Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 11]

Letteren
Busken Huet
Het tragische leven van een groot letterkundige
Wim Couwenberg

Miskend en mislukt

Busken Huet (1826-1886), die een leidinggevende rol speelde in de ontwikkeling van de literaire kritiek in Nederland en in de verspreiding van de moderne theologie onder een breder publiek, en als publicist op een breed terrein een ongelooflijke activiteit aan de dag legde, voelde zich niettemin miskend en maatschappelijk mislukt. En Multatuli was zo vriendelijk dat laatste bij Huets dood nadrukkelijk te bevestigen. Hij ging zelfs zo ver via een brief het gerucht te verspreiden dat Huet zelfmoord gepleegd had wegens een ‘mislukt’ leven. Na een korte vriendschap met Huet moest Multatuli niets meer van hem hebben wegens diens steun aan de conservatieve koloniale politiek van zijn tijd en de wijze waarop hij zijn overtocht naar Nederlands-Indië liet financieren door de conservatieve minister van Koloniën Hasselman. Voor tijdgenoten mocht Huets leven maatschappelijk mislukt lijken, voor het nageslacht is dat zeker niet het geval. Na vier biografieën en een groot aantal publicaties die de afgelopen vijftig jaar over Huet en zijn werk verschenen zijn, is nu een nieuwe biografie aan hem gewijd die liefst 941 bladzijden telt. Aan veel van Huets tijdgenoten wier leven maatschappelijk veel succesvoller is geweest, zijn die eer en die aandacht niet ten deel gevallen. Huet ervoer het Nederland van zijn tijd als een land dat in cultureel opzicht ver achter liep op de grote Europese mogendheden die het omringden. Hij beoordeelde het werk en de prestaties van zijn landgenoten bewust naar Europese maatstaven om het zodoende te prikkelen tot grotere ambitie. Hij trok zich daarbij niets aan van iemands reputatie en getuigde daar ook publiekelijk van door wie niet aan zijn Europese maatstaven voldeed genadeloos neer te halen van zijn voetstuk, ofwel te executeren zoals hij dat zelf placht te typeren. Slachtoffers van die literaire executiedrang waren onder anderen in hun tijd hoog geachte letterkundigen als Bilderdijk en Da Costa. Hij excelleerde daardoor in het maken van vijanden. Zijn leven, zoals dat in een nieuwe biografie is weergegeven, is zonder meer tragisch te noemen. Zijn ambitie was het een gerespecteerd lid te worden van de burgerlijke elite van zijn tijd. Door zijn nietsontziende publicaties en niet-aflatende kritiek op achtenswaardig geachte tijdgenoten deed hij er echter alles om dat te verhinderen. En het wonderlijke is dat hij dat zelf ondanks zijn intellectuele begaafdheid niet door had, te meer omdat hij op zichzelf wel besefte dat hij met zijn vrijmoedige literaire kritiek in de zo kleine en daardoor lichtgeraakte wereld van de Hollandse burgerlijke elite makkelijk mensen zou kwetsen.

Moderne theologie: bepleit en betreurd

Huet is zijn maatschappelijke carrière begonnen als predikant van de Waalse kerk in Haarlem en als een aanhanger van de moderne theologie. En ook in die rol manifesteert zich een zekere tragiek. Baanbrekend, aldus zijn biograaf, was Huet op dit terrein door de moderne theologie toegankelijk te maken voor een breder publiek. Daarvoor heeft hij lange tijd niet de erkenning gekregen die hij verdiende. Pas in 2005 is die erkenning er in zekere mate gekomen. In zijn latere leven was hij zelf overigens niet gelukkig met die rol en had hij die liefst ongedaan gemaakt. Hij was te dien aanzien al van stonde af aan ambivalent. Hij was namelijk geneigd het geloof dat hij predikte als een fictie te beschouwen. Evenals later Kuitert zag hij het geloof als een schepping van de menselijke verbeelding. En dat maakte hij ook kenbaar aan zijn gehoor. Maar tegelijk riep hij dat gehoor op om ondanks alle twijfel toch te blijven geloven vanwege de troost die het daaraan ontlenen kon. Het heeft hem ook veel moeite gekost zich van dat geloof los te maken. Hij hield daar een sombere kijk op het leven aan over, waarin zich, zo leek het hem, een zich aan alle controle onttrekkend noodlot een dominerende rol speelde.

Achteraf betreurde hij zelfs zijn prominente rol als tolk en verspreider van de moderne theologie, die hij later bitter gestemd als een valse godsdienstleer aan de kaak stelde. Zonder orthodoxie bleef zijns inziens van het christelijk geloof niets meer over dan een zuiver seculier humanisme. In zijn belangrijkste werk Het land van Rembrandt legt hij een nauw verband tussen het heersende calvinisme van het Nederland van de 17de eeuw en de ongekende bloei van dat land in die eeuw, zoals hij het verval ervan ook relateert aan het verval van de vitaliteit van dat calvinisme. Wat hij hiermee te kennen gaf, was dat zonder een sterk geloof geen grote dingen verricht kunnen worden.

