts, volgens sommigen althans. Volgens Jeroen Brouwers impliceert het gebrek aan belangstelling voor Vlaamse literatuur bij Nederlandse critici een negatief waardeoordeel, want: ‘Wat

[p. 9]

brengt de Vlaamse literatuur van thans dan voort, waar Amsterdamse kringen zeer geestdriftig over zouden moeten (kunnen) zijn? Ik vraag dit zonder minachting. Zonder minachting geef ik zelf het antwoord: niks’ (Brouwers 1977, p. 14). Zoekend naar een verklaring voor de geringe animo in Nederland om Vlaams werk te bespreken is Card Peeters al even formeel: ‘Dit komt door het ontbreken van boeken die het bespreken waard zijn’ (De Vlaamse Gids 1981, p. 23). Ook Tom van Deel heeft zich in dezelfde zin uitgesproken: ‘Er bestaat, in mijn opinie, geen onbegrip voor de Vlaamse literatuur, er bestaat alleen, en dat is principieel, geen begrip voor een gebrek aan kwaliteit’ (ibid., p.16) - al ben ik dan weer geneigd in meer of mindere mate met Van Deel van mening te verschillen over de evaluatie van enkele van de namen die hij noemt (Leo Pleysier, Alstein, Pol Hoste, Daniël Robberechts).

Dergelijke beoordelingen vertonen echter onvermijdelijk een subjectieve inslag. Bernlef bijvoorbeeld vindt dat ‘veel vlaamse prozateksten aanzienlijk avontuurlijker van vorm en inhoud zijn dan wat er op dit ogenblik in Nederland wordt geproduceerd’ (ibid., p. 20). In feite wordt Van Deel trouwens van antwoord gediend door niemand anders dan Jeroen Brouwers, die er in zijn Kladboek 2 op wijst dat de Nederlandse kritiek woordeloos voorbijging aan Walter van den Broecks Aantekeningen van een stambewaarder, Paul de Wispelaeres Tussen tuin en wereld en Lucienne Stassaerts Parfait amour, terwijl Brouwers zelf die werken van tamelijk positief tot zeer positief waardeert (Brouwers 1980, p. 88). Daardoor wordt meteen ook de wel meer naar voren gehaalde stelling ondergraven die luidt dat Vlaamse auteurs die iets in hun mars hebben toch een onderkomen vinden bij een Nederlandse uitgeverij en dat de achterblijvers dus wel niet veel zullen voorstellen. Het is natuurlijk niet ondenkbaar dat het zo is, maar waarschijnlijk acht ik het niet. Het hele argument van de minderwaardige artistieke kwaliteit - er wordt in Vlaanderen alleen rotzooi gepubliceerd, het doet pijn aan de ogen, wij sluiten ze - is trouwens misleidend. Men kan het oneens zijn over de kwaliteit van pakweg Maarten 't Hart en Jotie T' Hooft, Jacob Groot en Herwig Waterschoot, Elly de Waard en Lucienne Stassaert, Nicolaas Matsier en Leo Pleysier. Maar 't Hart, Groot, De Waard en Matsier, of men ze nu goed vindt of niet, worden in de Nederlandse media gerecenseerd en geen zinnig mens zal daar bezwaar tegen hebben. Daartegenover staat dat T' Hooft, Waterschoot, Stassaert en Pleysier, of ze nu goed zijn of niet, in de Nederlandse media niet worden gerecenseerd. Daar gaat het om.

In tegenstelling tot kwantitatieve steekproeven zijn kwalitatieve enquêtes in verband met de Nederlandse aandacht voor Vlaamse literatuur (of omgekeerd) bij mijn weten niet voorhanden. Zij zijn ook bijzonder lastig uit te voeren, om voor de hand liggende redenen van subjectiviteit en evaluatie, bij de onderzoeker evengoed als bij de recensent. Toch moet het mogelijk zijn om in bepaalde, beperkte gevallen een stapje verder te gaan dan het zuiver cijfermatige. Uit nieuwsgierigheid heb ik eens een schuchtere poging in die richting ondernomen. Als proefkonijn diende de vaste poëzie-rubriek ‘Ceterum censeo’ van de Nederlandse dichter en criticus Rob Schouten in het tijdschrift Maatstaf (tien nummers per jaar), vanaf de eerste

[p. 10]

aflevering van de rubriek in februari 1981 tot en met het decembernummer 1982. Ik heb speciaal gekeken naar de manier waarop Schouten over Vlaamse poëzie spreekt en naar de mate van bekendheid met Vlaamse poëzie die uit zijn beschouwingen blijkt. Maar eerst een paar cijfers, we zijn er nu toch al aan gewend.

