Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 3]

Grondwet
‘De officiële taal van Nederland is het Nederlands’
De taalartikelen in de grondwetten van de EU-landen
Els Ruijsendaal
Dick Wortel

Inleiding

In een eerder verschenen nummer van Neerlandia (2004, 4, 20) is aangetoond, dat veel EU-landen in hun grondwet een bepaling hebben opgenomen die de officiële taal van het land regelt. Het zijn artikelen met een tekst als ‘De officiële taal van Estland is het Ests’, of ‘Finlands officiële talen zijn het Fins en het Zweeds’. De conclusie luidde dat Nederland met het ontbreken van een taalartikel tot een minderheid van de EU-landen behoort. Het rijtje van (oude) EU-landen met zo'n grondwetsartikel kan sinds maart 2007 ook met Italië worden vermeerderd, waar de tekst ‘De taal van Italië is het Italiaans’ met 361 stemmen voor en 75 tegen met ruime meerderheid aan de grond-wet werd toegevoegd. In de Bondsrepubliek Duitsland is op dit moment het maatschappelijke en politieke debat nog gaande (zie kader). Kortom: de laatste landen die hun officiële taal nog niet in de grondwet verankerd hebben, zijn bezig de grondwet aan te passen of discussiëren daarover.

Enkele belangrijke uitgangspunten

In het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa, dat tot doel had een aantal verdragen die elkaar soms overlapten, samen te brengen en tot een eenheid te smeden, en aan te vullen waar dat nodig was - een verdrag dat er ondanks het nee van Nederland en het non van Frankrijk zal komen, met wellicht hier en daar een cosmetische aanpassing voor de neezeggers - staan enkele artikelen die aangeven waarom de positionering van onze officiële taal in de Grondwet nu een zaak van belang is.

Allereerst is natuurlijk de algemene doelstelling van de Unie daarvoor al van belang, namelijk dat de Unie de rijke verscheidenheid aan talen en culturen in stand wil houden.¹

In het verkeer met de EU hebben de burgers ook uitdrukkelijk het recht de eigen taal te gebruiken en daarin ook antwoord te krijgen.² De formulering ‘het recht de eigen taal te gebruiken’ geeft al aan dat die ‘eigen taal’ niet rechtstreeks de zorg van de EU betreft, maar dat de eigen taal een zorg is van de lidstaten zelf.

Deze zo belangrijke afweging - wat doen de lidstaten zelf en wat wordt bij de EU neergelegd - is het principe van subsidiariteit. Dit begrip is aan de bedrijfswereld ontleend, waar het gaat om het organisatieprincipe bedrijfsonderdelen zelf te laten doen waar zij ook het beste in zijn. De beslissingsbevoegdheid wordt bij het laagst mogelijke niveau neergelegd, maar uiteraard wordt het integrale resultaat centraal bewaakt.

Onder Deel I, Titel III, De bevoegdheden van de Unie, Artikel I-11, Grondbeginselen treffen wij een dergelijk principe op de organisatie van de Europese Unie toegepast. De Unie, zo wordt gesteld, treedt op de gebieden die niet onder haar exclusieve bevoegdheid vallen, slechts op als haar optreden doeltreffender is dan een optreden (nationaal, regionaal of lokaal) van de lidstaten zelf.³ Het sluit aan bij de algemene stelregel dat het optreden van de Unie niet verder moet gaan dan wat nodig is om de doelstellingen van het Verdrag te bereiken.

