Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Van ambiance tot vogue
De uitspraak van Franse leenwoorden op -e
Siegfried Theissen & Karine Leruse

Iedereen, in Noord en Zuid, spreekt de slot-e uit in etage, etalage en garage en iedereen is het erover eens dat de slot-e in cheque en haute-finance niet gerealiseerd wordt. Maar er is ook soms een verschil in uitspraak tussen de twee delen van het taalgebied: in het Noorden is het douche en trance zonder sjwa (toonloze e) en in het Zuiden meestal mét sjwa. Daarnaast zijn er nog tal van gevallen waar het gebruik aarzelt en waar de woordenboeken het trouwens ook niet eens zijn. In dit artikel vergelijken we de mening van twee woordenboeken (Uitspraakwoordenboek van Heemskerk & Zonneveld, 2000 en Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, 2005, 14de druk) met de resultaten van een enquête die in het academiejaar 2004-2005 bij 106 informanten (52 Vlamingen en 54 Nederlanders uit alle Vlaamse en Nederlandse provincies) aan de universiteit Luik gehouden is.¹ In het eerste deel behandelen we de gevallen waar Heemskerk & Zonneveld (voortaan HZ) en de Grote van Dale (voortaan GVD) het niet eens zijn. We kijken ook naar de mening van Van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands (2002, derde druk, voortaan HVD) en Kramers Woordenboek Nederlands (1996, 21ste druk, voortaan KRA). De enquêteresultaten staan tussen vierkante haakjes; lv = lichte voorkeur (51-64 %), dv = duidelijke voorkeur (65-80 %), bu = bijna uitsluitend (81-100 %), N = Nederlandse informanten, B = Belgische informanten.

1 Zie bibliografie.

1 HZ en GVD zijn het niet eens.

a) HZ: met en zonder sjwa; GVD: zonder

compote

(HVD en KRA = GVD) [N: dv zonder; B: bu zonder]

noblesse

(HVD en KRA = GVD) [N: lv zonder; B: dv zonder]

panache

(HVD: /, KRA: beide) [N: dv zonder; B: dv zonder]

pistache

(HVD en KRA = GVD) [N: bu zonder; B: bu zonder]

[p. 39]

puissance (HVD en KRA = GVD) [N: lv mét; B: lv zonder]

touche (HVD en KRA = GVD) [N: lv zonder; B: lv zonder]

HVD en KRA zijn het in 5 gevallen eens met GVD. Ook de enquête wijst in de richting van de uitspraak zonder sjwa. Dat is vooral heel duidelijk bij pistache. Maar bij puissance is er bij de Nederlandse informanten een lichte voorkeur voor de realisatie mét sjwa.

b) HZ: met en zonder sjwa; GVD: mét

blouse

(HVD: cf. bloes; KRA = GVD) [N: bu zonder; B: dv zonder]²

couture (HVD: /, KRA: beide) [N: lv zonder; B: lv mét]

n'importe (HVD: /, KRA: zonder) [N: lv mét; B: lv zonder]

ratatouille

(HVD en KRA = GVD) [N: bu mét; B: dv zonder]

redoute

(HVD: /, KRA: zonder) [N: dv zonder; B: dv zonder]

De Nederlandse informanten zijn het slechts voor 2 van de 5 woorden eens met GVD; de Vlaamse zelfs maar in één enkel geval. Op de verschillen tussen Noord en Zuid komen we nog terug.

2 Hier kan de uitspraak van de vormvariant bloes een rol gespeeld hebben.

c) HZ: zonder sjwa; GVD: beide.

depêche

(HVD: /, KRA: zonder) [N: bu zonder; B: dv zonder]

maisonette

(HVD en KRA = GVD) [N: dv mét; B: lv zonder]

niche (HVD = GVD; KRA: /) [N: lv zonder; B: lv mét]

présence (HVD = GVD; KRA: /) [N: dv mét; B: lv zonder]

regime

(HVD = GVD; KRA: zonder) [N: bu zonder; B: dv mét]

souche

(HVD en KRA = GVD) [N: dv zonder; B: dv zonder]

Voor zover hij het woord vermeldt, is HVD het altijd eens met GVD. KRA wijkt in 2 gevallen af van GVD en ook de enquête wijst eerder in de richting van HZ.

d) HZ: zonder sjwa; GVD mét sjwa

demarche

(HVD: mét sjwa; KRA: beide) [N: lv zonder; B: lv mét]

superbe (HVD: /, KRA: /) [N: dv mét; B: dv mét]

Hier sluiten de resultaten van de enquête dichter aan bij GVD.