In de loop van de genoemde periode recenseerde Rob Schouten een goede 60 bundels. Negen daarvan waren van Vlaamse auteurs, royaal genomen 15 procent. Ongeveer de helft van alle besproken bundels stamden van slechts 3 uitgevers (De Bezige Bij, Querido en de Arbeiderspers). Wat de Vlaamse auteurs betreft, 2/3 van hun bundels was afkomstig van Elsevier Manteau, de rest van De Bezige Bij en Van Oorschot. Met andere woorden, precies nul bundels van exclusief Vlaamse uitgeverijen bereikten Schoutens werktafel of kwamen voor recensie in aanmerking. Die omstandigheid hoeft niet meteen aan moedwil of dwarsheid toegeschreven te worden, want in de eerste aflevering van zijn rubriek zegt Schouten dat het de bedoeling is om (ik cursiveer) ‘de lopende poëtische productie in Nederland zo veel en compleet mogelijk bij te houden’ (Maatstaf, februari 1981, p. 81). Dat gebeurt dus ook. Alleen werpt die instelling toch een wat vreemd licht op de veelgehoorde opvatting dat de Nederlandstalige literatuur één en ondeelbaar is. Maar kom, daarom niet getreurd.

De poëzierubriek in Maatstaf 1982 nummer 2 is geheel aan Vlaamse poëzie gewijd. In een inleidend stukje karakteriseert Schouten in algemene termen de verschillen tussen poëtisch Nederland en Vlaanderen. Door de woekering van tijdschriftjes en kleinschalige publikaties is de Vlaamse situatie nogal onoverzichtelijk, terwijl in Nederland de scheiding tussen ‘officiële’ en ‘officieuze’ poëzie veel scherper is. De Vlaamse dichter is meer lyrisch en esthetisch, met een neiging tot ‘poëtische overdosering’, terwijl de Nederlandse dichtkunst over haar schouder naar het proza kijkt en eerder afstandelijk en verstandelijk is.

Die kenschets is op zichzelf helemaal niet dwaas. De verwijzing naar de woekerende Vlaamse tijdschriftjes en de vaak erbarmelijke kwaliteit ervan, te zamen met nog een paar details, haalde Schouten vermoedelijk uit hoofdstuk 2 van de essaybundel Al wie omziet (Elsevier Manteau) van de Vlaamse poëziecriticus Hugo Brems. Dat zeg ik niet zomaar. Elders geeft Schouten herhaaldelijk en ruiterlijk toe dat hij met Vlaamse poëzie weinig vertrouwd is en, zodra hij tegen een Vlaamse dichtersnaam aanloopt, altijd eerst naar Al wie omziet grijpt voor bijstand en verlichting. In zijn rubrieken doet hij dit metterdaad wanneer Luuk Gruwez, Nic van Bruggen en Leonard Nolens aan de beurt komen. Hij heeft het blijkbaar ook nodig, want bij het bespreken van bijvoorbeeld Place des Vosges (1981) merkt hij onbekommerd op dat Van Bruggen ‘inmiddels wel een waslijst aan publicaties op zijn naam zal hebben staan.’ Dat klopt. Nic van Bruggen debuteerde twintig jaar voordien (Een kogel, 1962), in 1977 publiceerde hij nog een bloemlezing van 100 gedichten uit eigen werk, gevolgd door de bundel Tussen feestend volk (1977) - maar al die boeken verschenen bij Vlaamse uitgevers en Rob Schouten kent ze bijgevolg niet. Hij noemt Van Bruggen dan ook terecht ‘zo'n typisch Vlaamse, in Nederland vrijwel onbekende poëet,’ waarbij ik aarzel tussen de lezingen ‘typisch Vlaams en in Nederland vrijwel

[p. 11]

onbekend’ of ‘typisch Vlaams dat wil zeggen in Nederland vrijwel onbekend’.

