Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 11]

Grondwet
‘De officiële taal van Nederland is het Nederlands’
De landstaal en de grondwet
Els Ruijsendaal Dick Wortel

Het zal voor het Nederlandse deel van de Lage Landen en voor allen binnen en buiten het ANV die zich daarvoor hebben ingezet, een aangename verrassing zijn geweest in het regeerakkoord van het nieuwe kabinet-Balkenende een voornemen tot een grondwetsartikel aan te treffen dat voor verreweg de meeste landen in Europa een normaal onderdeel van de grondwet vormt, maar voor Nederland volstrekt nieuw is: een artikel waarin wordt vastgelegd dat het Nederlands de officiële taal van Nederland is.

Het Regeerakkoord 2007 spreekt het voornemen daartoe uit met de volgende passage:

VI Overheid en dienstbare publieke sector
Kunst en cultuur
...
5. De overheid bevordert het eenvoudig en zorgvuldig gebruik van het Nederlands als bestuurstaal en cultuur- en omgangstaal en legt daartoe het Nederlands vast in de Grondwet, onverminderd de wettelijke erkenning van (het gebruik van) de Friese taal.

Als wij ervan uitgaan dat er een grondwetswijziging komt waarin dit voornemen wordt doorgevoerd, lijken straks in één klap drie belangrijke tekortkomingen ten aanzien van het Nederlands als officiële taal te zijn rechtgezet:

-	Regelingen die betrekking hebben op taal en taalbeleid in den brede, kunnen dan hun basis vinden in de vastlegging van het Nederlands als officiële taal in de Grondwet.
-	Het Nederlandse taalgebied als geheel is straks via beide Europese landen waarin het officiële taal is, grondwettelijk op gelijk niveau gekomen, wat voor optreden op Europees niveau van groot gewicht is.
-	Door de grondwettelijke basis die de landstaal krijgt, valt er een vorm van gelijktrekking op dit punt op Europees vlak te bespeuren.

Een belangrijke factor vormt nu de tekst van het artikel. Daarvoor zijn reeds logische en bruikbare aanbevelingen gedaan vanuit een langer durend contact met een aantal politici en beleidsmakers. We kijken eerst even terug naar de aanloop.

Voertaal Nederlands?

Voor de verdere gang van zaken, zoals de formulering van de tekst, het draagvlak en de verhouding tot Vlaanderen en Europa, is het van belang hoe de aanloop tot dit voornemen eruitzag. Het geeft namelijk aan dat het voor Nederlanders niet helemaal vanzelfsprekend is zonder druk van buitenaf, zoals nu met de ontmoeting van een aantal grondrechten in Europa, de eigen taal en cultuur de volle ruimte te geven. Die eigen taal en cultuur zijn er natuurlijk wel, maar het is moeilijk zicht te krijgen op de plaats die zij innemen in het culturele bewustzijn van onze maatschappij. Wie zich verdiept in de Nederlandse geschiedenis, treft die dubbelheid altijd aan in de collectieve gevoelens ten aanzien van taal- en cultuurzaken. Er zijn heel wat studies aan gewijd, studies die in de aanloop naar twee ANV-conferenties (en een aantal themamiddagen tussendoor) zijn geraadpleegd en verwerkt, en waarvan het nu niet nodig is die wederom aan te halen. Het is wel van belang te zien welke inbreng van buiten het ANV en aanverwante organisaties er op die conferenties was, wat aangeeft dat de noodzaak breed gevoeld werd om het nationale communicatiemiddel bij uitstek te consolideren.

Op zaterdag 5 november 2000 hield het ANV onder de titel Voertaal Nederlands? een verbondsconferentie over taal en taalbeleid in de Statenzaal van het Hofcomplex in Dordrecht. De toenmalige werkgroep Taal en Taalbeleid, die de conferentie had voorbereid, spitste de conferentie toe op de volgende stelling: ‘Met de binnenkomst van Nederland en Vlaanderen in Europa is de noodzaak een samenhangend taalbeleid te hebben dat thuishoort in een evenwichtig staatsbeleid, alleen maar groter geworden’. En zo was het ook: binnengekomen in Europa begon ook Nederland te beseffen dat er zaken zijn die vastgelegd moeten worden omdat zij te belangrijk zijn om ze aan de verglijding in een groter geheel over te laten.

Een belangrijk spreker op de conferentie was Eimert van Middelkoop, toen nog lid van de Tweede Kamer voor het GPV. Hij was het immers die in 1995 samen met collega Koekkoek (CDA) een voorstel tot ‘Nederlands in de grondwet’ had gedaan. Ook nu bepleitte hij dat Nederland niet alleen mocht blijven in het ontbreken van zorg voor de eigen taal- en cultuurzaken.