Het is een bescherming van de zelfstandigheid van de lidstaten op niet overgehevelde terreinen, zoals taal en cultuur, waarbij de Unie wel klaarstaat om waar mogelijk steun te verlenen, met uiteraard eerbiediging van de eigen verantwoordelijkheid van de lidstaten.⁴

Een opvallende zaak is de aandacht voor het onderwijs, waaraan de EU een apart artikel wijdt voor ondersteuning van de ‘ontwikkeling van hoog gehalte’.⁵

1 De Unie eerbiedigt haar rijke verscheidenheid van cultuur en taal en ziet toe op de instandhouding en de ontwikkeling van het Europees cultureel erfgoed. [Dl. I, Titel I, Art. I-3]

2 Titel II, art. 1-10, 2. De burgers van de Unie genieten de rechten en hebben de plichten die bij de Grondwet zijn bepaald. Zij hebben:[...] (d) het recht om verzoekschriften tot het Europees Parlement te richten, zich tot de Europese ombudsman te wenden, alsook zich in een van de talen van de Grondwet tot de instellingen en de adviesorganen van de Unie te richten en in die taal antwoord te krijgen. [Dl. I, Titel II, Art. I-10]

3 Deel I, Titel III, Artikel I-11: 3. Krachtens het subsidiariteitsbeginsel treedt de Unie op de gebieden die niet onder haar exclusieve bevoegdheid vallen, slechts op indien en voorzover de doelstellingen van het overwogen optreden niet voldoende door de lidstaten op centraal, regionaal of lokaal niveau kunnen worden verwezenlijkt en derhalve vanwege de omvang of de gevolgen van het overwogen optreden beter door de Unie kunnen worden bereikt. De instellingen van de Unie passen het subsidiariteitsbeginsel toe overeenkomstig het protocol betreffende de toepassing van de beginselen van subsidiariteit en evenredigheid. De nationale parlementen zien er volgens de in dat protocol vastgelegde procedure op toe dat het beginsel wordt geëerbiedigd.

4 Op bepaalde gebieden en onder de bij de Grondwet gestelde voorwaarden is de Unie bevoegd om het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te coördineren of aan te vullen, zonder evenwel de bevoegdheid van de lidstaten op die gebieden over te nemen.

5 (Afd. 5, ‘Onderwijs, jeugd, sport en beroepsopleiding’, artikel III-282, 1: De Unie draagt bij tot de ontwikkeling van onderwijs van hoog gehalte door samenwerking tussen de lidstaten aan te moedigen en zo nodig hun activiteiten te ondersteunen en aan te vullen. Zij eerbiedigt ten volle de verantwoordelijkheid van de lidstaten voor de inhoud van het onderwijs en de opzet van het onderwijsstelsel en van hun verscheidenheid van cultuur en taal.

Het Nederlands en het Fries

Het ging tot nu toe om de officiële taal van een land. Verschillende landen, zoals België en Luxemburg, hebben meer officiële talen, waarvan het gebruik in de grondwet zelf staat (bijvoorbeeld met het bijbehorende gebied) of (via een verwijzing in de Grondwet naar de desbetreffende wetten) bij wet wordt geregeld.

In de verdragen van de EU zoals die zijn uitgemond in het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa, wordt de positie van minderheidstalen geregeld onder II-81 en 82, overgenomen uit het zgn. European Charter of Fundamental Rights (artikelen 21 en 22)

Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie (7 december 2000)
Hoofdstuk III, Gelijkheid
Artikel 21 - Non-discriminatie
1. Elke discriminatie, met name op grond van geslacht, ras, kleur, etnische of sociale afkomst, genetische kenmerken, taal, godsdienst of overtuigingen, politieke of andere denkbeelden, het behoren tot een nationale

[p. 4]

minderheid, vermogen, geboorte, een handicap, leeftijd of seksuele geaardheid, is verboden.[...]
Artikel 22 - Culturele, godsdienstige en taalkundige verscheidenheid
De Unie eerbiedigt de culturele, godsdienstige en taalkundige verscheidenheid.
Deze artikelen zijn in het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa (Rome, 29 oktober 2004) opgenomen als artikel II-81 en II-82.

Deze tekst ligt ten grondslag aan de maatregelen die de EU op initiatief van het Europese Parlement heeft genomen om regionale talen en minderheidstalen te beschermen en te bevorderen. In veel grondwetten wordt daarom ook gesproken over de positie van minderheidstalen binnen de grenzen van de staat.

Op de weblocatie van de EU vindt men een overzicht van de minderheidstalen per EU-land en hun staatsrechtelijke positie. Daaronder bevindt zich ook het Fries.

