Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 40]

Grammatica
Een eerste keer is niet altijd de eerste keer
Alex Wethlij

Het is al een behoorlijk aantal jaren geleden dat ik, lezende in Het Belang van Limburg, getroffen werd door de verzuchting van een tot dan toe niet erg succesvolle Limburgse veldloper met de toch hoopgevende naam Maarten Stappers: ‘Graag een eerste zege.’ (21-12-2000). Meer succes had in dat jaar An Simons, want Knack (20-09-2000) verblijdde ons met de mededeling: ‘België behaalt een eerste (bronzen) medaille met judoka An Simons (-48 kilo).’ Wat mij trof, was niet zozeer de tegenstelling tussen tragiek en triomf binnen het sportgebeuren, maar de overeenkomst in het gebruik van het onbepaalde lidwoord een. Ikzelf zou in beide gevallen eerder het lidwoord van bepaaldheid de gebruikt hebben, omdat ik ervan uitga dat het beoogde resp. het behaalde succes iets bepaalds, iets doelgerichts is: de eerste zege in een verhoopte reeks. Nog liever zou ik trouwens een bezittelijk voornaamwoord gekozen hebben en dan bv. geschreven hebben: ‘België behaalt zijn eerste (bronzen) medaille...’

Er is geen bezwaar tegen om in een dergelijke situatie een constructie met een lidwoord te gebruiken, maar dan kom je wel, zoals ik al aankondigde, het onbepaalde lidwoord een tegen in een rol die niet altijd even gemakkelijk te duiden is. Zo las ik in Knack Weekend (30-08-2006): ‘Met prijzen vanaf 200 euro boekte het label een eerste jaarresultaat van ruim 20 miljoen dollar’ (blz. 206). Dat stemt tot nadenken. Zo kun je redeneren dat het gaat om een jaarresultaat van ruim 20 miljoen dollar en dat dat meteen het eerste jaarresultaat is. Zo bezien is deze constructie een soort samentrekking van een onbepaald en een bepaald element, waardoor het bepaalde rangtelwoord eerste pardoes het onbepaalde lidwoord een als partner krijgt.

Doorbordurend op dat jaarresultaat van ruim 20 miljoen dollar, dat niet bepaald voorzien kon worden, kunnen we aannemen dat het gebruik van een in de bedoelde constructie tot uiting moet brengen dat die eerste zaak - wat dat ook moge zijn - iets onzekers is of iets toevalligs, iets dat niet eerder in de tekst of in de context wordt aangekondigd resp. aangegeven. In de uitspraak ‘Mijn gynaecoloog zei dat ik niet te lang moest wachten met een eerste kindje’ (Ann Reymen, Het Belang van Limburg, 20-11-2006) gaat het dan om het begrip eerste kindje en dat gecombineerde idee wordt dan gezien als iets nog niet tastbaars, al zou het eerste kindje ook heel goed geklonken hebben. Het kan ook zijn dat zo'n gecombineerd begrip wordt gezien als zeer algemeen, zodat het als het ware



niet te bepalen is. Zo zou ik een zeker laten staan in een uitspraak als ‘Voor alles moet er een eerste keer zijn’, zoals Eric Donckier poneerde in Het Belang van Limburg (12-06-2007).

In nogal wat gevallen krijgt het zoeken naar iets onzekers, iets toevalligs, iets algemeens bij deze constructie toch wel iets geforceerds. Een van mijn oudere voorbeelden is een passage uit deel 12 van de Bibliotheek van de Tweede Wereldoorlog, 1994, blz. 48: ‘Een eerste voorwaarde was dus de Swordfish-vliegers van de Eagle en de Illustrious de nodige ervaring te geven.’ Uit de context blijkt namelijk dat die ervaring voor de vliegeniers op de genoemde vliegkampschepen een conditio sine qua non was. Even onlogisch klinkt een eerste als de context er in de vorm van een nadere bepaling werkelijk bij staat. Ik geef enkele voorbeelden: ‘De ministers kwamen bijeen voor een eerste kabinetszitting in september’ (TV 1, 04-09-1998); ‘Minister Reynders denkt eraan een eerste woning in de stad goedkoper te maken,’ (VRT, 27-01-2001); ‘Toen Hoessein een eerste keer na zijn kankerbehandeling terugkeerde, werd hij door 45.000 landgenoten op het vliegveld welkom geheten’ (TV 1, 10-02-1999).

Ook niet erg overtuigend klinkt een eerste als in de buurt daarvan een context met de aanwezig is: ‘De verwachting was dat wanneer iemand ‘NEEN’ zou antwoorden op een eerste vraag, hij dat ook zou doen bij de daaropvolgende vragen’ (onderzoeksrapport 24-05-1999); ‘De scholen kunnen gebruik maken van de regulatieve cyclus. Bij een eerste regulatieve cyclus kunnen de scholen zich het best laten bijstaan door een externe deskundige’ (schriftelijk examen 16-01-2007).