e) HZ: zonder sjwa (mét sjwa = Belgisch); GVD: beide

branche (HVD en KRA = GVD) [N: bu zonder; B: dv mét]

bravoure (HVD en KRA = GVD) [N: dv zonder; B: bu mét]

couchette

(HVD = GVD; KRA: mét) [N: dv zonder; B: dv zonder]

courgette

(HVD en KRA = GVD) [N: dv zonder; B: dv zonder]

dependance

(HVD en KRA = GVD) [N: dv zonder; B: dv mét]

douche

(HVD = GVD; KRA: zonder) [N: bu zonder; B: dv mét]

grime (HVD en KRA = GVD) [N: bu zonder; B: dv mét]

manche (HVD en KRA = GVD) [niet onderzocht]

mime

(HVD = GVD; KRA: zonder) [N: bu zonder; B: bu mét]

parachute

(HVD = GVD; KRA: zonder) [N: bu zonder; B: lv mét]

patience (HVD en KRA = GVD) [niet onderzocht]

revanche (HVD en KRA = GVD) [N: bu zonder; B: dv mét]

tranche (HVD en KRA = GVD) [N: lv zonder; B: lv mét]

De resultaten van het onderzoek laten zien dat niet GVD maar HZ het bij het rechte eind heeft: voor 10 van de 11 onderzochte items is er in het Noorden een (over)duidelijke voorkeur voor de realisatie zonder sjwa. In het Zuiden daarentegen is er een duidelijke voorkeur voor de realisatie mét sjwa, wat ook weer overeenkomt met het oordeel van HZ. Slechts voor couchette en courgette was er ook bij de Vlaamse informanten een voorkeur voor de uitspraak zonder sjwa. Het is niet uit te sluiten dat de ‘Nederlandse’ realisatie van die twee woorden te verklaren valt doordat de meeste Vlaamse informanten taalkundig geschoold waren en ze dus misschien op de hoogte waren van bepaalde Belgische uitspraakvarianten, maar dat geldt dan weer niet voor de 9 andere woorden. Ook voor de categorieën a t.e.m d sluit de mening van de Nederlandse informanten dichter aan bij het oordeel van HZ en die van de Vlaamse informanten eerder bij dat van GVD. Het valt op dat beide groepen soms afwijken, zowel van HZ als van GVD.

2 HZ en GVD zijn het eens.

a) Realisatie zonder sjwa

crèche [N: bu zonder; B: dv zonder]

farce [N: bu mét; B: lv mét]

haute-couture [N: bu zonder; B: bu zonder]

haute-finance [N: dv zonder; B: dv zonder]

pince-nez [N: dv mét; B: bu zonder]

promille (HZ: mét = Belgisch) [niet onderzocht]

trance (HZ: mét = Belgisch) [N: bu zonder; B: dv mét]

Slechts in 2 gevallen wijken de resultaten van het onderzoek af van het oordeel van de woordenboeken: voor de Nederlandse informanten bij farce en pince-nez en voor de

[p. 40]

Vlaamse bij farce en trance, waarvan HZ de realisatie mét sjwa dus terecht als Belgisch beschouwt. Opmerkelijk is dat haute-couture volgens de woordenboeken en de informanten zonder sjwa gerealiseerd wordt, maar dat er over couture (zie 1b) heel anders geoordeeld wordt: HZ en KRA aanvaarden beide realisaties en GVD slechts die mét sjwa, terwijl de informanten verdeeld zijn.

b) Realisatie mét sjwa

ambiance (HZ: zonder = Belgisch) [N: lv mét; B: lv zonder]

annonce (HZ: zonder = Belgisch) [N: dv mét; B: dv mét]

aubergine [niet onderzocht]

intendance [N: dv mét; B: dv mét]

machine [N: bu mét; B: bu mét]

maîtresse [N: bu mét; B: bu mét]

moquette [N: lv zonder; B: beide even vaak]

nonchalance [N: beide even vaak; B: lv mét]

oubliette [N: lv zonder; B: lv mét]

parterre [N: bu zonder; B: dv zonder]

pedicure [N: dv zonder; B: dv mét]

praline [N: bu mét; B: bu mét]

recette [N: lv mét; B: beide even vaak]

ruche [N: lv mét; B: beide even vaak]

seance [N: dv mét; B: dv mét]

soubrette [N en B: beide even vaak]

souplesse [N: bu mét; B: bu mét]

suite [N: bu mét; B: bu mét]

surveillance [N: dv mét; B: lv mét]

traite [N: lv zonder; B: lv zonder]

vitrine [N: bu mét; B: bu mét]

