Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 42]

Etymologie
Lage landen, mooie namen
Heidense namen
Riemer Reinsma

In de rubriek Lage Landen, Mooie Namen besteedt Riemer Reinsma aandacht aan de herkomst van geografische namen in Nederland en Vlaanderen. Namen van steden en dorpen, rivieren en beken, heuvels, landstreken, wegen en straten, en zo meer. In deze aflevering: heidense namen.

In 690 vertrok de Engelse missionaris Willibrord uit zijn klooster in Ierland om zending te gaan bedrijven in Friesland. Friesland was niet alleen de naam van de huidige Nederlandse provincie, maar van het hele, langgerekte kustgebied dat van Vlaanderen tot Sleeswijk-Holstein reikte. Samen met enkele andere geestelijken voer de missionaris zuidwaarts, om Engeland heen, en kwam aan land bij een monding van de Rijn, misschien die bij Katwijk. Voordat hij kon beginnen met preken en bekeren, vervoegde hij zich bij de Friese koning Radboud, die in Utrecht resideerde, want zonder bescherming van de wereldlijke overheid zou het bekeringswerk te gevaarlijk zijn. Maar Willibrord had pech: Radboud was hem niet goed gezind. De zendeling reisde daarom door naar de Frankische koning Pippijn II, die zojuist Friesland veroverd had en dus, formeel gezien, Radbouds baas was. Het Frankische koningshuis was al een kleine tweehonderd jaar geleden op het christendom overgegaan en zag wel iets in de bekeringsplannen. Vervolgens moesten Willibrord en de zijnen nog naar de paus in Rome om ook van hém toestemming te krijgen, en het mag nauwelijks verbazen dat ook dát lukte (Van Moorsel 1968, 27-29). Nu konden ze aan de slag. Voor taalproblemen hoefde niet te worden gevreesd, want het Fries en het Angelsaksisch, allebei voortgekomen uit het Oudgermaans, waren nog niet ver uit elkaar gegroeid.

Heel zachtzinnig verliep het bekeringswerk niet altijd, en van beide kanten werd soms geweld gepleegd. Soms kwam dat doordat de bevolking verzet bood, maar ook de zendelingen waren niet vies van geweld. Zo hakte Willibrord in Heiloo het heilige bos om waarnaar die plaats genoemd is. In de eerste helft van de elfde eeuw heette het Heileginlo ‘heilig bos’. Ook was er wel eens een handgemeen. Op Walcheren probeerde Willibrord eens een afgodsbeeld te slopen, wat de tempelwachter met zijn zwaard probeerde te verhinderen (Van Moorsel 1968, 31). En op een eiland in de Noordzee - misschien Ameland - zou de eerwaarde een hele tempel hebben verwoest. Ook collega's als Bonifacius maakten zich schuldig aan geweldplegingen.

Dat ruwe gedrag was beslist niet in overeenstemming met de instructies van de paus. In 601 had paus Gregorius in een richtlijn aan de Engelse abt Mellitus vastgesteld: ‘Wij zijn tot de conclusie gekomen dat tempels met afgoden van de Engelsen in geen geval vernietigd moeten worden. De afgoden moeten vernietigd worden, maar de tempels zelf moeten worden besproeid met wijwater, er moeten altaren in worden gebouwd en relieken in worden neergezet.’ (geciteerd volgens Schuyf 1995, 69) Zo hoopte hij de bevolking op een tactische manier tot het christendom te brengen. Ook met de tradities en rituelen van de heidenen moesten de zendelingen voorzichtig omspringen. Die mochten niet bruut worden verboden, maar dienden een christelijke draai te krijgen: ‘Aangezien ze [de heidenen] gewoon zijn vele ossen aan de demonen te offeren, moet er maar een of andere plechtigheid voor in de plaats worden gesteld, zoals een Wijdingsdag of de feestdag van de martelaren wier relieken er liggen. Bij zo'n gelegenheid mogen ze best kleine hutjes van takken bouwen rondom de kerken die eens tempels waren en door vroom te vasten de feestdag vieren. Ze moeten niet langer dieren aan de duivel offeren, maar ze mogen ze doden om op te eten ter ere van God’.