In schril contrast met dit klaarblijkelijk gebrek aan kennis en achtergrondinformatie staat dan de rijke oogst aan veralgemeningen en vooroordelen die zich uit Schoutens beperkte deelname aan de Vlaamse poëziekritiek laat samenlezen. De vergezochte woorden van Clara Haesaert maken haar verzen tot ‘quasi-poëzie, opgeklopt gebazel, Vlaamse poëzie op z'n ergst’. De gedichten van Bert Popelier daarentegen zijn wel barok en Vlaams, maar gelukkig niet ‘Vlaams in de slechtste zin van het woord, met licentiaten in de poëzie, vol nauwelijks verteerde buitenlandse kost, experimenteren om het experimenteren, surrealiseren om het surrealiseren e.d.’ Ook Leonard Nolens valt wel in de smaak want ‘in het algemeen laboreert hij niet aan de verschrikkelijke woordendiarrhee van veel Vlaamse dichters’. In Van Bruggens werk vindt Schouten dan weer wel de bevestiging van ‘mijn vooroordelen tegen Vlaamse poëzie: opgeschroefd taalgebruik en quasi-veelzeggendheid’ en ook Freddy de Vrees taalgebruik is ‘typisch Belgisch, hoogliedachtig en extatisch’. Vergeet niet dat we het over een totaal van negen Vlaamse dichters hebben. Als lezer vraag ik me dan onwillekeurig af: wat moet ik met al die categorische uitspraken en vooroordelen, wanneer Schouten immers in dezelfde adem toegeeft of ongewild laat blijken dat hij, vriendelijk gezegd, de recente Vlaamse poëzieproduktie niet bepaald in haar geheel overschouwt? De paradox is op z'n minst verontrustend. Even verontrustend als bijvoorbeeld het knullige bezwaar dat de Leeuwarder Courant van 20 maart 1982, in de persoon van Rudi Boltendal, aanvoerde tegen Brems' Al wie omziet wegens ‘de weinigzeggende, want niet individueel gekarakteriseerde veelheid van Vlaamse dichtersnamen,’ net of het de animistische kunst van Buiten-Mongolië betrof.

Hoe komt dat nu allemaal zo? Vanwaar en waarom de onbekendheid, het klaarblijkelijk gebrek aan doorstroming van Zuid naar Noord, het éénrichtingsverkeer? Eén ding is zeker: de toestand dateert niet van gisteren. Jan Frans Willems werd er al lichtjes kregel van. Voor het grootste gedeelte van de negentiende eeuw lijkt het letterkundige verkeer in beide richtingen zo goed als onbestaande te zijn geweest. In De Gids, opgericht in 1837, verscheen in 1865 voor het eerst een bijdrage van een Vlaming. Daarna duurde het weer twintig jaar tot de volgende Vlaamse bijdrage er kwam. In 1867 stelde Max Rooses vast dat het ‘Hollandse’ boek in Vlaanderen een zeldzaamheid was en omgekeerd. In 1879 ging het Nederlandsch Congres, in vergadering bijeen te Mechelen, zowaar tot de vorming van een commissie over om de bevordering van de verspreiding van het Nederlandse boek in Vlaanderen te onderzoeken; op het daarop volgende Congres van 1881 te Breda bleek dat de commissie wegens gebrek aan geld nog niets had gedaan (cf. Elias 1971, p. 204-5). Daarentegen verklaarde Emmanuel de Bom op de jaarvergadering van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen op 4 juni 1906 dat de boekhandel in Vlaanderen voornamelijk in Nederlandse handen was (Schrijvenderwijs, p. 27). Of hij daarmee de situatie naar waarheid weergaf, valt moeilijk uit te maken, want voor zover ik weet ontbreekt het ten enenmale aan historisch onderzoek op dit gebied. Wel is het

[p. 12]

duidelijk dat een aanzienlijk gedeelte van de literaire informatie over Vlaanderen in de Nederlandse dagbladen te danken was - en in verscheidene gevallen nog steeds is - aan een beperkt aantal Vlaamse medewerkers aan die bladen. Zo was Fernand Toussaint van Boelaere aan het Handelsblad verbonden en waren Max Rooses en De Bom eertijds correspondent van de NRC. Kort na de Tweede Wereldoorlog leverde Pieter Buckinx poëzierecensies voor die krant en tegenwoordig doet Freddy de Vree dat af en toe, net zoals bijvoorbeeld Herman de Coninck in het tijdschrift Tirade en (sinds kort) in Vrij Nederland schrijft. De rol van die correspondenten door de jaren heen zou op zichzelf een studie waard zijn.

