stem, rem, horen we door Brabanders en Nederlanders geregeld als Bellegum, Rollegum, Zwevegum enz. uitspreken. Vele gemeentenamen worden met een verkeerde klemtoon uitgesproken. Ik onderstreep in de volgende namen de lettergreep met het hoofdaccent: Almelo, Amsterdam, Borgerhout, Cadzand, Dendermonde, Denderleeuw, Destelbergen, Deventer, Duinkerke, Edam, Helmond, Hilvarenbeek, IJmuiden, Koksijde, Maassluis, Maastricht, Moerdijk, Noord-Brabant, Roermond, Rotterdam, Rupelmonde, Scheldewindeke, Schiedam, 's-Gravenhage, 's-Hertogenbosch, Soestdijk, Valkenswaard, Wenduine, West-Vlaanderen, Zaandam, Zierikzee, Zoutleeuw. De meeste Vlamingen weten intussen wel dat Breda de klemtoon op de tweede lettergreep, op da, heeft. Maar ze hebben dan de gewoonte om de eerste (onbetoonde) e te verdoffen en de naam uit te spreken als [brəˈdɑ]. Maar die e moet een heldere, gesloten e blijven en de laatste a moet een halflange palatale a zijn, dus [breˈda.].
Laten we hier ook maar enkele buitenlandse aardrijkskundige namen noemen waarvan het accent geregeld verkeerd gelegd wordt: Belgrado, Caïro, Ceylon, Dresden (dreezden), Irak, Iran, Kaapstad, Kaukasus, Lotharingen, Monaco, Sahara, Stockholm, Teheran.
Duitse plaatsnamen leveren niet zoveel moeilijkheden op. Bekende exoniemen, zoals Berlijn, Maagdenburg, Keulen, Aken, Munster (met klein verschil), Sleeswijk-Holstein, zijn bij ons ingeburgerd en lijken me onbedreigd. En Hamburg, op zijn Nederlands uitgesproken, kunnen we ook als een exoniem beschouwen. Kunnen we hetzelfde zeggen van salsburg i.p.v. zaltsboerk voor Salzburg? Maar ik heb toch nog nooit Marburg (maarboerk) als marburch horen uitspreken. Maar wie zegt nog Dusseldorp voor Düsseldorf? En ook Brunswijk voor Braunschweig lijkt op zijn retour. Een moeilijk geval lijkt Nürnberg. Zoals we boven zagen, werden daarvoor enkele vernederlandste exoniemen gebruikt, bv. Norenbergh. Nu is de echte Nederlandse naam voor die stad Neurenberg. Iedereen kent ‘het proces van Neurenberg’. Toch zijn er nieuwslezers die Neurenberg voor een Duitse naam houden en die als noirenberk uitspreken.
Sommige Nederduitse plaatsnamen hebben een voor het Duits ongewone spelling, nl. een Middelnederlandse spelling. De uitspraak van Soest is zoost en van Coesfeld koosfelt. De oe-spelling geeft nl. een lange o weer, want de e is er een Dehnungszeichen of rekkingsteken, net zoals in Mnl. Coepman ‘koopman’. Hetzelfde geldt voor de i in oi. Daarom moet Troisdorf als troozdorf en elke plaatsnaam met Voigt- als fookt worden uitgesproken, zoals Adriaen Poirters (1605-1674) eigenlijk Poorters heet. Nog een voorbeeld met i als rekkingsteken is Duisburg, dat als duusboerk uitgesproken wordt. En dat is ook zo voor namen met ae, die dus volgens onze Middelnederlandse spellingregels geschreven zijn. De uitspraak van Raeren in het Duitstalige Oost-België is niet rären, maar raren. Er is één Duitse plaatsnaam die wij - Nederlandstaligen - historisch correct uitspreken, nl. Eupen, terwijl in het Duits oipen gezegd wordt. Eupen heeft nl. een Nederlandse spelling met eu die [ø:] weergeeft en niet [ɔi]. Eupen werd in 1213 nl. Oipen geschreven, d.w.z. Open en in Eupen werd de o gepalataliseerd, zoals in Leuven uit Loven.
Franse en Waalse plaatsnamen kunnen ook moeilijk zijn, vooral omdat het Frans veel overbodige letters gebruikt, die niet uitgesproken worden. Het Franse Chamonix in de Haute-Savoie spreken we vaak ten onrechte met een ks uit, terwijl het eigenlijk sjamoni is. En als we Marnix van Sint-Aldegonde als marniks uitspreken, is dat eigenlijk spellinguitspraak. Bovendien is Marnix geen voornaam, maar een toenaam, een herkomstnaam. Hij was Philips van Marnix, heer van St.-Aldegonde. Deze familie was afkomstig van Savooie en dus zouden we hem eigenlijk Marni moeten noemen. De Belgische prinses Mathilde heeft als familienaam d'Udekem d'Acoz. In de Vlaamse media hoor je geregeld van dakooz spreken, maar het hoort dakoo te zijn. In Neufchâteau, Neufvilles moet de f niet worden uitgesproken, het is neusjato, neuvile. Luiker Waalse namen met xh lijken moeilijk uit te spreken. In de plaatsnamen Xhendelesse, Xhendremael, Xhoris is de xh door metathesis uit sk ontstaan en tot een laryngale fricatief geëvolueerd, een h. Het Luiker Waals heeft inderdaad een geaspireerde h, in tegenstelling tot het Frans en samen met het Limburgs. Die namen worden dus uitgesproken met een h, bv. Xhoris als hories.
Engselse plaatsnamen kunnen ook problemen opleveren. Velen spreken Dover als doever uit, ongetwijfeld o.i.v. Fr. Douvres. De Engelse uitspraak is evenwel doowver. Een naam die eigenlijk geen probleem zou mogen zijn, is die van de rivier Thames. Die spelling is natuurlijk misleidend, want de uitspraak is [temz], de th beantwoordt hier helemaal niet aan een [θ]. De uitspraakmoeilijkheid verdwijnt helemaal als we het Nederlandse exoniem Theems [te:ms] gebruiken.
Een buitenlandse plaatsnaam die de laatste jaren niet uit de lucht (ether) was, is Grosny in Tsjetsjenië. De naam wordt steevast met spellinguitspraak gehoord, terwijl het eigenlijk groznje hoorde te zijn, zoals ook de Poolse munt, de złoty, eigenlijk zwotje is.
In het volgende nummer van NvN verneemt u meer over de vorm en de uitspraak van familienamen.
Auteursrechtelijk beschermd