Literatuur als substituut van teloorgegaan christelijk geloof

Met het verlies van het christendom als bron van inspiratie en troost zocht Huet in de kunst een nieuwe bron van troost en inzicht. Het was in het bijzonder de literatuur

[p. 12]

die als zodanig de plaats van het christendom in zijn levensoriëntatie overnam. En in het door zijn vriend Potgieter opgerichte tijdschrift De Gids vond hij een podium om zijn nieuwe religie van de schoonheid te verkondigen. Aan de literatuur als expressie van die religie stelde hij dan ook de hoogste eisen. Met nietsontziende vrijmoedigheid en vaak bijtend sarcasme trok hij van leer tegen de middelmatigheid en kleinmoedigheid van de Nederlandse literatuur van zijn tijd, die hij zoals gezegd het liefst wilde opstoten tot Europees niveau. Het niveau van de letterkunde van een volk was in zijn ogen dé standaard van zijn beschaving. Maar die ambitie werd door zijn tijdgenoten volstrekt niet gedeeld en op prijs gesteld. Integendeel. Vandaar dat hij zijn geloof in een herleving van die literatuur dat toch al niet groot was, definitief kwijtraakte. De kunst, in het bijzonder de literatuur, was hem heilig. Maar de hoge plaats die hij daaraan placht toe te kennen was ook de voornaamste oorzaak van zijn tegenslag. De opkomst van de beweging van de Tachtigers heeft hij nog even kunnen meemaken. De culturele invloed en betekenis daarvan heeft hij niet meer onderkend. Die beweging ging ook van een andere literatuuropvatting uit dan die hij aanhing. Wat Huet in zijn tijd tot niet geringe ergernis signaleerde, het sterk aanleunen tegen buitenlandse voorbeelden en denkbeelden, is overigens nog altijd aan de orde. In cultureel opzicht zijn we in het algemeen een land van importeurs gebleven, met als resultaat dat onze culturele activiteiten meer een eclectisch dan een origineel karakter tonen.

Had Huet zich als literair criticus al omringd door een grote schare van vijanden, zijn politieke opvattingen die hij niet minder vrijmoedig verkondigde stuitten nog meer op weerstanden. Het ging daarbij om een curieus mengsel van politieke voorkeuren. Hij moest niets hebben van het negentiende-eeuwse politieke liberalisme ondanks zijn aanvankelijke steun aan de moderne theologie als religieuze variant van dat negentiende-eeuwse liberalisme. Hij verlangde terug naar de regerende monarchie van vóór 1848 en maande Willem III om in verzet te komen tegen het uitkleden van de koninklijke macht zoals dat in de grondwet van 1848 is gebeurd. Vanwege zijn voorkeur voor een autocratische regeringsvorm - in zijn optreden manifesteerde hij zich al in zijn studententijd als een autoritaire persoonlijkheid - werd Huet in 1941 door de NSB opgevoerd als een voorloper van die beweging. Hand in hand hiermee was hij ook bijzonder conservatief op het terrein van de koloniale politiek. Tegelijkertijd was hij zeer begaan met het lot van de arbeidersklasse en dweepte hij daarom met de socialistische denkbeelden van de Franse utopist Saint-Simon. En die linkse sympathie werd in kringen van de burgerlijke elite waartoe hij zich placht te richten, ook niet op prijs gesteld. Bij zijn dood in 1886 werd hij in het conservatief-katholieke dagblad De Maasbode geprezen voor zijn strijd tegen het politieke liberalisme, maar tegelijk scherp gehekeld als een van de hardnekkigste verspreiders van het ongeloof.

[p. 13]

Politiek noch cultureel correct denker

Zijn leven overziende kunnen we Huet aan de hand van deze biografie in hedendaagse termen karakteriseren als iemand die op zeer gespannen voet stond met het heersende politiek en cultureel correcte denken van zijn tijd en daardoor een buitenstaander bleef. Tot zijn verbazing heeft hij daar een stevige prijs voor moeten betalen. Sinds hij afscheid nam van het predikantambt heeft hij van de pen moeten leven. En dat heeft hij als een treurig lot ervaren. Al schrijvend heeft hij zich letterlijk dood gewerkt. Hij stierf met de pen in de hand, een sigaret tussen de vingers en een blad papier voor zich, waarop hij het zoveelste artikel begonnen was. Men liet hem, zo vond hij, maar voortploeteren als journalist om aan de kost te komen, een beroep dat in die tijd nog zonder aanzien was. En hij voelde zich daardoor naar de marge van de samenleving gedrongen, hoewel hij zichzelf bleef rekenen tot de maatschappelijke bovenlaag en zich daarnaar ook gedroeg. Financieel leefde hij daarom steeds boven zijn stand. Dat was al het geval in zijn studententijd, toen hij lid was van het corps en de studentensociëteit Minerva. Door zijn naar luxe neigende levensstijl liet hij na zijn dood een groot aantal schulden na. In zijn rol als publicist heeft hij zich ontpopt als een onafhankelijke en kritische intellectueel in de zin van de Franse schrijver J. Benda. En dat is een rol die in die tijd evenmin gewaardeerd werd als in onze tijd, haaks als dat immers staat op de Nederlandse consensustraditie en de daarmee samenhangende groepsmentaliteit.

