Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 54]

Recensies

Een plaatsnamenwoordenboek

Gerald van Berkel & Kees Samplonius, Nederlandse plaats-namen - Herkomst en historie, derde druk, Het Spectrum, Utrecht, 2006, 532 pp., ISBN 90 274 2097 1. Prijs: € 24,50.

In 1995 verscheen de eerste druk van Nederlandse plaatsnamen - De herkomst en betekenis van onze plaatsnamen bij Prisma Informatief als paperback op 276 bladzijden. Elf jaar later hebben de auteurs al een derde druk klaar, bovendien grondig uitgebreid. Met Nederlandse plaatsnamen worden hier uiteraard ‘plaatsnamen in Nederland’ bedoeld. Er was inderdaad behoefte aan een voor een breed publiek toegankelijk naslagwerk over plaatsnamen. We beschikten tot dusver over twee grondig wetenschappelijke woordenboeken over plaatsnamen. In 1960 verscheen het Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226) van de onvolprezen naamkundige dr. Maurits Gysseling. Dat standaardwerk bestaat uit twee lijvige banden van samen 1408 bladzijden. Een vergelijkbaar werk is dat van R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff: Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200 (1988, 490 pp.). Maar we vinden er geen plaatsnamen in die na 1225, resp. 1200 in de bronnen vermeld worden. Een werk dat beter vergeleken kan worden met de eerste uitgave van Van Berkel en Samplonius, is de Aulapocket uit 1962 van J. de Vries, Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen, waarin nagenoeg alle gemeentenamen uit Nederland en Vlaanderen behandeld en verklaard worden. Voor België was er uiteraard het onbetrouwbare Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique uit 1940. Een boek als onderhavig Nederlandse plaatsnamen is dus uiterst welkom. De Vlaamse afdeling van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie bereidt op dit ogenblik een soortgelijk woordenboek voor van de Vlaamse gemeentenamen.

Deze derde druk, nu niet meer als paperback maar als heus woordenboek, behandelt 6500 plaatsnamen, dat zijn er 1000 meer dan in de vorige druk. Toch zijn nog altijd niet alle namen uit Vuga's Alfabetische Plaatsnamengids van Nederland erin opgenomen. Er is dus nog werk aan de winkel voor een vierde druk. Elk lemma is als volgt opgebouwd: 1. de naam; 2. een gangbare variant, bv. een Friese (bv. Leeuwarden, Fries Ljouwert) en of Limburgse (bv. Maastricht, Limburgs Mestreech, maar eigenlijk is dat niet een variant maar de lokale uitspraak); de uitspraak of uitspraakvariant (bv. Doetinchem, uitspraak deutekom, Gorinchem, uitspraak gorkum, Goedereede, uitspraak goeree, Hilvarenbeek, uitspraak hilverenbeek); 4. de gemeente (waarmee de oorspronkelijke gemeente gefuseerd is); 5. de provincie; 6. oude gedateerde vormen, maar zonder bronvermelding (het boek is vulgariserend bedoeld); 7. verklaring en commentaar.

De toponymist begeeft zich natuurlijk op glad ijs. De meeste plaatsnamen zijn oud en zijn in het heel verre verleden ontstaan. We beschikken zelden over de alleroudste vorm en we weten heel weinig over de topografische of historische toestand van de plaats waaraan de naam gegeven werd. Als de toponymist niet over de oudste vorm beschikt, kan hij alleen maar gissen. Het boek vermeldt op p. 57 Biezen in de gemeente Sluis, maar eigenlijk in het met Sluis gefuseerde Aardenburg. Als oudste vorm wordt Biezen opgegeven, maar pas in 1873. Biezen zou zijn naam danken ‘aan de ligging in de in 1747 vermelde Den Biesen Polder...’. Maar blijkens het Vroegmiddelnederlands Woordenboek komt de plaatsnaam in Aardenburg al in 1383 voor: up vire ghemete lants die ligghen ten Biesen dar Jan f. Clemmen sone up woent. En de plaatsnaam is zeker nog ouder, want in 1304 komen we in Biervliet ene Pieter uten Biesen tegen. De auteurs stonden bovendien geregeld voor dilemma's. Legio zijn de gevallen waar twee of drie mogelijkheden worden aangeboden, wat betekent dat we het eigenlijk niet weten.

