Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 14]

Letteren
Sophie Zijlstra dook in archieven voor romandebuut
Elisabeth Couperus werd voor haar een open boek
Pauline Beernink

Bij toeval ontdekte ze in het Letterkundig Museum in Den Haag brieven die Elisabeth Couperus-Baud begin twintigste eeuw heeft gericht aan de uitgever van haar echtgenoot. ‘Die brieven zijn per ongeluk terechtgekomen in de correspondentie die Couperus voerde met zijn uitgever Veen,’ aldus Sophie Zijlstra voor wie de ontdekking van de brieven een doorbraak betekende in haar speurtocht naar de persoon Elisabeth die ze al geruime tijd aan het bestuderen was en die de hoofdpersoon zou worden in haar romandebuut Mevrouw Couperus. Elisabeth Baud, die in 1891 met haar volle neef Louis Couperus trouwde, werd, mede dankzij deze toevallig ontdekte correspondentie, voor Sophie Zijlstra een open boek.

‘Haar eenzaamheid, het zelf ook iets willen, maar het niet kunnen. De eeuwige geldnood, die nog net niet wanhopige, maar vragende ondertoon in haar brieven naar de uitgever, maakten mij plotseling helemaal duidelijk hoe deze vrouw in elkaar moet hebben gezeten. De antwoorden van de kant van de uitgever waren overigens niet erg van harte.’

In café Dudok in Rotterdam, de woonplaats van de schrijfster, heb ik een gesprek met Sophie Zijlstra die debuteerde met de roman Mevrouw Couperus, waarin ze een moeilijke periode in het leven van de echtgenote van de in 1923 overleden schrijver Louis Couperus beschrijft. Het verhaal is gebaseerd op waar gebeurde feiten, met daarin opgenomen authentiek integraal weergegeven brieven van Couperus, incidenteel aangevuld met fantasie van de schrijfster. Een ‘indirecte biografie’, waarin fictie en non-fictie elkaar in snel tempo afwisselen. Zijlstra is erin geslaagd de tijdgeest van Couperus weer te geven, terwijl de hoofdpersoon meer in de tegenwoordige tijd lijkt te leven.

In recensies wordt dan ook kritiek geuit op de door Zijlstra gebruikte anachronismen: ‘Hoe kun je iemand als Elisabeth Couperus woorden laten gebruiken als “zeg maar” of “rotvent”?’

Zijlstra heeft echter zeer bewust voor deze stijl gekozen.

‘Het is geen biografie, maar een moderne historische roman. Ik heb Elisabeth neergezet als een hedendaagse vrouw. Als ik in de taal van toen zou hebben geschreven, zou dat heel geforceerd zijn overgekomen.’

Voorzichtig is ze echter met de omschrijving van de seksuele geaardheid van Couperus. Die geaardheid wordt

De schrijfster Sophie Zijlstra

‘de dingen’ genoemd die altijd tussen Couperus en zijn echtgenote zullen blijven staan.

‘Het zou ongeloofwaardig zijn om daarover in detail te treden. Bovendien, Elisabeth vermoedde niets, hoewel het huwelijk waarschijnlijk de homoseksualiteit van Couperus moest verhullen. Dat weten we nu, maar wist men toen niet en Elisabeth al helemaal niet. Ik hield het dan ook bewust vaag. Nu ben je geneigd Elisabeth tamelijk naïef noemen, maar in die dagen werd daarover met geen woord gerept. Er waren ongetwijfeld meer van dergelijke huwelijken. In feite zijn beiden slachtoffer geworden van omstandigheden.’

Fascinatie

Terwijl haar roman op waar gebeurde feiten berust, liet Sophie Zijlstra af en toe haar fantasie de vrije loop.

‘Elisabeth raakt in de zomer van 1900 verlamd. Dat gebeurt een jaar na hun terugkeer uit Indonesië. Ze komt dan onder behandeling van een arts die met behulp van hypnose en suggestie geneest, naar een behandelwijze van Sigmud Freud. Dat bracht mij op het idee dat er een jaar eerder iets moet zijn gebeurd waardoor ze tijdelijk geen kracht meer had over haar benen.’

Van jongsaf las en herlas Zijlstra boeken van Couperus die zes jaar van zijn leven doorbracht in voormalig Nederlands-Indië, dat hem voor vele van zijn boeken stof opleverde. Zijlstra raakte gefascineerd door de psychologisch realistische romans, die zich veelal afspelen in de uiterst beschaafde Haagse kringen aan het fin-de-siècle.