[p. 41]

Niet direct voor de hand liggende wisseling tussen een een eerste- en een de eerste-constructie zien we - ook - meer dan eens bij opsommingen en dergelijke, bv.:

■	In [...] is de directie opgedeeld in twee afdelingen. Een eerste afdeling behelst [...]. De tweede afdeling spitst zich toe op [...]. (schriftelijk examen 16-01-2007)
■	De vorm van de aangifte is sinds vorig jaar grondig gewijzigd. Een eerste deel [...] is eigenlijk de klassieke aangifte [...]. Het tweede deel [...] is een formulier dat [...]. (Z.O.magazine, 20-04-2007, blz. 31)
■	De eerste variabele is de referentieprijs. Voor een tweede variabele hebben we drie indicatoren gevonden. (Onderzoeksrapport 23-06-1999)
■	Samenvattend kunnen we zeggen dat aan de toetspraktijk [...] een drietal serieuze problemen kleven. [...] Ten eerste [...]. Een tweede punt heeft te maken met [...]. Het derde punt heeft te maken met [...]. (Ton van der Geest, Over letterenonderzoek, Assen, 1995, blz. 156)

Uiteraard zijn er meer rangtelwoorden dan eerste en bij de voorbeelden van zo-even zagen wij gebeuren wat we al konden vermoeden: het verschijnen van een i.p.v. de naast een rangtelwoord is niet gebonden aan eerste. Nog enkele gevallen mogen dat illustreren:

■	Mariette Janssens heeft al een tweede dorp gebouwd voor de slachtoffers van de tsoenami. (Het Belang van Limburg, 22-08-2006)
■	Gisteravond is een derde transport met nuclear afval in het station van Mol aangekomen. (idem, 21-02-2001)
■	De producent van roestvrij staal Ugine & AZL in Genk krijgt een vierde koudwals. (idem, 11-06-2006)
■	In de Brusselse gemeente Molenbeek is woensdag een elfde ontsnapte gedetineerde van de gevangenis van Dendermonde gevat. (idem, 24-08-2006)
■	Vandaag mag het publiek er een laatste maal in. (TV 1, 29-03-1998)

Maar ik wil mij beperken tot constructies met eerste om eventueel op een later tijdstip over te gaan tot een vergelijking met andere rangtelwoorden. Een uitweiding over constructies met andere numeralia kan ik mij nog veroorloven, omdat het - ook - hier een interessante wisseling betreft van een omschrijving met een bepaald en een met een onbepaald lidwoord. Wederom is het Het Belang van Limburg dat mij stof tot nadenken biedt. In Het Belang (10/11-03-2007) verschijnt eenzelfde bericht in twee versies. Op de voorpagina trekt de volgende mededeling de aandacht: ‘Vrijdagmiddag is in het universitair ziekenhuis van het Libanese Sidon het derde slachtoffer van het ongeluk met de Belgische pantserwagen overleden.’ Op blz. 6 staat: ‘In het universitair ziekenhuis van het Libanese Sidon (Saida) is vrijdagmiddag een derde slachtoffer van het ongeluk met een Belgische pantserwagen overleden.’ De geschetste gang van zaken is dezelfde, maar het eerste bericht is duidelijk geschreven vanuit een ‘bepaalde’ visie: het universitair ziekenhuis, het Libanese Sidon, het derde slachtoffer, het ongeluk, de Belgische pantserwagen, en het tweede combineert ‘bepaalde’ elementen en ‘onbepaalde’: het universitair ziekenhuis, het Libanese Sidon, een derde slachtoffer, het ongeluk, een Belgische pantserwagen.

Taalgebruik is, zien we ook nu, niet altijd strikt logisch, ‘grammaticaal’. Is dat de reden waarom de ANS geen aandacht besteedt aan het opmerkelijke gebruik van het type een eerste i.p.v. de eerste? Buiten de situaties waarin een, soms subtiel, verschil in betekenis kan bestaan tussen een eerste etc. en de eerste enz., gaat het bij het hanteren van een eerste om iets spontaans, iets dat een kwestie is van gevoel meer dan van ‘grammatica’, een gevoel dat ook kan inhouden dat bij het rangtelwoord eerste enz. het onbepaalde lidwoord een behoort. Op dat laatste wijst een interessante passage in een geschreven zelfkritiek van studenten op hun groepsrapport. Alles is in orde, behalve: ‘We schrijven “De eerste methode die we gebruiken is de literatuurstudie.” Beter is: “Een eerste methode die we gebruiken is de literatuurstudie.”’ Waarom dat zo is, staat er niet. Blijkbaar klonk een eerste beter, hoewel de literatuurstudie bij mijn studenten onderzoeksmethodologie altijd de eerste methode geweest is.

Natuurlijk: wanneer het om iets heel bepaalds gaat, maakt een geen kans. Dan horen, ook volgens het gevoel, het bepaalde lidwoord en het rangtelwoord onverbrekelijk bij elkaar. Het beste voorbeeld is wel de eerste keer, in de betekenis van ... de eerste keer! Wie dat begrip opzoekt via Google, vindt steevast de eerste keer. Lichtzinniger gaat het blijkbaar toe met het eerste glas, want www.egezondheid. be koestert daaromtrent gemengde gevoelens: ‘Een eerste glas op jonge leeftijd is de eerste stap naar alcoholisme’. Dat stemt weer eens tot nadenken. Misschien kan Google ons overigens nog meer leren over de frequentieverhouding tussen een eerste en de eerste, maar dat is voor een/de volgende keer.