Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Grammatica
Werkwoordsvolgorde in geuren en kleuren
Evie Coussé

Rood. Groen. Breng beide kleuren samen en je krijgt een onafscheidelijk duo. Een verkeerslicht heeft geen rood zonder groen. In de politiek durven rood en groen dan weer samen te spannen tot een links front. En zelfs in de taalwetenschap vormen rood en groen een koppel zonder weerga. Rood en groen zijn hun carrière in de taalwetenschap begonnen als een gelegenheidsduo in een boek van Anita Pauwels. In de vroege jaren vijftig had de jonge taalkundige een groots onderzoek opgezet naar werkwoordsvolgorde in de dialecten. Hierbij visualiseerde zij de verspreiding van volgordevarianten in het Nederlandse taalgebied op overzichtelijke dialectkaarten. Louter toevallig koos Pauwels rode stippen voor de volgorde hulpwerkwoord - hoofdwerkwoord (bv. heeft gewoond) en groene stippen voor de volgorde hoofdwerkwoord - hulpwerkwoord (bv. gewoond heeft). Sindsdien zijn neerlandici beide volgordevarianten voor het gemak rode en groene volgorde blijven noemen.

Rood, groen ... en dan?

Wat maakt die rode en groene volgorde nu zo bijzonder? Laten we een kijkje nemen naar de volgende twee zinnen. Ze zijn haast volledig identiek, op de volgorde in de werkwoordelijke eindgroep na:

[p. 38]

Ik denk dat ze daar vroeger nog gewoond heeft.

Ik denk dat ze daar vroeger nog heeft gewoond.

Veel sprekers van het Nederlands vinden het hier moeilijk een keuze te maken tussen de rode en de groene volgorde. Ga maar na ... Het is moeilijk te verwoorden wat beide volgordes precies van elkaar onderscheidt. En zo zijn er tal van andere voorbeelden te bedenken met een schijnbare volgordevrijheid voor het hulpwerkwoord en het voltooid deelwoord. Bij werkwoordgroepen met een infinitief is de keuze een stuk minder vrij. De rode volgorde wordt hier veruit het meest gebruikt:

Ik denk dat ze daar binnenkort wonen zal.

Ik denk dat ze daar binnenkort zal wonen.

De keuze voor de rode of de groene volgorde kan dus allerminst willekeurig gemaakt worden. En dat maakt het zo interessant. Je kunt je afvragen hoe mensen erin slagen de juiste keuze te maken. Wat bepaalt precies het verschil tussen de rode en de groene volgorde? En waarom bestaan er überhaupt twee volgordevarianten? Gelukkig staan we niet alleen met al onze vragen.

Kaart 4, Er waren drie mensen die de bedelaar hadden gezien.

Kiezen is verliezen

Taalzorgers hebben als eersten op de onzekere werkwoordsvolgorde ingespeeld. Sinds de jaren veertig van de vorige eeuw proberen talrijke taaladviesboeken de twijfelende taalgebruiker een houvast te bieden bij de plaatsing van het voltooid deelwoord. Naar eigen inzicht en goeddunken raadden sommige taalzorgers vroeger nu eens de groene volgorde, dan weer de rode volgorde aan. Anderen adviseerden dan weer een van de twee volgordevarianten voor welbepaalde contexten. Jammer genoeg betekende dat kiezen ook altijd een beetje verliezen, want geen van beide volgordes is ooit echt fout. Tegenwoordig maken taalzorgers geen bezwaar meer tegen een van beide varianten.

Op zoek naar het verschil

Als rode en groene volgorde geen kwestie van juist of fout is ... wat is dan het verschil? Sinds het werk van de negentiende-eeuwse taalgeleerde Wilhelm von Humboldt gaan we er in de taalkunde van uit dat bij iedere taalvorm maar één betekenis en bij elke betekenis maar één taalvorm hoort. Het naast elkaar bestaan van twee werkwoordsvolgordes zonder enig betekenisverschil zou een inbreuk betekenen op dat humboldtiaanse principe. Vanaf de jaren vijftig van de 20ste eeuw zijn taalkundigen op zoek naar sturende factoren achter de volgordevariatie in werkwoordgroepen met een voltooid deelwoord. Na meer dan vijftig jaar onderzoek blijken factoren als tekstsoort, stijlregister, zinsmelodie, accentuering en betekenis de plaatsing van het voltooid deelwoord in een subtiel samenspel te bepalen. Het humboldtiaanse principe lijkt dus gered voor het Standaardnederlands.