Ook de wereldlijke overheid was erop uit de heidense praktijken te vervangen door christelijke. Soms dreigde ze daarbij met strenge straffen. Zo voerde Karel de Grote in 785 een wet, genaamd Capitulatio de partibus Saxoniae in, waarin op sommige vergrijpen niet minder dan de doodstraf stond: inbreken in een kerk; er voorwerpen uit stelen; de kerk in brand steken; niet gedoopt zijn en bovendien weigeren zich te láten dopen; een overledene naar heidens gebruik cremeren (in plaats van begraven). Strafbaar was ook iedereen die bij een heilige bron of boom bad, of er offers bracht aan de heidense goden.

Tempels

Als we ervan uitgaan dat de voorschriften van pausen en koningen vaker wel dan niet zijn nageleefd, zouden er dus vele honderden oude kerken moeten zijn (geweest) die de rechtstreekse voortzetting vormden van heidense tempels. Maar aan de huidige aardrijkskundige namen is dat zelden te zien. De verklaring is waarschijnlijk deze: de tempels zelf bleven voorlopig wel voortbestaan, maar de woorden waarmee ze werden aangeduid, raakten al snel in onbruik.

[p. 43]

Tempel in Elst (illustratie overgenomen uit Schuyf 1995, 30)

Onze ongekerstende voorouders hadden er drie. Allereerst *harag, een Germaanse woord dat nog voortleeft in Harich (Fr.) en Hargen (NH). Een tweede Germaans woord - dat behalve ‘tempel’ ook ‘huis’ of ‘boerderij’ kon betekenen (Van Berkel 2006, onder Aalst) - was alha. Hieraan herinnert de naam Elst (Gld), en waarschijnlijk ook die van het Gelderse dorp Aalst. In beide plaatsen zijn voorchristelijke heiligdommen gevonden. Maar niet álle Elsten en Aalsten gaan terug op een oud heiligdom. De Belgische naamgenoten zijn afgeleid van een boomnaam: ze betekenen allebei ‘elzenbosje’.

Een derde woord voor een tempel was wih ‘heiligdom’. Dit leeft voort in Wijhe (Ov) en Wehe (Gr). Wat precies de verschillen waren tussen de drie soorten heiligdommen, is niet zeker, maar in Engeland, waar zulke namen óók voorkomen, was een harag (voortlevend in de naam van de stad Harrow) een opvallend heiligdom, dat dienst deed voor een grote groep mensen. De weoh, de Engelse tegenhanger van onze wih, was minder prominent en kon vlak langs een weg liggen (Rentenaar 1990, 151).

Hoe zagen zulke heiligdommen eruit? Vóór de Romeinen hier kwamen, waren het eenvoudige, houten gebouwtjes geweest met een rechthoekige of vierkante plattegrond (Schuyf 1995, 13). In de Romeinse tijd veranderde dat. Een nieuw standaardtype deed zijn intrede: een stenen gebouw met daaromheen een platform en een zuilengalerij. De plattegrond bleef rechthoekig of vierkant.

Kapel

Soms werden de overblijfselen van voorchristelijke tempels gewoon ‘kapel’ genoemd. De historici weten bijvoorbeeld heel zeker dat er op het Kapelleveld in Kontich (provincie Antwerpen) nooit, maar dan ook nooit een christelijke kapel heeft gestaan. Wel zijn er sporen gevonden van een gebouwtje dat misschien een cella was: een centrale ruimte in een Romeinse tempel (Van Passen 1973, 248v.). Met andere woorden: onze middeleeuwse voorouders associeerden zulke heidense tempels spontaan met christelijke bouwwerken, zoals kapellen.

Bibliografie

■	Rob Rentenaar, ‘Bewaard in een naam’. In: Spiegel Historiael, jg. 1990, pp. 148-151.
■	Judith Schuyf, Heidens Nederland - Zichtbare overblijfselen van een niet-christelijk verleden, uitgeverij Matrijs, Utrecht, 1995. Gerald van Berkel & Kees Samplonius, Nederlandse plaats - namen - Herkomst en historie, derde druk, Het Spectrum, Utrecht, 2006.
■	P.P.V. van Moorsel, Willebrord en Bonifatius, Fibula-Van Dishoeck, Bussum, 1968 (Fibulareeks 28).
■	R. van Passen, ‘De landschapsgeschiedenis ten zuiden van Antwerpen in het licht van de naamkunde’. In: Naamkunde, jg. 5 (1973), pp. 244-269.