Voor 5 van de 20 woorden die in het onderzoek aan bod zijn gekomen, is er bij de Nederlandse informanten een voorkeur voor de realisatie zonder sjwa: bij parterre en pedicure is er zelfs een duidelijke voorkeur. De mening van de Vlaamse informanten wijkt in 3 gevallen af van het oordeel van de woordenboeken: voor ambiance en traite gaat het om een lichte voorkeur voor de realisatie zonder sjwa, maar voor parterre is het een duidelijke voorkeur. Het is eigenaardig dat er voor annonce, waarvan HZ de realisatie zonder sjwa als Belgisch beschouwt, bij de Belgische informanten een duidelijke voorkeur voor de uitspraak mét sjwa was. Voor ambiance schijnt HZ het echter bij het rechte eind te hebben.

c) Realisatie mét en zonder sjwa

contrainte [N: dv mét; B: beide even vaak]

coulance [N: lv mét; B: dv zonder]

dauphine [N: dv zonder; B: dv zonder]

essence [N: lv mét; B:lv zonder]

louche [N en B: beide even vaak]

mouche [N: dv zonder; B: dv zonder]

necessaire [N: dv zonder; B: dv zonder]

pirouette [N: dv zonder; B: dv zonder]

pluche [N: lv zonder; B: dv mét]

pointe [N: lv mét; B: dv mét]

reverence [N: lv zonder; B: lv mét]

vocabulaire [N: lv zonder; B: bu zonder]

vogue [N: dv zonder; B: beide even vaak]

Bij de Nederlandse informanten vinden we maar voor 7 en bij de Vlaamse maar voor 5 van de 13 woorden een min of meer gelijke verdeling over de twee realisatiemogelijkheden. In beide groepen constateren we een veel duidelijkere voorkeur voor de uitspraak zonder sjwa.

3 Algemene vergelijking van de twee woordenboeken

Uit de vergelijking van de woordenboeken blijkt dat GVD en HZ het in ongeveer de helft (32 van de 68) van de gevallen niet eens zijn. Slechts voor 2 woorden gaat het om een absolute tegenstelling: bij demarche en superbe vermeldt HZ slechts de realisatie zonder en GVD die mét sjwa. In 19 gevallen honoreert GVD beide realisaties en HZ alleen maar die zonder sjwa, maar voor 11 andere woorden vermeldt HZ de twee mogelijkheden, terwijl GVD slechts één van de twee opneemt. Je kunt dus niet zeggen dat HZ over het algemeen ‘strenger’ is dan GVD, maar dat is wél het geval voor de 13 woorden waarvan HZ de realisatie mét sjwa als Belgisch bestempelt en die GVD (ook) als standaardtalig aanvaardt. Uit de enquête blijkt dat HZ het hier meestal bij het goede eind heeft. Wat de uitspraak van de sjwa betreft, is GVD erg zuinig met het label ‘Belgisch’: slechts de realisatie van promille met sjwa beschouwt hij (samen met HZ) als Belgisch.

4 De enquête

a) Verschillen tussen Noord en Zuid

De enquête laat zien dat er enkele opvallende verschillen zijn tussen Noord en Zuid, zelfs als er alleen maar rekening gehouden wordt met gevallen waar er bij de Nederlandse informanten een (over)duidelijke voorkeur³ was voor de ene realisatie en bij de Vlaamse informanten eenzelfde (over)duidelijke voorkeur voor de andere realisatie:

N: dv/bu zonder sjwa; B: dv/bu mét sjwa:

Naast de door HZ als Belgisch beschouwde realisatie van branche, bravoure, dependance, douche, grime, mime, parachute, regime en revanche ook nog pedicure (HZ en GVD: mét) en trance (HZ en GVD: zonder).

N: dv/bu mét sjwa; B: dv/bu zonder sjwa:

maisonnette, pince-nez, ratatouille.

3 Er is dus hier geen rekening gehouden met graduele verschillen van het type ‘lichte voorkeur’.

[p. 41]

b) Algemene verhouding tussen enquête en woordenboeken

Algemene verhouding mét en zonder sjwa in HZ en GVD: HZ: mét en zonder sjwa: 24; mét sjwa: 16; zonder sjwa: 28. GVD: mét en zonder sjwa: 32; mét sjwa: 23; zonder sjwa: 13. Hieruit blijkt dat de GVD vaker de sjwa-realisatie (soms als tweede mogelijkheid) aanvaardt en HZ vaker die zonder sjwa. Er is trouwens geen enkel geval waar HZ alleen de uitspraak mét sjwa vermeldt en GVD beide realisaties of uitsluitend die zonder sjwa.