Nederland heeft in principe één officiële taal, het Nederlands. Daarnaast is in de provincie Friesland het Fries een officiële taal, waarin overheidsdocumenten opgesteld kunnen worden.

Het Fries is erkend onder deel III van het Europese Handvest voor regionale talen, dat door de Nederlandse overheid is geratificeerd. De Nederlandse regering heeft voor de Friese taal bepalingen uit het Handvest onderschreven op terreinen als onderwijs, rechterlijke en bestuurlijke autoriteiten, openbare diensten, media, culturele activiteiten, economisch en sociaal leven, grensoverschrijdende uitwisselingen.

In 1995 werd het in Nederland overigens pas officieel toegestaan om Fries te spreken in lokale en provinciale samenkomsten. Sinds 1997 is het ook pas officieel toegestaan om Fries te gebruiken voor het gerecht. En is het Fries daarmee een officiële taal geworden? Ja en nee, Nederland heeft er nog steeds geen zin in.

Thans is het Fries, zoals uit de studie van Gorter en Jonkman⁶ blijkt, de eerste taal van 54,8 % van de bewoners van de provincie; zo'n 94 % beheerst het Fries passief. Het Fries is het sterkst op het platteland. Friesland heeft meer dan 600.000 inwoners, voor ongeveer 350.000 is het dus de moedertaal. Het aantal sprekers in aanpalende gebieden in Groningen ligt waarschijnlijk rond de 3.000.

Nederland heeft, omdat het Fries duidelijk en welomschreven door de EU beschermd wordt, hierin, behalve voldoen aan de hiervoor onderschreven bepalingen, geen nationale taak. Die heeft het wel als het gaat om de nationale taal, waarvoor Nederland geacht wordt zelf volledig zorg te dragen.

6 Durk Gorter en Reitze J.Jonkman, Taal yn Fryslân op 'e nij besjoen. Ljouwert/Leeuwarden: Fryske Akademy: 1995.

Nederland en de Vlaamse Gemeenschap

Het Nederlands is als aaneengesloten taalgebied in Europa te vinden in de Lage Landen. In 1980 besloten het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk België om organisatorisch gestalte te geven aan de samenwerking op het gebied van de Nederlandse taal en letteren. Het Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie werd gesloten en de Nederlandse Taalunie werd ingesteld.

De Taalunie bestaat uit vier organen: het Comité van Ministers, de Interparlementaire Commissie, de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren en het Algemeen Secretariaat. Vanuit deze grondige en vruchtbare werkwijze, en deze strakke verbinding, die het Nederlands in Nederland en de Vlaamse Gemeenschap als gemeenschappelijke taal bestiert, is het, mede in het kader van de EU bezien, des te vreemder dat het Nederlands in België in de Grondwet verankerd is en in Nederland niet. Als Nederland en Vlaanderen samen willen optrekken om hun gemeenschappelijke taal en culturele erfgoed stand te doen houden en uit te dragen - en de Nederlandse Taalunie en de Commissie Vlaanderen en de Strategienota Nederland van de Vlaamse Regering (2006) wijzen daar toch onomstotelijk op - dan is een artikel dat het Nederlands de officiële taal is een artikel dat niet alleen in Vlaanderen thuishoort.

Inmiddels is de Unie weer uitgebreid, er zijn nieuwe regeringen gekomen. Het is dus zaak opnieuw te bezien hoe de situatie van het Europa van vandaag zich in dit opzicht heeft ontwikkeld. Het staat vast dat andere taalgebieden die over de staatsgrenzen reiken, zoals het Duits, in beweging raken nu Europa meer en meer vorm gaat krijgen, en hun grondwet op dit punt gelijk willen trekken met de overgrote meerderheid van EU-landen, waardoor de positie van de nationale talen grondwettelijk in evenwicht raakt.

De grondwetten van de EU-lidstaten

De Europese Unie omvat thans 27 lidstaten. Het Verenigd Koninkrijk heeft geen geschreven grondwet: de relaties tussen staat en burgers worden geregeld door gewone wetten en het gewoonterecht, dat zich in de loop van vele jaren heeft ontwikkeld. Ons vergelijkingsmateriaal betreft dus, buiten Nederland, 25 grondwetten.

