Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Een avontuurlijke oorkondenboekenuitgever
James de Fremery (1826-1899)
Dick Wortel

In een ladenkastje op een van de kamers van de redactie van het Oudnederlands Woordenboek in Leiden bevindt zich het Cartularium der Abdij Mariënweerd ('s-Gravenhage: Gebr. Giunta d'Albani, 1885). Op de versozijde van de titelpagina van dit oorkondenboek staat: ‘Wegens onverwacht vertrek, uit hoofde van familieaangelegenheden, naar Californië, wordt deze uitgave tijdelijk gestaakt.’

Het imago van de woordenboekenschrijver en meer beoefenaren van dit soort bezigheden is dat van een stoffige, ietwat wereldvreemde figuur, die zich niet bemoeit met de wereldpolitiek en alle andere politiek en andere zaken waarbij de rest van de burgerij zich ernstig druk maakt. Gezeten achter het bureau van het stoffige Oudnederlands Woordenboek (ONW), waar slechts wetenschap en studie gelden en waaraan het dagelijks maatschappelijk

[p. 14]

leven voorbijgaat, waar redacteuren de hele dag in oude boeken kijken, op zoek naar belangrijke feiten waarmee niemand buiten hun kring zich ook maar in het minst bezighoudt. Wie denkt er in die erudiete stilte aan avontuurlijke reizen ver buiten de vier muren die niet van wijken weten en die de enge begrenzing vormen van de leefen denkwereld van de noeste arbeiders aan het woordenboek dat het oudste Nederlands wil beschrijven?

Tot die stoffige figuren horen ook de uitgevers van oorkondeboeken. En een van hen was James de Fremery, oorkondenboekenuitgever en avonturier.

James de Fremery werd geboren in 1826 in 's-Gravenzande als zoon van Jacobus Petrus de Fremery, schout, burgemeester en notaris, en Sara Jacoba Hester Nederburgh. James volgde een opleiding aan een kleine Latijnse school in Ootmarsum.¹ Nadat hij de school had verlaten, verbleef hij nog enige tijd zonder bepaalde plannen in de landelijke omgeving van 's-Gravenzande. Daar ontstond een belangstelling voor de geschiedenis van 's-Gravenzande en omgeving. Hij begon met het verzamelen van alles wat betrekking had op de geschiedenis van deze plaats en zijn omstreken. ‘Hij las de gedenkstukken van het dorpsarchief met gretige belangstelling’, schrijft zijn biograaf P.J. Blok.

Bij zijn bezoeken aan Den Haag had de ‘wel haast tot een rijzig jonkman’ opgroeiende James veel gehoord over het jonge land aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, het land vol mogelijkheden voor ondernemers, met een opkomende industrie en een bloeiende handel. De verhalen over het gevonden goud drongen ook door tot de jonge geest van James. Hij besloot naar dat land toe te gaan om zijn geluk te beproeven.

Op 21-jarige leeftijd vertrok hij naar New York en werd bediende op een handelskantoor van Herckenrath en Van Damme. Daar hield hij het niet lang vol. Eind 1849 ondernam hij een reis naar Californië. De landengte van Panama stak hij per muilezel over. Uiteindelijk kwam hij in San Francisco aan. Daar begon hij zijn eigen onderneming Gildemeester de Fremery en Co. Zijn onderneming bloeide. In 1862 richtte hij een spaarbank op, de San Francisco Savings Union Bank, later de Wells Fargo Bank, die zou uitgroeien tot een der grootste banken van Californië. Hij werd een vermogend man, ‘die zich verheugen mocht in de hartelijke sympathie zijner medeburgers’, aldus Blok.

1 Bataillaans: de Franse filosoof Georges Bataille (1897-1962) zocht vanuit de begrippen continuïteit en discontinuïteit (vgl. Foucault!) naar de samenhang tussen erotiek, geweld, dood en geloof. Zijn zoektocht ging langs de grensgebieden van het menselijk bestaan.

Cartularium

Af en toe kwam hij terug naar Nederland. In 1853 bijvoorbeeld om te trouwen met de dochter van Leonardus Johannes Herckenrath, de ondernemer in New York, Virginie Therese Herckenrath. Het huwelijk vond plaats op 2 november 1853 in Monster².