[p. 55]

Dat een boek door twee auteurs geschreven wordt, heeft natuurlijk consequenties voor de consistentie en consequentie. Er komen bv. op pp. 208-209 tien plaatsnamen Hoorn / de(n) Hoorn voor. Soms wordt volstaan met hoorn ‘hoek’ en de verwijzing horn. Elders steunt het lemma op Mnl. horne ‘hoek, bocht’. Nog elders gaat de auteur terug tot Germ. *hurnjôn- en Onl. horne ‘uitspringende bocht, hoek’. Zo vinden we voor Berkel¹ en Berkel² tweemaal dezelfde verklaring. Ik zou er de voorkeur aan geven dat het etymon één keer grondig wordt uitgelegd, zodat er in de andere lemma's naar verwezen kan worden. Zo zou het eveneens aanbeveling verdienen om frequente toponymische elementen - zoals akker, blok, dam, dijk, donk, hem/um, veld, waard, woud - in een afzonderlijk lemma te behandelen, zodat de verklaring ervan niet telkens herhaald hoeft te worden.

Ik beveel de lezer aan om rustig in dit leerrijke woordenboek te grasduinen. Hij zal er gegarandeerd geregeld verrast worden door onverwachte verklaringen, omdat de namen door eeuwenlange slijtage, reïnterpretatie, klankontwikkeling onherkenbaar geworden zijn. De plaats Bazuin in Drente herinnert niet aan een muziekinstrument, want in 1415 heette die Byzueden, in 1418 by Zuden, in 1485 Bezueden. Door d-syncope werd het in 1515 Besuen om in 1773 Basuien te worden. De stap naar Bazuin was toen niet meer groot. Dat betekent dat de familienaam Van Bezuijen heel waarschijnljk op die plaats Bazuin teruggaat. Een leuk voorbeeld is ook Doodstil, een inderdaad waarschijnlijk rustig dorpje in Eemsmond (Groningen). Maar de naam moeten we wel ontleden als doods-til. Een til is daar namelijk een bruggetje. Doodstil, dat in 1456 nog Doetijl heette, is dus een vaste brug over het Boterdiep van een persoon Dode < Germ. Dodo. En er zijn nog meer zulke prettige ontdekkingen te doen. Ik wens het boek een verdiend succes toe.

Frans Debrabandere

Een zeventiende-eeuwse kroniek van Dordrecht

W.M. van der Schouw, Dese heerlicke Stadt. Een zeventien-de-eeuwse kroniek van Dordrecht door Pieter Govertsz. van Godewijck (1593-1669). Dordrecht: Stadsarchief Dordrecht, Vereniging Oud-Dordrecht, 2006. Dordtse Bronnen, 1. ISBN 90-805497-8-9.

Deze uitgave van een handschrift dat berust in het Stadsarchief van Dordrecht (inventarisnummer 1389) wil ik zonder meer belangwekkend noemen om verschillende redenen. In de eerste plaats als egodocument van de geboren en getogen Dordtenaar Van Godewijck, die een beeld geeft van het dagelijkse leven in deze oude Hollandse stad en daarom al voor de locale geschiedenis



interessant is, vooral waar hij afwijkt van Matthijs Balens Beschryvinge der Stadt Dordrecht (1677) of reeds bekende feiten aanvult. Ten tweede verhoogt de wijze van uitgeven door Wim van der Schouw het belang van het handschrift. Hij heeft de zeventiende-eeuwse, dikwijls niet eenvoudige, tekst toegankelijk gemaakt voor de moderne lezer door een uitgebreid notenapparaat en een degelijke inleiding. Het notenapparaat bestaat uit drie onderdelen. Zeventiende-eeuwse woorden worden voor de moderne lezer verklaard, historische feiten die in het handschrift een rol spelen, worden uitgelegd en ten slotte zijn opmerkingen over het handschrift, zoals spelling, verschrijvingen en dergelijke, in het derde onderdeel van het notenapparaat vermeld.

De uitgave overstijgt hiermee het plaatselijke belang. Ook voor historici die zich met de nationale geschiedenis bezighouden bevat deze tekst belangrijke informatie. Dordrecht was immers ook een belangrijke stad. Van der Schouw heeft de tekst van het handschrift nauwkeurig gevolgd en in zijn tekstbezorging geen wijzigingen aangebracht in de spelling, hoofdlettergebruik en interpunctie. Daarom is dit boek ook van belang voor historischtaalkundigen die onderzoek doen naar het zeventiendeeeuwse Nederlands of Hollands, en daarvoor op zoek zijn naar zeventiende-eeuwse teksten.

De publicatie is verder keurig verzorgd, al zijn de bladzijden met de inleiding nogal dicht bedrukt, met weinig wit in de marges. Aan het grote belang van deze uitgave doet dat niets af.