De algemene verhouding mét en zonder sjwa in het onderzoek:

N: mét sjwa: lv 8; dv 10; bu 5 / zonder sjwa: lv 11; dv 15; bu 14 / beide even vaak: 3.

B: mét sjwa: lv 9; dv 14; bu 7 / zonder sjwa: lv 7; dv 17; bu 5 / beide even vaak 7.

In totaal zijn er dus voor het Noorden 40 gevallen met een voorkeur voor een realisatie zonder, tegenover 23 mét sjwa. In het Zuiden worden ongeveer evenveel woorden mét als zonder sjwa (30 tegenover 29) uitgesproken.

Dat kan betekenen dat er in Nederland (voor zover de Nederlandse informanten van de enquête representatief zijn voor heel Nederland) een tendens bestaat om de meeste van deze Franse woorden op z'n Frans, dus zonder sjwa uit te spreken. In Vlaanderen (met hetzelfde voorbehoud wat de informanten betreft) schijnt de realisatie met sjwa meer succes te hebben. Mogelijke verklaringen hiervoor zijn spellinguitspraak (een bekend verschijnsel in Vlaanderen) en/of een overgeneralisering van de regel die zegt dat de slot-e uitgesproken wordt. Dat lijkt ons heel duidelijk te zijn voor de 15 door HZ gesignaleerde Belgische varianten mét sjwa. Er zijn trouwens slechts 2 tegenvoorbeelden (ambiance en annonce) waar de realisatie zonder sjwa (door HZ) als Belgisch beschouwd wordt.

De resultaten van het onderzoek komen, globaal gezien, veel meer overeen met het oordeel van HZ (en soms met dat van KRA⁴) dan met de mening van GVD of HVD⁵. Dat de situatie (zoals zo vaak in het Nederlands) instabiel is, blijkt al hieruit dat er, nog afgezien van de door de woordenboeken gesignaleerde dubbele realisatiemogelijkheid voor 35% (bij HZ) of zelfs 47% (bij GVD) van de onderzochte 68 woorden, volgens de Nederlandse informanten 19 gevallen waren met slechts een lichte voorkeur voor één van de twee realisaties en zelfs 3 woorden met precies hetzelfde percentage voor de twee uitspraakmogelijkheden. Bij de Vlaamse informanten waren de cijfers respectievelijk 16 en 7, dus zowel in het ene deel van het taalgebied als in het andere een instabiele situatie in meer dan 30 % van de onderzochte gevallen.

4 Meestal deelt Kramers de mening van GVD, maar in 7 gevallen (couture, depêche, douche, mime, panache, parachute, regime) is hij het eens met het oordeel van HZ en voor 5 woorden (couchette, demarche, n'importe, redoute, trance) wijkt hij af, zowel van HZ als van GVD.

5 HVD is het in bijna alle gevallen eens met GVD (een aantal minder gebruikelijke woorden ontbreken in HVD); slechts voor trance honoreert hij (samen met KRA ) een realisatie mét sjwa die GVD niet vermeldt en die HZ als Belgisch beschouwt.

5 Conclusie

De belangrijke meningsverschillen tussen HZ en GVD, en de van de twee woordenboeken vaak afwijkende resultaten van het onderzoek wijzen op een erg instabiele situatie. Nog afgezien van enkele bekende uitsluitend Belgische realisaties zijn er nog een aantal andere verschillen tussen Noord en Zuid: in het Noorden is er een tendens tot het niet uitspreken van de sjwa, in het Zuiden daarentegen houden de twee realisaties elkaar in evenwicht. De onderzoeksresultaten sluiten eerder aan bij het oordeel van HZ dan bij dat van de GVD, een woordenboek dat vaak meer ruimte laat aan Belgische varianten of afwijkingen van de standaardtaal.

Bibliografie

■	H. Coenders, Kramers Woordenboek Nederlands, Elsevier, Amsterdam, 1996
■	T. den Boon & D. Geeraerts (red.), Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Van Dale Lexicografie, Utrecht / Antwerpen, 14de druk, 2005
■	J. Heemskerk & W. Zonneveld, Uitspraakwoordenboek, Het Spectrum, Utrecht, 2000.
■	K. Leruse, Over de uitspraakverschillen van Franse leenwoorden in Noord en Zuid, onuitgegeven scriptie, Luik, 2005
■	S. Theissen & P. Debrabandere, Woordenboek voor correct taalgebruik, Wolters Plantyn, Mechelen, 2004
■	P. van Sterkenburg (red.), Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands,Van Dale Lexicografie, Utrecht / Antwerpen, 3de druk, 2002