Met de tekst die Van Middelkoop en Koekkoek hadden voorgesteld, hadden zij de zorgplicht van de overheid als

[p. 12]

leidraad genomen en dat paste goed in hoofdstuk 1 van de Grondwet, dat handelt over de grondrechten, in dit geval het klassieke grondrecht, de vrijheid om het Nederlands te gebruiken. Hun inbreng was nog zonder een intensieve vergelijking met de grondwetteksten van de andere lidstaten tot stand gekomen en ook met een voorzichtigheid die het klimaat van toen weergeeft: ‘De bevordering van het gebruik van de Nederlandse taal is voorwerp van zorg van de overheid.’

Toen moest ook nog het misverstand worden weggewerkt dat in het artikel iets over het Fries gezegd moest worden. In de huidige omstandigheden weten wij allen dat de zorg voor minderheidstalen bij de EU berust en dat een tekstvermeerdering in die zin beleefd, maar nutteloos is. Ook dat hadden de beide indieners al voorzien; het ging hun immers gewoon om de bescherming van het Nederlands als nationale taal, zoals die gebruikelijk is in de meeste landen. Alle voorzichtige voorbereidingen leidden echter niet tot de vastlegging van de landstaal in de Grondwet. In april 1997 werd het wetsvoorstel verworpen.

Het neemt niet weg dat daarmee zeker de geesten rijper waren gemaakt. Europarlementariër Marianne Thyssen (CD&V, op 10 januari jl. verkozen tot eerste ondervoorzitter van de EVP-ED-fractie in het Europees Parlement, waarmee zij nummer twee van deze 277 leden tellende fractie is) bekeek de zaak maar meteen Europees. Zij vergeleek de situatie met andere landen en hun officiële talen, met regels en technieken in dezen. En zij was het die ons de weg wees naar een invalshoek die onvoldoende aan de orde komt in Nederland: in Europa wordt op de schaal van de toekomst gekeken naar grondrechten als vrijheid van meningsuiting, godsdienst, onderwijs, verbod van discriminatie, en naar de evenwichtigheid in de verdeling van die rechten. Met de juiste bepakking dient Nederland straks mee te draaien in het grote geheel.

Prof. dr. Toon Hagen (toen voorzitter van de Raad voor Taal en Letteren van de Taalunie) brak een lans voor betere wet- en regelgeving voor het Nederlands in het onderwijs, voor primair tot en met tertiair. Naast deze interne regelgeving wendde hij de blik naar buiten: ‘Statusplanning heeft niet alleen betrekking op het Nederlandse taalgebied, maar moet ook beschouwd worden in Europees verband en nog ruimer (Neerlandica extra muros).’ Prof. dr. Ludo Beheydt (Louvain la Neuve en Leiden) voegde daaraan toe: ‘Alleen een ferm taalbeleid kan die funeste neerwaartse spiraal in de functionaliteit van het Nederlands tegenhouden.’ Prof. dr. Abram de Swaan (toen nog verbonden aan de Amsterdamse School voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek) trok in de strijd met andere talen, vooral het Engels, een historische vergelijking: ‘Nederland loopt nog niet onder, maar we moeten toch oppassen dat niet de zee van de wereldtalen de binnenwateren binnendringt.’

Duidelijk werd uit deze betogen dat het Nederlands meer gesteund moest worden, zeker door de mondialisering en alle verdere wegen daarnaartoe. Maar hoe?

Nederlands in de Grondwet?

In een reeks brieven die het ANV-bestuur in het kielzog van een eerste ANV-conferentie over dit onderwerp deed uitgaan naar de verantwoordelijken en hoogsten in de regeringen, was telkenmale onze boodschap: ‘Wij hopen dat de regering onder uw leiding de bevordering van de landstaal tot haar zorg en taak rekent, een zorg die wat ons betreft ook in Nederland in de Grondwet verwoord zou moeten worden.’

Met de ANV-conferentie op 30 oktober 2004, ‘Nederlands in de Grondwet?’, kunnen wij terugzien op een echt meningsvormend congres over een zaak die nu als volstrekt normaal bekeken wordt: de officiële taal van ons land dient, net als dat in de meeste andere Europese landen het geval is, in de Grondwet verankerd te worden.

De heer Axel Buyse, vertegenwoordiger van de Vlaamse Regering, stelde ter opening van de conferentie dat ‘de Nederlandse taal voor de Vlaamse regering een prioritaire zaak is en dat ook zal blijven’. Ook hij kon weinig anders dan beamen dat ‘de losheid en de gemakzucht op het punt van de eigen taal zoals men dat in Nederland aantreft’ de Vlaamse regering af en toe wel zorgen baarde. Prof. dr. Annemarie Van den Bossche (Europees recht) wees erop dat de rechten van de taalgebruiker op Europees vlak, toen nog met 21 lidstaten, wel vastgelegd zijn, maar dat de basisverantwoordelijkheid voor de instandhouding en bevordering van de landstaal bij de lidstaten zelf ligt. De contouren van de verdere discussie, waaraan onder meer nog prof. dr. Jan Rood (Clingendael) en prof. mr. dr. Andries Postma (onderwijsrecht) hun bijdragen leverden, waren hiermee aangebracht.