18 daarvan hebben de nationale taal of talen in de grondwet gezet, twee landen (Denemarken en Luxemburg) verwijzen in de grondwet naar de precieze taalregeling in resp. de taalcommissie en de wet; voor 20 landen is de nationale taal dus vastgelegd op dit niveau. In Duitsland, en nu ook Nederland, is inmiddels een serieuze discussie gaande om zich te voegen in de Europese regelmaat.

De grondwetteksten beperken zich doorgaans tot de kortst mogelijke vermelding, die in Nederland zou neerkomen op: Het Nederlands is de officiële taal van Nederland.

[p. 5]

In enkele gevallen wordt in dezelfde zin verwezen naar de rechten van minderheidstalen, maar de overgrote meerderheid - bijna alle lidstaten - wijdt een artikel aan de grondrechten, waaronder de taal, of wijst op de rechten van de minderheidstalen. Opvallend is dat als Nederland de grondrechten vermeldt, de taal eruit is gelaten.

Ook het Nederlands in de grondwet

Wij willen hier beklemtonen dat verreweg de meeste staten van de EU de taal als een grondrecht net als andere grondrechten in hun grondwet willen hebben, en ingevolge de subsidiariteitsgedachte is het ook logisch dat de EU de zorg voor de eigen taal en cultuur aan de lidstaten laat. Het is daarom vreemd dat Nederland de eigen taal nog niet in de eigen grondwet heeft staan.

Het is onze overtuiging dat de wens om, naast de vastlegging van de eigen taal als algemeen grondrecht, ook de officiële taal/talen vast te leggen, door alle lidstaten van Europa op den duur zal zijn uitgevoerd, omdat de Europese wetgeving de minderheidstalen bij name heeft vastgelegd en alle lidstaten als pendant daarvan hun officiële taal in diezelfde grondwet zullen aangeven.

Een tekst die explicieter is dan de hiervoor vermelde, zal het naar ons idee niet halen, omdat die tekst te veel aangeeft of juist weer beperkend op de positie van de nationale taal gaat werken. ‘Het Nederlands is de officiële taal van Nederland’ is de best denkbare en meest algemene tekst, waarbij verwijzingen naar de wet en verschillende opvattingen mogelijk zijn.

Waar de nationale taal niet als zodanig in de grondwet is opgenomen, verwijzen wij met III-21 (Grondwet II-81) naar het non-discriminatieartikel als dat is opgenomen.