Maar er is een ander aspect, dat uiteindelijk wellicht veel belangrijker is. In zijn inleiding bij Eugène de Bocks overzicht De Vlaamse letterkunde (1953) merkte Anton van Duinkerken op dat Nederland destijds geen belangstelling toonde voor het werk van Eugeen Zetternam of Reimond Stijns, maar wél voor dat van Stijn Streuvels en Cyriel Buysse, ‘in hoofdzaak’, aldus Van Duinkerken, ‘omdat ondernemende Noordnederlandse uitgevers als L.J. Veen en C.A. van Dishoeck het naar hier brachten’ (De Bock 1953, p. ix). In dezelfde zin heeft Jeroen Brouwers er in zijn Kladboek 2 op gewezen dat er een hele traditie bestaat van Vlaamse auteurs die bij Nederlandse uitgeverijen hun heil zochten en als gevolg daarvan in Nederland erkenning vonden. De lijn strekt zich uit van Herman Teirlinck, Karel van de Woestijne en August Vermeylen (Van Dishoeck), via Ernest Claes (Wereldbibliotheek), Felix Timmermans (Van Kampen), Maurice Roelants en Gerard Walschap (Nijgh & Van Ditmar), tot bij Louis Paul Boon (Arbeiderspers), Hubert Lampo (Meulenhoff), Hugo Claus, Ivo Michiels, Hugo Raes, Freddy de Vree en Eddy van Vliet (Bezige Bij). Het is alleszins typerend dat bijvoorbeeld Anne Marie Musschoots bloemlezing uit Van Nu en Straks, een algeheel Vlaamse aangelegenheid, wel gerecenseerd werd in Nederland (o.a. in de NRC, 13.8.1982), want verschenen bij Nijhoff; dat de essaybundel Woord en beeld, redactie Piet Thomas, met bijdragen van zowel Nederlandse als Vlaamse poëziecritici, in Nederland nauwelijks enige aandacht kreeg, want verschenen in België (Lannoo); dat de roman De razernij der winderige dagen van Leo Pleysier, het eerste boek dat hij bij de Bezige Bij liet verschijnen, in Nederland besproken werd alsof het om een debuut ging. Ligt de grote knoop derhalve in de uitgeverswereld, dus in de economische sfeer en niet zozeer in de sfeer van artistieke kwaliteit, regionale taalverschillen, kritische vooringenomenheid of culturele integratie?

Over die problematiek op het niveau van de uitgevers vatte Eric van den Heuvel enige tijd geleden zijn bevindingen, opgedaan in het kader van een ruimere studie, samen in een beschouwing voor Ons Erfdeel onder de titel ‘De beschikbaarheid van het Vlaamse literaire boek in Nederland’ (Van den Heuvel 1981). Het loont de moeite daar een paar punten uit te lichten. Globaal genomen wijt Van den Heuvel het gebrek aan evenwicht in het boekenvak tussen Vlaanderen en Nederland aan ‘een ingewikkeld samenspel van economisch-commerciële en cultuur-historische factoren’ (p. 535). Het hele probleem is volgens hem ‘fundamenteel van sociaal-economische aard’ (p. 531). Waar het boekenvak én het literaire leven in

[p. 13]

Nederland een ononderbroken ontwikkeling hebben doorgemaakt van de zeventiende eeuw af tot nu, is dat in Vlaanderen, zoals bekend, niet het geval. De Nederlandse Vereniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels werd opgericht in 1815 en ook de Nederlandse Uitgeversbond bestaat al meer dan honderd jaar. De oprichting van de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen dateert van 1929, zowat een eeuw later dan overal elders in Europa. Door de, historisch verklaarbare, Vlaamse achterstand op dit gebied heeft de economische concentratie van de laatste decennia zich ook grotendeels voltrokken ten voordele van de Nederlandse concerns, die beter uitgerust en beter gestructureerd bleken, kortom meer draagkracht bezaten. Ook vandaag nog telt Nederland als boekenproducent mee op wereldvlak. In een bijdrage in het Boekblad weet Carlo van Baelen (1982) hieromtrent mee te delen dat in 1979 de totale Nederlandse boekenproduktie ongeveer 13.000 nieuwe titels beliep. Op de Vlaamse boekenmarkt kwamen in dat jaar 6.000 nieuwe titels beschikbaar, waarvan 2.200 van eigen uitgeverijen en 3.800 uit Nederland ingevoerd. Hoewel dus minder dan 30 procent van de titelproduktie in Nederland naar Vlaanderen doorstroomt, is dat toch voldoende om daar de markt te beheersen.