Alles is relatief

Zodra we onze blik verruimen naar de dialecten of naar de oudere stadia van onze taal, blijken de bestudeerde volgordeverschijnselen bijzonder relatief. Zo is in sommige Nederlandse dialecten de plaatsing van hulpwerkwoord

[p. 39]

en voltooid deelwoord helemaal niet zo problematisch als in de standaardtaal. In de Limburgse dialecten komt de volgorde heeft gewoond het vaakst voor terwijl in de dialecten van de noordoostelijke provincies in Nederland dan weer hoofdzakelijk gewoond heeft wordt gebruikt. Die situatie is erg vergelijkbaar met de onproblematische volgorde in werkwoordgroepen met infinitief in het Standaardnederlands. Daarnaast zijn de huidige verhoudingen in werkwoordgroepen met voltooid deelwoord of infinitief veranderd in de loop van de eeuwen. Uit een eigen onderzoek van Hollandse teksten door de eeuwen heen blijkt dat de volgordes wonen zal en gewoond heeft veruit het frequentst waren in het Middelnederlands. De alternatieve volgorde zal wonen wordt pas in de zeventiende eeuw frequenter gebruikt en de volgorde heeft gewoond begint pas na de negentiende eeuw aan een opmars. De afwijkende verhouding tussen rode en groene volgorde in tijd en ruimte stelt de bestudeerde verschillen voor het huidige Standaardnederlands in een ander daglicht. Het is moeilijk in te denken dat de gesuggereerde factoren als tekstsoort, zinsmelodie of accentuering in de huidige dialecten en in oudere taalstadia op een andere manier inwerken op werkwoordgroepen dan in het Standaardnederlands. Dat dilemma maakt de vraag waarom de rode en groene volgorde überhaupt naast elkaar bestaan, nog dwingender.

Tijden veranderen

Laten we nog eens teruggrijpen naar de geschiedenis van de rode en groene volgorde in werkwoordgroepen met een voltooid deelwoord. Tot de negentiende eeuw is gewoond heeft de variant die het vaakst gebruikt werd in Hollandse teksten. Pas recent is de volgorde heeft gewoond aan een opmars begonnen. Hoewel beide volgordevarianten in de loop van

Anita Pauwels (uiterst rechts op de eerste rij) tussen haar medestudenten uit de 2de licentie Germaanse talen, 1948, Katholieke Universiteit Leuven. De man op de eerste rij is prof. dr. E. Rombauts. Bron: http://blasa.studentenweb.org/alumni/gallery/1944-51/1948_2L (15-01-2007)

de geschiedenis steeds naast elkaar voorkomen, blijkt het frequente gebruik van de volgorde gewoond heeft ouder dan het recente gebruik van de volgorde heeft gewoond. Die veranderende verhoudingen tussen de groene volgorde en de rode volgorde kunnen wel eens verschillende stadia in de ontwikkeling van de werkwoordgroep weerspiegelen. Hierbij vormt de rode volgorde een innovatie die zich langzaam in het taalgebruik verspreidt ten koste van de groene volgorde. In dat opzicht is het naast elkaar bestaan van de rode en de groene volgorde niet anders dan het voorkomen van de balpen naast de klassieke vulpen, de compact disc naast de vinylplaat of de e-mail naast de handgeschreven brief. Op dit moment staat de volgorde gewoond heeft nog sterk in de spontane, gesproken taal terwijl heeft gewoond gereserveerd is voor prestigieus en formeel taalgebruik. Misschien dat op termijn de volgorde heeft gewoond de concurrentiestrijd zal winnen in steeds meer contexten, zodat die uiteindelijk de meest frequente volgorde wordt, net zoals dat in de zeventiende eeuw gebeurd is met de volgorde zal wonen. Maar dat is iets wat de geschiedenis ons zal leren, of ... leren zal!