Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Etymologie
Lage landen, mooie namen
Leeuwen en tommen
Riemer Reinsma

In de nieuwe rubriek Lage Landen, Mooie Namen zal Riemer Reinsma aandacht besteden aan de herkomst van geografische namen in Nederland en Vlaanderen. Namen van steden en dorpen, rivieren en beken, heuvels, landstreken, wegen en straten, en zo meer. In de eerste aflevering: namen die herinneren aan prehistorische grafheuvels.

In sommige streken van het land zijn ze nog steeds te zien, soms zelfs in flinke aantallen: de onopvallende heuveltjes waarin mensen uit de prehistorie en de vroege middeleeuwen begraven liggen. Vele zijn in de loop van de tijd afgegraven. Maar ook dan is er vaak nog iets dat eraan blijft herinneren, namelijk een plaatsnaam. Ook al zie je dat misschien niet meteen aan zo'n naam af. Zo hebben Zoutleeuw, Beneden-Leeuwen en Boven-Leeuwen niets met het bekende roofdier van doen. In die namen zit het Germaanse woord hlaiwa verstopt, dat ‘grafheuvel’ betekende. In het Oudnederlands ontwikkelde het woord zich later tot lew, en nog later tot lee en leeuw. Zulke leeuw-namen stammen uit de tijd voordat het christendom in onze streken werd ingevoerd.

Voor een flinke concentratie van grafheuvels was er een speciale naam, een leeuwte. Zowel in Drenthe als in Overijssel ligt een dorpje met die naam. Overigens was hlaiw

[p. 40]

‘De drie tumuli van Grimde, Tienen, Vlaams-Brabant - © Harrie Spelmans’

niet per definitie een ‘onchristelijke’ term. Beter gezegd: de term werd niet alleen gebruikt als aanduiding voor heidense graven, maar ook voor christelijke. Dat blijkt uit de Bijbelvertaling van de Goten, een Germaans volk dat in de laat-Romeinse tijd leefde en op het christendom was overgegaan. In hun Gotische Bijbel werd het graf dat Jozef van Arimathea voor Jezus had laten bouwen, aangeduid als een hlaiwa (Bischoff 1979, 3).

Plaatsen met ‘leeuw’ (voorchristelijke grafheuvel)
Denderleeuw (Oost-Vlaanderen)	grafheuvel aan de rivier de Dender
Gors-Opleeuw (Belgisch-Limburg)	Gors ‘Godfrieds’, Opleeuw ‘op de grafheuvel’
Heiligerlee (Groningen)	Van 1223 tot 1594 lag hier het klooster Mons Sinaï; vandaar de toevoeging heiliger.
Sint-Pieters-Leeuw (Vlaams-Brabant)
Westerlee (Groningen)	‘westelijke grafheuvel’, in tegenstelling tot Oosterlee, oude naam van Heiligerlee
Zoutleeuw (Vlaams-Brabant)	De betekenis van zout staat niet vast.

Niettemin raakte het woord hlaiwa in de nadagen van het Romeinse rijk, toen het christendom de heersende godsdienst was geworden, in onbruik en het werd geleidelijk vervangen door de ‘christelijke’ benaming voor een graf, het Latijnse woord tumba, waaruit later ons woord tombe ontstond. Die naam sloeg overigens niet alleen op een christelijke grafheuvel, maar kon ook betrekking hebben op ‘heidense’ grafheuvels (Rentenaar 1990, 149). Maar volgens Kempeneers 2003 werd hlaiwa pas in de 8ste tot 10de eeuw ‘door de Romaanse indringer tumba bijna geheel verdrongen’. Germanen die langs de noordelijke en oostelijke grens van het Romeinse rijk woonden, namen het Latijnse woord al snel over en vervormden het tot tomme, toom en dergelijke. Of ze maakten er een verkleinvorm bij: tommel. Het achtervoegsel -l had in die tijd dezelfde betekenis als onze verkleinuitgang -tje (Rentenaar 1990, 149).