Het gevolg van een en ander is dat, zoals bovenstaande cijfers laten zien, zowat 65 procent van de uitgaven die in de Vlaamse boekhandel terechtkomen, uit Nederland geïmporteerd zijn. In de categorie romans en novellen stijgt dat percentage zelfs tot 80 procent. Hoeveel literair werk van Vlaamse uitgeverijen in Nederlandse boekhandels een plaats vindt, is niet bekend; Van den Heuvel (1981, p. 532) schat de Vlaamse inbreng op ten hoogste 5 procent van het totale aanbod op de Nederlandse markt. Daarbij komt dat, ondanks de aanslepende economische recessie, het literaire boekbedrijf in Nederland nog een betrekkelijke hoogconjunctuur lijkt te beleven, getuige het grote aantal debuten en de stijging van het procentuele aandeel van proza en poëzie in de totale jaarlijkse titelproduktie. Wel wordt de oplage per titel kleiner, maar het grotere aantal verschillende titels maakt dat de markt overstelpt wordt en dat de concurrentie gevoelig verscherpt. In dergelijk woelig water hebben de zoveel zwakkere Vlaamse uitgeverijen geen schijn van kans. Een begeleidende omstandigheid is dat, zoals hoger reeds werd aangestipt, slechts een goede 30 procent van het Nederlandse titelaanbod in eigen land een recensie haalt, waardoor de kansen om voor een Vlaams boekprodukt een Nederlandse recensie in de wacht te slepen, wel bijzonder klein worden.

Het Vlaamse boekenvak is trouwens ook intrinsiek erg zwak. Het themanummer ‘Het boek in Noord en Zuid’ van het Algemeen Nederlands Archief (1981) klaagt steen en been over de kleinschalige ambachtelijke structuur en de te weinig bedrijfsmatige aanpak en organisatie van het boekbedrijf in Vlaanderen. Van den Heuvel stemt daarmee in en wijst concreet op de gebrekkige stand van zaken op het gebied van opleiding, management, publiciteit en promotie. Vaak blijken Vlaamse boekprodukten met hun plankerig papier, onhandige typografie en bladspiegel en onaantrekkelijk omslagontwerp gewoon niet verkoopbaar in Nederland, terwijl ook distributie en marketing in gebreke blijven. De afwezigheid van degelijke wetenschappelijke studies en van behoorlijk marktonderzoek in de boeken-

[p. 14]

branche hangt overigens nauw samen met dit gebrek aan professionalisme. Ook andere begeleidende factoren, zoals literaire kritiek en journalistiek, blijven achter ten opzichte van Nederland, wat dan weer hand in hand gaat met een tekort in Vlaanderen aan een geschikt kritisch forum met ruim lezerspubliek. Vlaanderen bezit bitter weinig dat de vergelijking kan doorstaan met de boekenbijlagen van bijvoorbeeld de NRC, de Volkskrant, de Haagse Post en Vrij Nederland. Wanneer er dan al eens een poging gedaan wordt om een boekenbijlage op touw te zetten, zoals het weekblad Knack vorig jaar deed met De Nieuwe Boekenkrant, zijn de resultaten zo afzichtelijk slecht dat het bijna lachwekkend wordt. Over de relatieve kwaliteit van de Vlaamse literaire dag- en weekbladkritiek in het algemeen kan men twisten, maar ook vele Vlamingen zijn bereid toe te geven dat, enkele uitzonderingen niet te na gesproken, het peil doorgaans bedroevend laag ligt.