	België - De Belgische Grondwet Art. 2: ‘België omvat drie gemeenschappen: de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschap.’ Art. 3: ‘België omvat drie gewesten: het Vlaamse Gewest, het Waalse Gewest en het Brusselse Gewest.’ Art. 4: ‘België omvat vier taalgebieden: het Nederlandse taalgebied, het Franse taalgebied, het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad en het Duitse taalgebied. Elke gemeente van het Rijk maakt deel uit van een van deze taalgebieden.’
	Bulgarije - Grondwet van 12 juli 1991 Hfds. 1, Artikel 3: ‘De officiële taal van de Republiek is het Bulgaars.’
	Cyprus - Grondwet van de Republiek Cyprus (16 aug. 1960) Appendix D - Deel I. Algemene Voorzieningen - Art. 3: 1.De officiële talen van de Republiek zijn het Grieks en het Turks.
Denemarken Het Deens is niet in de Grondwet van het Rijk Denemarken (5 juni 1953) opgenomen. Er is wel een officiële taalcommissie.
Duitsland In Duitsland is een maatschappelijk debat gaande om aan het grondwetsartikel 22 een taalartikel toe te voegen.
Estland - Grondwet (28 juni 1992 en Taalwet 21 febr. 1995) Art. 6 De officiële taal van Estland is het Ests.
Finland - Grondwet van Finland (Goedgekeurd 11 juni 1999; in werking 1 maart 2000) § 17: Recht op de eigen taal en cultuur. Finlands officiële talen zijn het Fins en het Zweeds.
Frankrijk - Grondwet van Frankrijk (4 oktober 1958, herz. 23 februari 2007) Eerste titel - Over de soevereiniteit Art. 2 De taal van de Republiek is het Frans.
Griekenland - Grondwet van de Griekse Republiek (9 juni 1975 (1986)) III-21 (Grondwet II-81)
Hongarije - De Grondwet van de Republiek Hongarije (1949) III-21 (Grondwet II-81)
Ierland - Grondwet van Ierland De staat - Artikel 8: 1. De Ierse taal is als de nationale taal de eerste officiële taal. 2. De Engelse taal is erkend als de tweede officiële taal.
Italië - Grondwet In maart 2007 besloot het Italiaanse parlement om in de Grondwet op te nemen: ‘De Italiaanse taal is de officiële taal van de Republiek’.
Letland - De Grondwet van de Republiek Letland (1998) 1.A De Letse taal is de officiële taal van de Republiek Letland.
Litouwen - Grondwet van de Republiek Litouwen (25 oktober 1992) Hoofdstuk I - De staat Litouwen Art. 14: Het Litouws is de officiële taal.
Luxemburg - Grondwet (12 juli 1996 en 12 januari 1998) Hoofdstuk I - Artikel 29 [Taal] De wet regelt het gebruik van de talen in bestuur en recht.
Malta - De Grondwet van Malta (aanvaard in 1964, gewijzigd in 1974). Hoofdstuk I - De Republiek Malta - Sectie 5 [Nationale taal]:

[p. 6]

	1. De nationale taal van Malta is het Maltees. 2. Het Maltees en het Engels en enige andere taal als kan worden voorgeschreven door het Parlement [...] zijn de officiële talen van Malta en het bestuur kan voor alle officiële doeleinden elke daartoe officieel goedgekeurde taal gebruiken.
	Nederland -
	Oostenrijk - Federale Grondwet Art. 8: Het Duits is, ongeacht de bij de wet vastgestelde rechten voor de taalminderheden, de officiële taal van de Republiek.
	Polen - Grondwet van de Poolse Republiek (2 april 1997) Hoofdstuk I - De Republiek - Artikel 27: In de Republiek Polen is het Pools de officiële taal, onverminderd de rechten van de nationale minderheden die zijn gegrondvest op geratificeerde volkenrechtelijke verdragen.
	Portugal - Grondwet (1976) Artikel 11 (Nationale symbolen en officiële taal) - 3: De officiële taal is het Portugees. (aangenomen 12 december 2001)
	Roemenië - Roemeense Grondwet Titel I: Artikel 13 (Taal) De officiële taal in Roemenië is het Roemeens..
	Slovenië - De Grondwet van de Republiek Slovenië (1 september 1992) Artikel 11 (Taal) De officiële taal van Slovenië is het Sloveens. In die gebieden waar autochtone Italianen of Hongaren zich etnische gemeenschappen vormen, is de officiële taal ook het Italiaans of Hongaars.
	Slowakije - Grondwet van de Slowaakse Republiek (1 september 1992) Hoofdstuk I - Eerste Afdeling - Artikel 6: (1) Het Slowaaks is in het gebied van Slowakije de officiële taal. (2) Het gebruik van andere talen als officiële taal in het ambtelijke verkeer wordt bij de wet geregeld.
	Spanje - Spaanse Grondwet (29 dec 1978) Artikel 3: 1. Het Castiliaans is de officiële taal van de Spaanse Staat. Alle Spanjaarden hebben de plicht de taal te kennen en het recht de taal te gebruiken’. 2. De overige talen van Spanje zullen ook officieel zijn in de betreffende Autonome Gemeenschappen in overeenstemming met hun Verordeningen.
	Tsjechië - Grondwet (16 december 1992) III-21 (Grondwet II-81)
Verenigd Koninkrijk -
Zweden - Grondwet III-21 (Grondwet II-81)