Dick Wortel

[p. 56]

Trouw Dietsch

Willem , Voorthuysen, Trouw Dietsch: het Dietsch Studenten Verbond (1922-1941). Amsterdam: Decus Maiorum, 2005

In Amsterdam verscheen een korte monografie (60 pp.) over de geschiedenis van het Dietsch Studenten Verbond (1922-1941). Willem Voorthuysen stelt in zijn inleiding dat een groep bewuste Vlamingen Nederland als grote broer zag in de strijd tegen de samensporende verfransing en sociale ondergeschiktheid, of ten minste als het gebied waar de eigen taal en cultuur zonder belemmeringen leefden. Een aantal Nederlanders had voor de Vlaamse strijd een grote sympathie. Aan beide zijden ging het om een intellectuele elite, die de aandacht vestigde op de te voeren cultuurstrijd. Enkele duizenden studenten van het Dietsch Studenten Verbond (DSV) hebben die strijd naast of samen met andere verenigingen gevoerd. Tot ongeveer 1934 duurde de bloeitijd van het DSV. Het verbond is echter geleidelijk verstrikt geraakt in de vaak tegenstrijdige nationalistische stromingen van dat moment. In 1941 werd het door de bezetter verboden.

Over de term ‘Dietsch’ zegt Willem Voorthuysen in de inleiding kortweg dat die verwijst naar volk en volkstaal, de Nederlandse taalfamilie en de middeleeuwen, althans zoals het begrip in de romantische golf weer opkwam. Groot-Nederlands denken dus, alleszins cultureel. Vanaf het eerste hoofdstuk is ook Zuid-Afrika van de partij.

De auteur begint zijn overzicht bij het ANV, dat na de oorlog rekening moest houden met de kiese verhoudingen tussen Nederland en België enerzijds en anderzijds met de moeilijke verhouding tussen de uitlopers van het passivisme en het activisme uit de oorlogsjaren in Vlaanderen. Het leidde ook in het ANV-bestuur tot meningsverschillen en soms tot grote behoedzaamheid ten opzichte van de studentengeleding. Wanneer daarenboven de contributie verhoogd werd, besloten de studenten in 1922 tot een autonome vereniging als DSV. Het ANV-bestuur betreurde dat en beklemtoonde dezelfde doelstellingen na te streven.

In de monografie volgen we de successen van de studentenvereniging en van de Groot-Nederlandse en Dietse studentencongressen, met officiële ondersteuning van de academische en de stedelijke overheden boven de grens (na de Bormshulde in 1928 werd de Nederlandse tak door de rijksoverheid teruggefloten, MC). Van Belgische zijde kwamen allerlei vormen van tegenkanting en afwijzing van de overheden. Ook de straattereur van Franstalige studenten wordt in de verf gezet. Die studenten waren ‘voor België’ en ‘dus’ tegen de vernederlandsing van het hoger onderwijs in Vlaanderen. Door een van hen werd Berten Vallaeys, student aan de Leuvense universiteit, neergeschoten. De congresserende Vlaamse studenten werden toen bestraft.

Willem Voorthuysen beschrijft hoe het centrum van de Dietse studentenagitatie geleidelijk aan uitging van de Amsterdamse afdeling, met onder meer Hendrik Brugmans als vurig bestuurslid. De lezer merkt ook dat de Vlaamse studentenbeweging zich steeds autonomer gedroeg. Contacten bleven evenwel bestaan.

De invloed van de Dietse beweging is voor de oorlog ongetwijfeld groot geweest, opiniemakend. Daarin is het DSV op vaak betekenisvolle wijze de voorhoede geweest. Het is de stelling van de auteur, die deze Dietse beweging ook herhaaldelijk aan de andere zijde van het socialisme, het communisme en het nihilisme van die dagen situeert. Hij is het in de epiloog niet eens met een bijzinnetje in het ANV-boek Tussen cultuur en politiek, uitgegeven naar aanleiding van het honderdjarig bestaan van het ANV in 1995. Daarin wordt het DSV maar een weinig lichtende kaars genoemd. Toen in Delft in 1933 de vierhonderdste verjaardag van de geboorte van Willem de Zwijger herdacht werd, defileerden vele Vlamingen en Nederlanders als eerbetoon. Ze legden voor de activistische dominee Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard de eed van trouw af, die door priester Cyriel Verschaeve opgesteld werd:

Wij heffen hart en handen
Voor 't heil der Nederlanden
En zweren vast den eed
Tot doodsbeproefde trouwe
Wilhelmus van Nassouwe
Met U te staan gereed.

Voor Willem Voorthuysen laat dit tafereel zien en de vele andere die hij in deze monografie oproept, hoe invloedrijk de Dietse beweging en het DSV hierin geweest zijn.

Het boek, dat soms iets meer van een doorvoeld getuigenis heeft dan van een systematische studie, bevat een tiental fotodocumenten. Ook de bekende foto van Jan Christiaan Kist (1913), een jong Leids classicus, ANV- en DSV-lid, in 1944 omgekomen in een Duits concentratiekamp. In 1938 zorgde hij ervoor dat de Nederlandse DSV-leden deelnamen aan het congres te Leuven. Hij tekende zijn oproep met ‘Trouw Dietsch’.

Marc Cels