De kracht van deze conferentie school vooral in de combinatie van de specialisten, die wisten waarover zij het hadden, en de aanwezige Kamerleden, in het forum - Mariëtte Hamer (PvdA), Jan de Vries (CDA), Arie Slob (CU) - en Margot Kraneveld (LPF, nadien PvdA) in de zaal. De discussie raakte beschouwing en uitvoering, en leidde tot een algemeen gevoelen dat met het vastleggen van de landstaal in de Grondwet Nederland in feite een inhaalslag zou leveren.

Een prachtig voornemen, maar ...

De aanwezige Kamerleden beloofden dit na te streven en lieten daarna ook blijken daar ernst mee te maken. Behalve een enkel krantenberichtje bleef het nadien stil. Dat kon natuurlijk niet anders, want een grondwetswijziging is andere koek. Terecht is het aanbrengen van wijzigingen in de Grondwet zo moeilijk mogelijk gemaakt - een besluit

[p. 13]

van de Staten-Generaal tot een Grondwetswijziging, ontbinding van de Tweede Kamer, overleg van de (nieuwe) Tweede Kamer met de Eerste Kamer (bij ten minste tweederde van de stemmen) over het wijzigingsvoorstel ... Het betekent dat men normaliter een regulier verkiezingsmoment afwacht. Aangezien dit een voornemen is voor het huidige, nieuw samengestelde kabinet, moeten wij een en ander over ten hoogste vier jaar verwachten. Aan zoiets begin je dus niet zo gauw en zeker niet ten behoeve van één onderwerp.

Maar toch ligt er nu, in de aanloop naar het kabinet-Balkenende IV, een regeerakkoord voor ons met verrassenderwijs daarin een zin die, naast alle vreugde over deze stap vooruit, enige zorg baart. Er staat: ‘het eenvoudig en zorgvuldig gebruik van het Nederlands als bestuurstaal en cultuur- en omgangstaal’. In deze formulering lezen wij niet dat onderwijs en onderzoek op wetenschappelijk niveau uitdrukkelijk zijn ingesloten. De woordkeus lijkt eerder te wijzen op het algemene gebruik in het publieke domein, tot op een zeker niveau weliswaar (‘bestuurstaal en cultuur- en omgangstaal’), maar toch buiten het domein van onderwijs en wetenschap, en van het bedrijfsleven. Dat kan nauwelijks de bedoeling zijn. Als de taal niet in alle domeinen van samenleving en maatschappij wordt gebruikt, bewijst men de taal bepaald geen dienst. Maar de tekst van het artikel is uiteraard nog niet geschreven, wij lezen slechts het voornemen. Er is nog voldoende tijd voor politiek en maatschappelijk debat. En daar doen wij graag aan mee.

In de volgende aflevering van Neerlandia zullen wij bekijken hoe de situatie in de nieuw bijgekomen landen, onder dezelfde verhouding tot Europa en met dezelfde bedoeling wat het artikel betreft, in dit opzicht is, en welke tekst het meest in aanmerking zou kunnen komen voor een Nederlands grondwetsartikel.

Aangehaalde literatuur:

P. Fagg, ‘ANV-conferentie “Nederlands in de Grondwet?”’. Neerlandia 2004, afl. 5, 7-10.

C. Loonstra, Grondwet en politiek. Den Haag: Boom Juridische uitgevers, 2003.

Regeerakkoord 2007: ‘Samen Werken, Samen Leven - Coalitieakkoord tussen de Tweede Kamerfracties van CDA, PvdA en ChristenUnie 7 februari 2007’.

E. Ruijsendaal, Taal, taalcultuur en taalbeleid. Beleidsplan ANV-werkgroep Taal en Taalbeleid. Intern beleidsstuk (1999-2003).

E. Ruijsendaal, ‘De Nederlandse taal en cultuur binnen- en buitengaats: moeilijkheden en mogelijkheden’. Neerlandia 2005-5, 30-33.

M. van Scherpenzeel, ‘Voertaal Nederlands?’. Neerlandia 2005-5, 9-13.

D. Wortel, ‘Taalartikelen in nationale grondwetten - De verschillende formuleringen van de grondwetartikelen over de landstaal binnen de EU’. Neerlandia 2004-4, 19-20

D. Wortel, ‘Het ANV bepleit het Nederlands in de Grondwet’. Neerlandia 2004-3, 10-13.