[p. 15]

De presentatie van het boek in het Couperusmuseum

Tel daarbij op dat Zijlstra in Den Haag is geboren, waar nog vaag die oud-Indische sfeer tastbaar is, haar passie voor oosterse landen als Indonesië en niet te vergeten haar bewustzijn van onze cultuur. Maar waarom dan een roman over mevróuw Couperus? Het antwoord ligt voor Zijlstra voor de hand. De fascinatie voor Couperus bracht haar als vanzelf op de persoon die jaren naast en met hem leefde, en over wie bitter weinig bekend is. Ze dook daartoe de archieven in en genoot ervan. Hoe was haar leven? Wat was het voor een vrouw? Eén ding staat voor Zijlstra vast: ‘Elisabeth heeft zich met huid en haar overgegeven aan Couperus in een huwelijk dat gebaseerd was op een uitgangspunt van samenwerken, samenleven. Zij zou Couperus inspireren, hem aansporen nieuwe romans te schrijven. Ze was er heilig van overtuigd dat ze samen een boek zouden schrijven. Maar Betty, zoals Couperus haar noemde, werd noodgedwongen zijn secretaresse en schreef zijn manuscripten in het net over. Hoewel Couperus voor zijn tijd



zeker goed werd betaald, had het echtpaar altijd geldgebrek. Van haar eigen ambities kwam niet veel terecht, al heeft ze wel een bescheiden oeuvre nagelaten. En Couperus heeft haar ook niet echt gestimuleerd.’

Toen ik klaar was met het lezen bleef het even stil, een moment haalde hij zijn ogen van het tafereel voor hem af, drukte zijn sigaar uit, keek me aan en zei: ‘Heel aardig’ ... In Indië wilde ik de volgende reisbrief schrijven. Iedere keer leek er iets tussen te komen, het ging niet. ‘Heel aardig’ heeft het gedaan, gewoon dat. ‘Heel aardig’.

Zoals Zijlstra al eerder aangaf, had Elisabeth zich met huid en haar aan Couperus overgegeven. Tot op zekere hoogte. Want als op een gegeven moment na een etentje met de uitgever van Couperus en diens vrouw wordt voorgesteld een wandeling over de boulevard te maken, weigert Elisabeth pertinent.

Dat wat ik wil is van mij, en, dat realiseer ik me nu, ik zou het nog best met Clara en Veen hebben kunnen doen. Dat was zonder betekenis geweest. Maar niet met hem. Want hij is alles wat ik ben, hij heeft alles wat ik heb. En veel meer. Alleen dit niet. Dit is van mij.

‘Hier ben ik afgeweken van de feiten,’ geeft Zijlstra toe. ‘Maar deze vrouw had ook haar eigen wil. Ze droomde vaak van een wandeling over de boulevard omdat ze niet kon lopen. Nu moest ze dat doen in het belang van de carrière van haar man. Dat kon en dat wilde ze niet opbrengen. Dit was van haar.’

Fictie

In haar speurtocht naar de vrouw achter de schrijver ontdekte Zijlstra meer dingen. De Stille Kracht (1900), de meesterlijke roman die Couperus zelf in het net moest overschrijven omdat Elisabeth ziek was, blijkt veel autobiografischer te zijn dan Zijlstra voor mogelijk had gehouden. ‘Er vindt in november van het jaar dat Couperus en zijn vrouw in Indonesië zijn, een zeebeving plaats, waarna een fancy-fair wordt gehouden voor de slachtoffers. In oude Indische kranten las ik een verslag van die zeebeving en ook een verslag van de fancy-fair, waarbij Couperus' zuster betrokken was. Dat past in het spel van fictie en non-fictie.’

Ook in Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan (1906) ontdekte Zijlstra fragmenten waarvan ze dacht dat Couperus over de fictie heenstapt. In sommige romans leek het of Couperus de ‘dingen’ die tussen hem en Elisabeth subtiel wilde weergeven.

Levensgeheimen, soms, liggen open voor onze blik. Meestal gaat onze voetstap ernaast, sleept onze blik erover...

(De herscheppingen, Louis Couperus)

Mevrouw Couperus mag zich inmiddels verheugen in een derde druk.