Grondlegger literaire kritiek

Als we hem vergelijken met letterkundigen van de laatste halve eeuw, dan zijn er veel punten van overeenkomst met W.F. Hermans. Met hem deelde hij zijn haat-liefde-verhouding met Nederland, zijn polemische en op de man spelende schrijfstijl, zijn conflictrijke leven, een spoor van gebroken vriendschappen en zijn vrijwillige ballingschap in Parijs. Opmerkelijk is dan ook dat juist Hermans zich weinig positief over hem uitgelaten heeft. Kampioen-overschrijver noemde hij hem in het voetspoor van Multatuli. Huet heeft ongetwijfeld veel teksten van grote buitenlandse schrijvers vertaald en gebruikt in het kader van de omvangrijke publicistische activiteiten die hij om financiële redenen continu moest ontplooien. Maar zijn literaire kritieken ontsprongen aan het brein van een originele denker op het terrein van de letterkunde. Praamstra noemt hem in dit verband als de grondlegger van de literaire kritiek in ons land en de belangrijkste literaire criticus die het land gekend heeft. Hij signaleert ook een ambivalentie in zijn karakter en optreden die we wel meer aantreffen bij aan de weg timmerende lieden. In de omgang was Huet een vriendelijke en rustige man die altijd voor anderen klaar stond. Maar zodra hij de pen opnam, veranderde hij in de niets ontziende ‘beul van Haarlem’, zoals hij wel genoemd is in de tijd waarin hij in Haarlem woonde; een beul die korte metten maakte met al wat hem niet aanstond in zijn land.

Sinds het einde van de bloeiperiode in de zeventiende eeuw was Nederland een land geworden dat in Europa zoals gezegd in cultureel opzicht achteropgeraakt was en op dat terrein internationaal gezien niet of nauwelijks meer meetelde. Met het oog daarop vond hij dat Nederland er maar het beste aan deed om evenals België de Franse taal als hogere moedertaal over te nemen. Daardoor kreeg het immers deel aan een veel grotere en boeiender culturele kring. De keuze voor het Frans zou ook een hereniging met België - een oude wens van Huet - aanzienlijk makkelijker maken. Ook met dit pleidooi sloeg hij opnieuw de verkeerde toon aan en wekte hij alleen maar nieuwe ergernis op. Zijn pleidooi voor het Frans als voertaal vindt in onze tijd overigens een pendant in pleidooien om op het Engels over te stappen en wel om dezelfde reden, maar met dit verschil dat laatstgenoemde pleidooien op geen enkele irritatie en verontwaardiging stuiten.

In lijn met het voorgaande ligt ook Huets conservatieve opvatting over de koloniale bezittingen van Nederland in de Oost en de West. Lyrisch was hij over de zogenaamde VOC-mentaliteit die ons een koloniaal wereldrijk had opgeleverd. Nog niet zo lang geleden gaf ook onze minister-president Balkenende daar nog blijk van. De verovering van Nederlands-Indië zag hij met de werken van Rembrandt dan ook als de kostbaarste nalatenschap van onze Gouden eeuw aan het nageslacht. Al telde Nederland in cultureel opzicht niet mee in het concert der Europese mogendheden, als koloniaal wereldrijk kon het in dat concert in ieder geval nog een stevige partij meeblazen.

Geraadpleegde Literatuur

■	Olf Praamstra, Busken Huet. Een biografie. 2007. Nijmegen: SUN, 2007. Prijs: € 49,50.
■	Zie J. Vanheste, Benda en de rol van de intellectuelen, in: Verraad der intellectuelen in de spiegel van deze tijd, Civis Mundi 1, 2007.
■	Zie o.a. P. van Walsum, Verder met Nederland, 2000, p. 120; P.M.P. Frentrop, Corporate Governance, 2000, p. 20; H. van den Bergh, Exit Nederlands, HP/De Tijd, 15 oktober 2004; D. Pels, Een zwak voor Nederland, 2005, pp. 116-122; en P. van der Veer, Nederland bestaat niet, De Gids, september 2000.