Dat zich bij de Nederlandse recensent in dergelijke omstandigheden een zekere vooringenomenheid ontwikkelt, kan hem nauwelijks kwalijk worden genomen, al is hij allicht niet helemaal van gemakzucht en onwetendheid vrij te pleiten. Ik meen echter dat, alles goed beschouwd, Van den Heuvel gelijk heeft en dat de sleutel tot het hele probleem uiteindelijk te zoeken is bij de zwakte van het Vlaamse uitgeverswezen ten opzichte van het Nederlandse. Er zijn blijkbaar economische verhoudingen en marktmechanismen aan het werk die in belang het handelen van individuele auteurs en recensenten ver overstijgen. Op dat punt zijn ook de cijfers, zoals die hoger werden aangehaald, oogverblindend duidelijk en eensluidend: wat de doorslag geeft, is het feit dat boeken van Vlaamse uitgeverijen de Nederlandse boekenbijlagen niet halen. Het land van herkomst van de auteur telt wel, maar in mindere mate dan dat van de uitgever. De vicieuze cirkel ‘onbekend maakt onbemind maakt onbekend’ is een gevolg van dit gegeven. Daar helpen geen mooie woorden aan en lelijke evenmin.

Een opmerking tot besluit. Het zal nog wel geruime tijd een twistvraag blijven in hoeverre taalverschillen tussen Noord en Zuid de verspreiding van Vlaams literair werk in Nederland in de weg staan. Of bepaalde zogenaamde Zuidnederlandse taaleigenaardigheden al of niet als ‘fout’ worden gezien vanuit het standpunt van het Standaardnederlands, doet hier minder ter zake. Wat dat betreft ben ik, bij het lezen van de tamelijk frikkerige foutencatalogi van zeg maar Jeroen Brouwers (1977, 1980, 1981) en W.F. Hermans (1979), geneigd het op sommige punten volmondig met ze eens te zijn en bij andere kwesties hun betutteling geërgerd van de hand te wijzen. Een stuk lastiger wordt het wanneer Vlaamse literaire geschriften die Zuidelijke taalvarianten bevatten, om die reden door Nederlandse uitgevers en tijdschriften worden afgestoten. In een beschouwing in De Vlaamse Gids (1981) geeft Raster-redacteur J. Bernlef enkele voorbeelden van taalkundig Zuidelijk gekleurde inzendingen die de redactietafel van Raster bereikten en wegens regionaal taalgebruik bedenkelijk werden gevonden. De redactie van het Vlaamse tijdschrift Heibel (1982) werd door Bernlefs uitlatingen zelfs tot een open brief aan de Raster-collega's geprikkeld. Het belang van het afremmen of stimuleren van publikaties in tijdschriften is duidelijk als we even terugblikken naar het recensiegedrag van de NRC over het half jaar van juli tot december 1982. De najaarsaanbiedingen in het Cultu-

[p. 15]

reel Supplement van 13 augustus 1982 vermeldden niet minder dan drie debuten van auteurs die zich reeds in tijdschriften (Nederlandse, uiteraard) hadden doen opmerken. De taalvariantenkwestie speelt dus wel degelijk mee en in dit verband zou wat meer ruimdenkendheid en wat minder beschoolmeestering allicht niet misplaatst zijn. In juni 1890 verscheen Cyriel Buysses eerste belangrijke werk, de novelle ‘De biezenstekker’ in De Nieuwe Gids, omdat Willem Kloos zich niet al te zeer stoorde aan het ‘Vlaamsche taaleigen’ dat hij er in vond; op basis van die publikatie zorgde Kloos er voor dat Het recht van de sterkste in 1893 bij W. Versluys in Amsterdam werd uitgegeven (cf. Brouwers 1980, p. 47, 67).

Ook de woorden die een ander niet geheel onbelangrijk Nederlands auteur uit de negentiende eeuw aan de vraag wijdde, zijn nog steeds het overwegen waard. In een aantekening uit 1872 bij een Idee van hem (nummer 510) maakte hij zich namelijk zorgen over zijn gebruik van ‘amsterdamismen’ die door de Vlaamse lezer mogelijk niet begrepen zouden worden. Hij voegde daaraan toe: ‘Het doet my leed, niet altyd juist te weten wélke woorden of uitdrukkingen den Vlaamsen lezer vreemd zyn. (...) Wanneer ik naga hoeveel uitdrukkingen van Vlaamse schryvers in Holland niet begrepen, of met afkeuring vreemd worden gevonden, moet ik vrezen dat ook myn geschryf voor de Vlamingen soms onverstaanbaar is. Deze gedachte is my zeer onaangenaam, vooral daar ik erken dat er van onze Zuidelyke stamverwanten veel kan geleerd worden. (...) Nu, verba valent usu, als men slechts ruimte genoeg van blik houdt, om te begrypen dat een ons ongewone uitdrukking correct kan zyn, en dat het onbesuisd afkeuren, bekrompen is’ (Multatuli ed. 1951, p. 422).