In 1883 was hij ook weer in Nederland. Hij nam toen contact op met Blok, die zich herinnerde ‘hoe de Hollandsche Amerikaan met zijn langen grijzenden baard ... mijn eenvoudig studeerkamertje te Leiden binnentrad’. De Fremery vroeg hulp bij het lezen van een oud handschrift - het Cartularium van de Gelderse abdij Mariënweerd - uit de Brusselse KB. Hij was dat handschrift tegengekomen bij zijn studie van de geschiedenis van 's-Gravenzande. Blok vertelt daarover dat De Fremery's Hollands nog wel goed was, hoewel hij het wat moeilijk sprak en het ouderwets schreef, maar dat zijn Latijn voor het grootste deel was weggezakt en het oude schrift hem sinds zijn jeugd niet meer onder ogen was gekomen. De Fremery wilde het handschrift uitgeven, maar Blok was daar niet zo gelukkig mee. Hij vond De Fremery een sympathieke man, energiek ook, maar iemand die ‘van diplomatische nauwkeurigheid, van wetenschappelijken arbeid in het algemeen toch niet het rechte begrip had’.

De Fremery toog direct aan het werk. Hij schreef het hele handschrift over en begon met de voorbereidingen van een uitgave. Regelmatig moest hij voor zaken naar Amerika en het werk aan het Cartularium weer opnieuw oppakken. In 1885 slaagde hij erin, om de eerste zestien bladzijden van het Cartularium uit te geven. Hij moest het werk daaraan toen staken omdat hij weer naar Amerika toe moest. Vandaar de mededeling op de versozijde van het titelblad: ‘Wegens onverwacht vertrek, uit hoofde van familieaangelegenheden, naar Californië, wordt deze uitgave tijdelijk gestaakt.’ Teruggekomen hoorde hij allerlei kritische opmerkingen van historici over zijn uitgave van het Cartularium en besloot opnieuw te beginnen. In mei 1890 verscheen dan de definitieve uitgave van het Cartularium, een kloek deel van 420 blz. en een kaart. ‘Dit lijvige boekdeel... draagt de duidelijke teekenen het werk te zijn van een dilettant, maar van een dilettant, die zich de uiterste moeite heeft getroost om de methode der vakmannen zooveel mogelijk machtig te worden’, aldus Blok. Hij merkt verder op dat hoewel de tekst van de oorkonden onnauwkeurig is uitgegeven, er toch een belangwekkende uitgave van het belangrijke Cartularium tot stand is gekomen, dat een belangrijke bron is voor de kennis van de geschiedenis van de Betuwe en van het middeleeuws grondbezit in het algemeen.

In 1891 keerde De Fremery definitief naar Nederland terug als een vermogend man. De rest van zijn leven wilde hij wijden aan de studie van de geschiedenis van Nederland en die van 's-Gravenzande in het bijzonder. Hij vestigde zich in zijn ouderlijk huis, van waaruit hij ook zijn zaken in Amerika kon regelen.

Het was De Fremery al opgevallen dat er zich in de verschillende archieven, onder andere in het Haagse Rijksarchief, nog heel veel oorkonden bevonden die niet waren

2 Het huwelijk vond plaats in het verblijf van deze families in Geerbron, bij Monster. Geerbron was een oude buitenplaats, van de bebouwing is nog een deel zichtbaar aan het einde van de Herenstraat. Het eerste lid van de familie, Gerardus Herckenrath, geboren in Venlo, en chirurgijn van beroep, vestigde zich in Monster rond 1790. Hij werd in 1798 benoemd tot baljuw (burgemeester) van Monster (zie ook http://www.dodenakkers.nl/plaatsen/ monsterkelder.html).

[p. 15]

De Fremery House in Oakland, Californië, omstreeks 1935. James De Fremery bouwde dit huis in 1867 op het De Fremery Park, een domein van negen ares. Het telde 24 kamers en had een stal en een windmolen. Na zijn dood werd het pand bewoond door zijn zoon James en zijn dochter met haar echtgenoot J.L. van Lobansfels. In 1907 kocht de gemeente Oakland het pand en het park voor $ 135.000. Het park is sindsdien openbaar toegankelijk.

uitgegeven in het Oorkondenboek van Holland en Zeeland van Van den Bergh. Hij begon met het verzamelen van die oorkonden. Met enige regelmaat publiceerde hij deze oorkonden in Nijhoff's Bijdragen, totaal zo'n 32 oorkonden, onder toezicht van de historicus Fruin. Hij kwam op het idee om al deze oorkonden te publiceren in een Supplement op Van den Berghs Oorkondenboek.