Plaatsen met ‘tomme’
Tommehoek (West-Vlaanderen)
Tombeek (Vlaams-Brabant)
Tommel (Noord-Brabant)	‘kleine grafheuvel’
Tommeveld (Vlaams-Brabant)
Tommelt (Antwerpen)	‘groep grafheuveltjes’
Toom (Noord-Brabant)

Op zijn beurt raakte ook het woord tomme na verloop van tijd in onbruik. Volgens Van Durme (1986, 114) was dat woord in de zestiende eeuw volkomen in het vergeetboek, niemand kende de betekenis meer. Aan de oude namen werd dus ter verduidelijking een eigentijds woord toegevoegd, zoals berg, en zo konden er plaatsnamen ontstaan die eigenlijk dubbelop zijn. In België liggen niet minder dan vier gehuchten met de naam Tomberg ‘grafheuvelheuvel’.

Maar niet alleen het oude woord voor grafheuvels raakte in onbruik, ook wisten ze vaak niet meer welke functie die rare heuveltjes hadden gehad. Zo wist L.W. Schuermans, samensteller van het Algemeen Vlaamsch Idioticon (Leuven 1865-1870), bij het trefwoord Tomme niet anders te melden dan: ‘In eene menigte van Brabandsche dorpen[...] treft men plaatsen aan die: de tombe, de tomme, het tompveld, enz., genaamd worden[...]. Deze tommen of tomben zijn rondvormige heuvels, als waren zij zoo

[p. 41]

van menschen opgeworpen.’ Kennelijk zag de lexicograaf geen enkel verband met tombe in de betekenis van ‘graf’. En zelfs had hij er geen idee van dat het ging om menselijke voortbrengselen, blijkens zijn formulering ‘als waren zij van menschen opgeworpen’. Maar twintig jaar later was zijn collega A. Rutten al een stuk wijzer. In zijn Bijdrage tot een Haspengouwsch Idioticon (1890) schreef die: ‘Verscheidene tommen in het Hasp. [de streek Haspengouw, RR], onder andere die van Overw. [de plaats Overwinden, RR] zijn graftomben van Frankische legerhoofden.’

Niet álle grafheuvels hebben namen als tomme of leeuw, die - althans voor degenen die de oorsprong van die woorden kennen - duidelijk maken dát er van een grafheuvel sprake is. En van sommige grafheuvels was iedereen glad vergeten dat het graven waren. Wel was er bij de omwonenden soms nog een vaag besef dat het niet zomaar aardhopen waren. En zo ontstonden in de latere middeleeuwen namen als Steenberg en Steenakker: op zo'n akker had een boer bij het ploegen opvallend veel stenen gevonden. De oudste Steenakker, zo meldt Van Passen (1991, 230), dateert uit 1374. Het Drentse dorp Steenbergen (bij Roden) dankt zijn naam aan een hunebed.

Ook over de ouderdom van de grafheuvels tastten de omwonenden vaak in het duister. Soms werden ze veel ouder geschat dan ze werkelijk waren, maar niet altijd, want bij Neerpelt ligt een gehucht met de naam Romeins Kerkhof, maar de graven die de archeologen daar aantroffen, dateerden al van vóór de Romeinen.

Literatuur

■	Karl Bischoff, ‘Germ. *hlaiw-, “Grabhügel, Grab, Hügel” im Deutschen’. In: Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften und der Literatur in Mainz, geistes- und sozialwissenschaftliche Klasse, Mainz, Wiesbaden, 1979, nr. 3.
■	Paul Kempeneers, Zoutleeuw - Een toponymisch-geschiedkundige studie, Instituut voor Naamkunde, Leuven, 2003 (Nomina geographica flandrica, monografie XIX).
■	Rob Rentenaar, ‘Bewaard in een naam’. In: Spiegel Historiael, 1990, pp. 148-151.
■	Luc Van Durme, ‘Zuidnederlandse toponiemen uit de nekrosfeer’. In: Naamkunde, jg. 18, 1986, pp. 103-136.
■	Robert Van Passen, ‘Archeologie en toponymie’. In: Jaarboek Provinciale Commissie voor Geschiedenis en Volkskunde, 1991, pp. 221-231.