Verwijzingen

Algemeen Nederlands Archief 1981, nr. 2. Themanummer ‘Het boek in Noord en Zuid: een aanzet tot confrontatie’

Baelen, Carlo van, 1982. ‘Vlaamse boekenmarktcijfers’, Boekblad, 12 februari 1982, p. 12-13

Baelen, Carlo van, 1983. ‘Doodzwijgen of het graf in schrijven’, Boekblad, 7 januari 1983, p. 22-23 (Ook in Tijdingen, 9 maart 1983, p. 82-83)

Baelen, Carlo van & Harm Stumpel 1982. ‘Het hemd is nader dan de rok’, Tijdingen, 6 januari 1982, p. 7-9

Bock, Eugène de, 1953. De Vlaamse letterkunde. Antwerpen/Den Haag, De Sikkel/Daamen

Boef, A.H. den & Willem Kuipers, 1982. ‘Vlaanderen: scheppen vanuit de leegte’, De Volkskrant, 5 november 1982

Brems, Hugo, 1981. Al wie omziet. Antwerpen/Amsterdam, Elsevier Manteau

Brouwers, Jeroen, 1976. ‘J. Weverbergh en ergher’, Maatstaf, december 1976, p. 1-27

Brouwers, Jeroen, 1977. ‘Vlaanderen op zijn erghst’, Maatstaf, oktober 1976, p. 1-23

Brouwers, Jeroen, 1978. Mijn Vlaamse jaren. Amsterdam, Arbeiderspers

Brouwers, Jeroen, 1980. Kladboek 2. De bierkaai. Amsterdam, Arbeiderspers

Brouwers, Jeroen, 1981. ‘Vlaamse flaters’, Tirade, juni 1981, p. 375-381

Elias, H.J., 1971. Geschiedenis van de Vlaamse gedachte. Deel III. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel (2de druk)

Heibel, 1982. ‘Open brief aan de redactie van Raster’, maart 1982, p. 32-35

Hermans, W.F., 1979. Houten leeuwen en leeuwen van goud. Amsterdam, De Bezige Bij Heuvel, Eric van den, 1981. ‘De beschikbaarheid van het Vlaamse literaire boek in Nederland’, Ons Erfdeel, september-oktober 1981, p. 531-539

Janssens, Marcel, 1981. ‘Receptie van Vlaamse literaire teksten in acht Nederlandse

[p. 16]

kranten tussen 1950 en 1960’, in: H. van Gorp et al. (red.) Receptieonderzoek. Mogelijkheden en grenzen (Leuven, Acco), p. 137-147

Lampo, Hubert, 1982. ‘Hubert Lampo over Noord en Zuid’, De Nieuwe Boekenkrant, 9 juni 1982, p. 3-4

Martin, Patrick, 1982. ‘De literaire kritiek: haar aandeel in de verspreiding van literatuur’, Restant, voorjaar 1982, p. 45-52

Multatuli, ed. 1951. Volledige werken. Deel III (red. G. Stuiveling). Amsterdam, Van Oorschot

Schrijvenderwijs. Vijfenzeventig jaar Vereeniging van Vlaamse Letterkundigen. Antwerpen, VVL/Soethoudt, 1982

Servaes, Jan, 1978. De boekenindustrie in Vlaanderen. Leuven, Centrum voor Communicatiewetenschappen (KUL)

Verhegghe, Willie, 1982. ‘Omtrent literaire informatie’, Open deur 1982, nr. 8, p. 181-183

De Vlaamse Gids, 1981. Themanummer ‘Bestaat er een Vlaamse literatuur?’, november-december 1981. Bijdragen van o.a. Willem Roggeman, Tom van Deel, J. Bernlef, Carel Peeters, Eddy van Vliet, Alstein.

Willems, Jan Frans, ed. 1874. Brieven van Jan Frans Willems (red. Max Rooses). Gent, W. Rogghé

Wegens plaatsgebrek wordt het tweede deel van Het Nederlands in Indonesië, ‘De invloed van het Nederlands op het Indonesisch’, van dr. J.W. de Vries, uitgesteld tot het najaarsnummer.