In januari 1899 overleed Fruin en nam Blok het toezicht op de drukproeven over. De Fremery was druk bezig met dit supplement, toen hij in het voorjaar van 1899 weer naar Californië moest voor zaken en voor bezoek aan zijn kinderen en kleinkinderen. Blok herinnert zich het moment, waarop De Fremery afscheid van hem nam: ‘rustig en energiek als altijd, wat meer gebogen dan vroeger, maar nog altijd krachtig en vol moed voor de toekomst’. De Fremery vroeg aan Blok of die voor zijn nalatenschap wilde zorgen, voor het geval dat hem iets overkwam. Voor een 73-jarige was een reis naar Californië geen sinecure. Het voorgevoel was ditmaal niet bedrieglijk. Op 28 mei overleed De Fremery na een aanvankelijk voorspoedige reis in de sneltrein van New York naar Californië bij Coolidge³ in Colorado. ‘Men zei mij’, aldus Blok, ‘dat zijn reistasch met stukken, waaronder ook die zijn laatsten arbeid betroffen, hem tot het laatste oogenblik vergezeld had’. De Fremery werd begraven bij zijn op 1 februari 1890 overleden vrouw Virginie bij zijn huis op de begraafplaats View Cemetery in Oakland (Californië).

Blok droeg zorg voor de uitgave van het Supplement, waarin meer dan 200 nieuwe oorkonden voor Holland en Zeeland uit het tijdperk van de Hollandse graven waren opgenomen. De uitgave werd, ook op verzoek van de familie, die zijn New Yorkse zoon James de Fremery vertegenwoordigde, zoveel mogelijk in de geest van de schrijver voltooid. ‘Vele archivarissen en bibliothecarissen zullen zich den krachtigen grijsaard herinneren, urenlang gebogen over zijn perkamenten, met zijn reistasch naast zich op den grond’, schreef Blok⁴.

3 Volgens Karen Bennett was dat La Gunta (Colorado) zie: http://www.rootsweb.com/~usfgs/california/d/defremery.htm)

4 Het is tegenwoordig ondenkbaar dat iemand zijn zak of tas mag meenemen in een leeszaal waar oude kostbare handschriften kunnen worden geraadpleegd.

Literatuur

■	Bergh, L.Ph.C., Oorkondenboek van Holland en Zeeland. Amsterdam: Frederik Muller, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1868.
■	Blok, P.J., ‘Levensbericht van James de Fremery’. In: Levensberichten van afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Bijdragen tot de Handelingen van 1900-1901. Leiden: E.J. Brill, 1901. (Ook op https://www.dbnl.org/tekst/_jaa003190101_01/_jaa0031 90101_01_0017.htm). Aldaar is ook een lijst van publicaties van De Fremery opgenomen.
■	Cartularium der abdij Mariënweerd, uitgegeven door J. de F. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1890.
■	Everard, Myriam, ‘Kolhorner keetmeiden en Leidse comptoirbediendes. Vrouwenarbeid in de Leidse zoutkeet 1750-1850’. In: Jaarboek der sociale en economische geschiedenis van Leiden en Omstreken 16 (2004), p. 45-91. Met een uitgebreide literatuuropgave.
■	Fremery, James de, Cartularium der abdij Mariënweerd. 's-Gravenhage: Gebr. Ghunta D'Albiani, 1885.
■	Mickel Bennett, Karen, Herckenrath Familie (te vinden op https://www.dbnl.org/tekst/_jaa003190101_01/_jaa0031 90101_01_0017.htm)
■	Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot het einde van het Hollandsche Huis. Supplement. Ed. J. de Fremery. 's-Gravenhage, 1901.
■	Van der Laaken, P.U., Inventaris van de archieven van de N.V. De Leidsche Zoutkeet v/h de Fa. Weyland & De Fremery 1579-1957. Leiden, 1997. (Met stamboom van de familie De Fremery, p. 73.)
■	Wijnaendts van Resandt, W., De Fremery. De eerste generaties en de Amsterdam-Leidensche tak [...]